Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R17dc8fLr3y3I11
Okładka - o innych częściach zdania Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

Aby utworzyć zdanie pojedyncze, wystarczy, że użyjemy podmiotu i orzeczenia, a nawet samego orzeczenia, np. Pogoda jest ładna, Wicher wieje, Ktoś się obudził, Wieje, Obudził się. W tym prostym komunikacie brakuje wielu informacji na temat okoliczności zdarzeń, miejsca, czasu, a nawet cech wykonawcy czynności. Treść tych prostych zdań można jednak wzbogacić. Zwykle dodajemy nowe wyrazy, które rozszerzają związek główny i są jednocześnie określeniami (osobnymi składnikami – częściami zdania) w obrębie grupy podmiotu i grupy orzeczenia. Będą one pełniły funkcję przydawki (określenia podmiotu) lub funkcję dopełnienia i orzeczenia (określenia orzeczenia). W tym rozdziale przypomnimy ich rodzaje oraz sposoby wyrażania.

Już wiesz

1) Dodaj jak najwięcej spójnych pod względem treści i form gramatycznych określeń do związku głównego (podmiotu i orzeczenia). Które z nich określają rzeczownik, a które – czasownik?

  • Deszcz pada.

  • Uczeń czyta.

2) Wypisz ze zdań określenia rzeczownika (w jednej kolumnie) oraz określenia czasownika (w drugiej kolumnie):

  • Kolorowe gazety, pełne zdjęć i informacji na temat gwiazd filmowych, nad ranem pojawiły się w naszym osiedlowym kiosku.

  • Znana firma informatyczna wkrótce przygotuje dla swych klientów nowoczesne aplikacje komputerowe.

j0000007VXB2v27_00000012

Poboczne części zdania

Poza związkiem głównym podmiotu i orzeczenia w każdym wypowiedzeniu pojawiają dodatkowe części zdania, które tworzą poboczne związki składniowe. Są to dopełnienia, okoliczniki oraz przydawki. Możemy je wyrażać za pomocą różnych części mowy, a nawet ich połączeń (wyrażeń przyimkowych). Te poboczne części zdania zawierają właśnie informacje na temat okoliczności zdarzeń (czynności), właściwości wykonawcy czynności, innych osób, rzeczy, przedmiotów i zjawisk przedstawionych w wypowiedzeniu. Są zawsze podrzędne wobec najważniejszych składników wypowiedzenia, czyli wobec podmiotu i orzeczenia.

W dłuższym zdaniu możemy odnaleźć wiele związków składniowych (czyli połączeń wyrazu nadrzędnego‑określanego i podrzędnego‑określającego). Zawsze w takich związkach składniowych wyrazem podrzędnym są przydawki, dopełnienia i okoliczniki. Przydawek najwięcej pojawia się w grupie podmiotu, a dopełnienia i okoliczniki gromadzą się w grupie orzeczenia.

Na początek warto jednak zapamiętać:

R1V6zRcahgvUS1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
R16E3qGYFFF8O1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

Aby sprawdzić, który wyraz jest składnikiem podrzędnym, trzeba:

  • oznaczyć w związku składniowym wyraz nadrzędny i podrzędny (warto ich układ oznaczyć strzałką, której grot skierowany jest w stronę wyrazu nadrzędnego),

  • zadać pytanie o treść wyrazu nadrzędnego:

(N) idę (po co?) ← po zakupy (P)

  • określić, czy wyraz nadrzędny jest rzeczownikiem, czy czasownikiem – dzięki temu już wstępnie możemy wyznaczyć przydawki oraz dopełnienia lub okoliczniki.

j0000007VXB2v27_0000001R

Zdania na wykresie

Ćwiczenie 1

Przedstaw zdania za pomocą wykresów, które pokazują zależności między wyrazami.

a) W pogodny wieczór cała nasza rodzinka wybrała sie na długi spacer.
b) Mój brat z niechęcią poszedł do sklepu po zakupy.
c) Interesującym bohaterem tego głośnego wywiadu był znany publiczności pisarz.
d) Od wielu lat nie sprzątano na strychu.

W ten sposób określisz związki składniowe między wyrazami nadrzędnymi i podrzędnymi. Na najwyższym piętrze tych wykresów pojawia się związek główny, czyli związek podmiotu i orzeczenia. Pod nimi w różnych konfiguracjach układają się pozostałe składniki, czyli przydawki, dopełnienia i okoliczniki.
Poniżej przedstawiono, jak powinny wyglądać wykresy.

j0000007VXB2v27_00000028

Przydawka

PRZYDAWKA jest określeniem rzeczownika. Pojawia się głównie w grupie podmiotu, ale także może być określeniem rzeczowników w grupie orzeczenia, np.:

Grupa podmiotu

Grupa orzeczenia

Nasz bohaterski dziadek

wczoraj godzinami
opowiadał ciekawe historie
dalekiej wyprawy.

przydawki w grupie podmiotu

przydawki w grupie orzeczenia

nasz → (czyj?) dziadek
bohaterski → (jaki?) dziadek

ciekawe → (jakie?) historie
z wyprawy (jakiej?) ← dalekiej

Przydawka może być wyrażona przymiotnikiem (lub imiesłowem przymiotnikowym), rzeczownikiem, zaimkiem, liczebnikiem, wyrażeniem przyimkowym. Jej szczegółowy opis przedstawiono w infografice.

R1CJZBiXIzkeH1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2
R15oc9H4ZG7E7
j0000007VXB2v27_000EX001

Dopełnienie

DOPEŁNIENIE to część zdania określająca czasownik, a niekiedy także przymiotnik lub przysłówek. Wiele czasowników otwiera obok siebie dwa miejsca: jedno dla podmiotu, a drugie dla dopełnienia:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

CZYTAĆ: ktoś – czyta – coś (Janek – czyta – gazetę),
MYŚLEĆ: ktoś – myśli – o czymś (Janek – myśli – o wakacjach),
PRZYGLĄDAĆ SIĘ: ktoś – przygląda się – czemuś (Janek – przygląda się – wystawie).

Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyli wszystkich poza mianownikiem i wołaczem): kogo, czego?, komu, czemu?, kogo, co?, z kim, z czym?, o kim, o czym? Jest najczęściej wyrażane przez pojedynczy rzeczownik lub wyrażenie przyimkowe z rzeczownikiem. Dopełnienie zawsze ma formę gramatyczną narzuconą przez nadrzędny wobec niego czasownik.

Trzeba jednak pamiętać, że zamiast rzeczownika w funkcji dopełnienia może się pojawiać zaimek:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Myślę (o kim?) ← o tobie, o niej, o was.
Przyjaźnię się (z kim?) ← z tobą, z nią, z wami.

Dopełnienia dzieli się na bliższe i dalsze. Dopełnienie bliższe zwykle odpowiada na pytanie biernika (kogo, co?). Pozostałe formy rzeczownika tworzą dopełnienie dalsze.

Dