Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

W legendach i baśniach wszystkich kontynentów pojawia się wiele przerażających stworów: smok wawelski, potwór z Loch Ness, latające węże... Skąd wzięły się te wyobrażenia? Czy może ich źródłem był paniczny strach przed gadami?

R5JNXcEwM7L7a1
Źródło: Mfield, Matthew Field (http://commons.wikimedia.org/), licencja: CC BY-SA 3.0.
Już wiesz
  • większość gadów to zwierzęta lądowe;

  • budowa zwierząt zależy od środowiska ich życia.

Nauczysz się
  • wskazywać i opisywać przystosowania gada do życia na lądzie (na podstawie obserwacji);

  • rozpoznawać wybranych przedstawicieli gadów;

  • porównywać płazy i gady;

  • oceniać znaczenie gadów.

iYdPD5CBPZ_d5e206

1. Gady – zwierzęta zmiennocieplne

Gady są kręgowcami, które przystosowały się do życia na lądzie. Występują jednak wśród nich gatunki, zwłaszcza zaliczające się do żółwi, węży i krokodyli, które znaczną część życia spędzają w środowisku wodnym.

Gady zamieszkują wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Są zwierzętami wybitnie ciepłolubnymi, zdolnymi do przeżycia nawet w gorącym pustynnym klimacie. Podobnie jak ryby i płazy należą do zwierząt zmiennocieplnych, dlatego całoroczną aktywność wykazują jedynie w klimacie gorącym. Zaś w umiarkowanym są aktywne tylko przez ciepłą część roku. W okresie zimowym zapadają w stan odrętwienia.

Większość gadów jest drapieżnikami. Zwykle żywią się owadami i małymi ssakami. Krokodyle, duże jaszczurki i niektóre duże węże potrafią polować na większe zwierzęta, głównie ssaki. Nie umieją żuć, dlatego trawienie połkniętej zdobyczy zajmuje im wiele dni, a nawet tygodni. Przed polowaniem, by zapewnić sprawność zmarzniętym w nocy mięśniom, wylegują się na rozgrzanych kamieniach. Dopiero gdy się ogrzeją, mogą aktywnie poszukiwać pokarmu.

Niektóre żółwie i jaszczurki żywią się roślinami.

RfW3UzRLWwOgu1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Andrea Westmoreland (https://www.flickr.com), gulcinb (https://www.flickr.com), licencja: CC BY-SA 2.0.
Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego w naszym klimacie gady w ciągu dnia wylegują się na słońcu, a wieczorem ukrywają.

Wskazówka

Jaką sprawność mają zziębnięte dłonie? Czy łatwo nimi szybko i dobrze zawiązać buty? Jaki związek mają te obserwacje z zachowaniem gadów?

Ciekawostka

Gady są najbardziej długowiecznymi kręgowcami. Żółwie słoniowe z wysp Galapagos mogą żyć nawet 200 lat.

R5JNXcEwM7L7a1
Źródło: Mfield, Matthew Field (http://commons.wikimedia.org/), licencja: CC BY-SA 3.0.
iYdPD5CBPZ_d5e276

2. Budowa gadów

Budowa ciała gadów jest typowa dla kręgowca lądowego. Wyróżniamy u nich głowę, tułów i ogon oraz 2 pary kończyn. Te ostatnie znajdują się pod tułowiem, co umożliwia uniesienie ciała ponad powierzchnię ziemi i usprawnia poruszanie się po lądzie. Wyjątek stanowią pełzające na brzuchu węże i nieliczne beznogie jaszczurki. Gady zwykle posiadają zielone lub szare ubarwienie maskujące, które pozwala im unikać ataków ze strony drapieżników oraz ułatwia polowanie. Jaskrawe ubarwienie odstraszające, zwłaszcza węży, ostrzega o ich jadowitości.

Gady cechują się licznymi przystosowaniami do życia na lądzie. Wykazuje je m.in. skóra – sucha, zwykle pozbawiona gruczołów, o grubej, silnie zrogowaciałej warstwie zewnętrznej. Naskórek wytwarza łuski (u jaszczurek i węży) lub tarczkitarczkitarczki (u żółwi). Pod tarczkami u żółwi występuje kostny pancerz, który powstaje z przekształconych wyrostków kręgów oraz żeber i mostka. To powoduje, że żółwie mogą poruszać jedynie kończynami, szyją i ogonem.

Zrogowaciały naskórek (wraz z łuskami) co pewien czas się złuszcza. Węże zrzucają go w całości w postaci wylinkiwylinkawylinki. Powoduje to, że rosną skokowo – po zrzuceniu starej skóry, kiedy młoda jest jeszcze elastyczna. Zrogowaciała skóra skutecznie chroni przed urazami mechanicznymi i nadmierną utratą wody. Dlatego gady można spotkać w skrajnie suchych środowiskach, na gorących pustyniach, gdzie są dominującą grupą kręgowców.

Obserwacja 1

Poznanie budowy wylinki.

Co będzie potrzebne
  • wylinka węża,

  • lupa,

  • ilustracja przedstawiająca budowę zewnętrzną węża.

Instrukcja
  1. Zaobserwuj:

    1. różne kształty łusek widoczne na wylince,

    2. owalne dziurki, które występują na całej powierzchni wylinki.

  2. Wyjaśnij, dlaczego wąż zrzuca skórę.

Podsumowanie

Dziurki obserwowane na całej powierzchni wylinki to ślady, które powstały w miejscach oddzielenia się skóry od łusek. W trakcie wzrostu młodych węży stary oskórek staje się zbyt ciasny. Gdyby nie został odrzucony, uniemożliwiłby dalszy wzrost.

Dobrze rozwinięte narządy zmysłów umożliwiają gadom życie na lądzie. Właściwą orientację w środowisku zapewniają im wzrok i zmysł chemiczny. Oczy są wyposażone w 3 powieki: górną, dolną i migawkową – przezroczystą, pokrywającą całą ich powierzchnię. Wszystkie one chronią oko przed wysychaniem. Za pomocą wysuwanego z pyska języka węże i jaszczurki zbierają znajdujące się w powietrzu cząsteczki chemiczne (stanowiące bodźce zapachowe i smakowe). Pokryty nimi język dotyka małych dołków w podniebieniu, w których kryje się właściwy receptorreceptorreceptor węchu i smaku. Mózg gada analizuje bodźce aktywowane przez te cząsteczki i pozwala rozpoznawać m.in. ofiarę, drapieżnika oraz partnera.

RWE1h04PMhJiO1
Film przedstawia węża węszącego językiem wśród gałęzi i suchych liści.

Gady pobierają tlen z powietrza. Wymiana gazowa zachodzi w płucach.

Polecenie 2

Wyjaśnij, dlaczego palce krokodyli i niektórych żółwi są połączone fałdem skóry.

Wskazówka

W jakim środowisku żyją te zwierzęta?

Polecenie 3

Zastanów się, czy gady mogą podobnie jak płazy oddychać przez skórę. Uzasadnij swoją odpowiedź.

Wskazówka

Jakie cechy budowy skóry płazów umożliwiają jej udział w wymianie gazowej? Czy występują one u gadów?

iYdPD5CBPZ_d5e426

3. Rozmnażanie gadów

Samice składają jaja na lądzie. Skórzasta lub wapienna osłonka chroni je przed wyschnięciem. Zarodek otoczony jest przez błony płodowebłony płodowebłony płodowe. OwodniaowodniaOwodnia tworzy zamknięty, wypełniony płynem pęcherz, który zabezpiecza zarodek przed wysychaniem i wstrząsami. KosmówkakosmówkaKosmówka odpowiada za wymianę substancji (woda, gazy oddechowe) między zarodkiem a środowiskiem zewnętrznym. OmoczniaomoczniaOmocznia gromadzi wytworzone przez zarodek zbędne produkty przemiany materii. Zarodek podczas rozwoju w jaju odżywia się substancjami pokarmowymi zmagazynowanymi w pęcherzyku żółtkowym.

R1Zi0hM9oD7JJ1
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Większość gadów nie opiekuje się ani jajami, ani świeżo wyklutym potomstwem. Najbardziej troskliwymi rodzicami w tej gromadzie kręgowców są krokodyle. Niektóre węże otaczają jaja splotami ciała, aby zapewnić odpowiednią temperaturę do rozwoju zarodka.

RCTpab25rwniz1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., rootneg2 (https://www.flickr.com), Alfred Moya (https://www.flickr.com), licencja: CC BY-SA 2.0.
Polecenie 4

Wyjaśnij, dlaczego gady nie składają jaj do wody.

Wskazówka

Ile jest tlenu w wodzie, a ile w powietrzu? Jak oddychają młode gady?

Ciekawostka

Płeć krokodyli zależy od temperatury, w jakiej rozwijają się jaja. Przy temperaturze 32°C wylęga się tyle samo samców, co samic. Jeżeli temperatura jest niższa, wyklują się tylko samice, a kiedy przekroczy 33°C – tylko samce.

iYdPD5CBPZ_d5e501

4. Przedstawiciele gadów w Polsce

W Polsce żyje tylko jeden gatunek żółwia – żółw błotny. Środowiskiem jego życia są płytkie jeziorka. Poluje na kijanki, ślimaki wodne i owady. Posiada ciemne ubarwienie. Na spodniej stronie pancerza oraz na skórze łap i szyi ma drobne jasne plamki. Jest bardzo płochliwy. Zaniepokojony wciąga do pancerza głowę i kończyny.

RAulCILwdiAWm1
Źródło: Böhringer Friedrich (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 2.5.

Jaszczurka żyworodna to najmniejsza polska jaszczurka. Można ją spotkać na terenie całego kraju. Szczególnie często występuje w górach i okolicach podgórskich. Żywi się owadami, nagimi ślimakami, dżdżownicami i pająkami. Zaatakowana przez drapieżnika potrafi odrzucić ogon, który przez kilka minut gwałtownie się wije się, co odwraca uwagę napastnika i stwarza jaszczurce możliwość ucieczki. Utracony ogon po pewnym czasie odrasta.

RCbpCANKdhWOb1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Dobromir Sośnierz (http://commons.wikimedia.org), Pinky sl (http://commons.wikimedia.org), Nicolas Raymond (https://www.flickr.com), Luke Jones (https://www.flickr.com), licencja: CC BY-SA 2.0.

Żmija zygzakowata jest jedynym jadowitym wężem występującym w Polsce. Zamieszkuje obrzeża lasów, polany, zaniedbane ogrody, suche górskie łąki. Często można ją dostrzec wygrzewającą się w słońcu. Nie jest agresywna. Atakuje tylko wtedy, gdy czuje się zagrożona, a jej jad nie jest śmiertelny. Żywi się głównie małymi ssakami, żabami, zjada pisklęta ptaków oraz owady. Ma szeroką, sercowatą głowę oraz krępą budowę ciała. W odróżnieniu od innych węży ma pionową źrenicę. U większości żmij na grzbiecie znajduje się zygzakowaty wzór, tzw. wstęga kainowa.

Zaskroniec najchętniej przebywa w pobliżu zbiorników wodnych, gdzie poluje na płazy i ich larwy. Potrafi świetnie pływać. Łatwo go odróżnić od żmii zygzakowatej, ponieważ po obu stronach głowy ma żółte, półksiężycowate plamy.

RllJpdFiblI8u1
Źródło: danja (UPWr), Danny Chapman (UPWr), Krzysztof Jaworski, Thomas H Brown (UPWr), wikipedysta Astrum (Mirella Liszka) (UPWr), licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 5

Wyjaśnij, dlaczego na południu Polski występuje więcej gatunków gadów niż na północy.

Wskazówka

Dlaczego większość tych gatunków występuje także na pozostałych obszarach Europy Południowej, a nie ma ich w Europie Północnej?

Ciekawostka

Padalec zwyczajny, mimo że przypomina węża, wcale nim nie jest. To jedyna żyjąca w Polsce jaszczurka beznoga. Występuje w szarej, brązowej, a nawet turkusowej odmianie barwnej. Prowadzi skryty tryb życia. W odróżnieniu od większości gadów raczej unika silnego nasłonecznienia. Łatwo odróżnić ją od węży po tym, że nie ma wyraźnie wyodrębnionej głowy. 

RezOly4JxQBFa1
Źródło: Hans Hillewaert (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.

Gady, podobnie jak płazy, są postrzegane przez człowieka jako zwierzęta pożyteczne. Regulują liczebność owadów, ślimaków i drobnych kręgowców, zwłaszcza gryzoni będących szkodnikami lasów i pól uprawnych. Ponadto stanowią pokarm dla innych zwierząt kręgowych, głównie ptaków i ssaków.

Ciekawostka

Jad gadów wykorzystuje się w przemyśle farmaceutycznym, głównie do produkcji leków przeciw reumatyzmowi, nowotworom, hemofilii i epilepsji.

iYdPD5CBPZ_d5e602

5. Ochrona gatunkowa gadów

W środowisku naturalnym Polski występuje 8 gatunków gadów. Wszystkie objęte są całkowitą ochroną gatunkową. Większość z nich to gatunki rzadkie lub bardzo rzadkie. W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się stopniowe zanikanie zarówno tych najrzadszych, jak i dotychczas pospolitych gatunków. Główne przyczyny zanikania rodzimych gatunków gadów to:

  • likwidowanie lub przekształcanie naturalnego środowiska ich bytowania (rozległych terenów trawiastych, nasłonecznionych stoków, polan, nieużytków);

  • rozbudowa sieci dróg;

  • zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi, pestycydami, substancjami ropopochodnymi i innymi substancjami chemicznymi;

  • odławianie do hodowli prywatnych.

R1GE26Vv0ChCL1
Największym wężem dziko występującym w Polsce jest wąż Eskulapa
Polecenie 6

Niektórzy ludzie tępią węże i podobne do nich padalce. Sformułuj argumenty przemawiające za tym, że takie postępowanie jest niewłaściwe zarówno pod względem etycznym, jak i biologicznym. Użyj przesłanek naukowych.

Wskazówka

Co jest przyczyną takich reakcji ze strony człowieka? Jakie korzyści płyną z obecności tych gadów w naszym otoczeniu? Jak unikać zagrożenia ze strony gadów?

Ciekawostka

Domowa hodowla gadów staje się coraz bardziej popularna. Wiele osób twierdzi, że utrzymanie tych zwierząt w domu jest proste. Nic bardziej mylnego! Co prawda, gady mogą długi czas nie przyjmować pokarmu i nie musi to być powodem do zmartwień. Należy jednak pamiętać, że poza właściwym pokarmem do prawidłowego rozwoju zwierzęta te potrzebują ciepła i promieni UVB. Bez nich cierpią na krzywicę, która powoduje zniekształcenie kończyn, szczęk i kręgosłupa. Aby uchronić je przed takimi zmianami, należy także zapewnić im dietę bogatą w wapń.

iYdPD5CBPZ_d5e672

Podsumowanie

  • Gady są doskonale przystosowane do życia na lądzie.

  • Gady są organizmami zmiennocieplnymi, żyjącymi na wszystkich kontynentach poza Antarktydą.

  • Skóra gadów jest sucha, silnie zrogowaciała, pokryta łuskami lub tarczkami, nieprzepuszczalna dla wody.

  • Wymiana gazowa u gadów zachodzi przez płuca.

  • Większość gadów jest jajorodna, występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne.

  • Gady składają jaja na lądzie. Rozwijający się w nich zarodek otoczony jest błonami płodowymi, które zapewniają mu optymalne warunki rozwoju.

  • Do obecnie żyjących gadów zaliczamy jaszczurki, węże, krokodyle i żółwie.

Praca domowa
Polecenie 7.1

Na poniższym schemacie rozpoznaj skórę gada i wskaż cechy, które potwierdzają twój wybór.

R18n18D85QX5Z1
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 7.2

Wymień elementy budowy zewnętrznej, na podstawie których odróżnisz gada od płaza.

iYdPD5CBPZ_d5e742

Słowniczek

błony płodowe
błony płodowe

struktury, które otaczają zarodek owodniowców i zapewniają mu odpowiednie warunki do rozwoju poza środowiskiem wodnym

kosmówka
kosmówka

najbardziej zewnętrzna błona płodowa osłaniająca zarodek i pozostałe błony płodowe; jej zadaniem jest pośredniczenie w wymianie substancji, np. gazów oddechowych

omocznia
omocznia

błona płodowa tworząca przestrzeń, w której magazynowane są zbędne i szkodliwe produkty przemiany materii

owodnia
owodnia

najbardziej wewnętrzna błona płodowa; bezpośrednio otacza zarodek; wypełniona jest płynem owodniowym; chroni zarodek przed wysychaniem i odwodnieniem oraz amortyzuje wstrząsy

owodniowce
owodniowce

zwierzęta, które w rozwoju płodowym wytwarzają błony płodowe zapewniające im optymalne warunki rozwoju aż do momentu przyjścia na świat; należą do nich gady, ptaki i ssaki

receptor
receptor

narząd lub komórka odbierająca informacje z otoczenia

tarczki
tarczki

wytwory skóry pokrywające fragmenty ciała gadów, np. głowę jaszczurek i węży czy ciało krokodyla; pełnią funkcje ochronne

wylinka
wylinka

zewnętrzna część powłoki ciała zwierząt zrzucana w procesie linienia, np. oskórek stawonogów lub zrogowaciałe warstwy naskórka gadów

iYdPD5CBPZ_d5e786

Zadania

Ćwiczenie 1
RG4MfY10L9KVN1
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1WEAddWMmbgX1
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RxOjqg4z3Gpje1
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RvIw5Ktx1Cbl9
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 5
RGTbsEbH3NQxn1
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 6
R1E2KSLtlTmtu
R77oBj1LgmzKt
Łączenie par. Przeanalizuj powyższy wykres i na jego podstawie oceń prawdziwość zdań. Zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.

Temperatura ciała gada:. zależy od temperatury otoczenia. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. prawdopodobnie obniża się wraz z ochłodzeniem powietrza.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. w ciągu dnia stale rośnie.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. zależy od siedliska, w którym przebywa zwierzę.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz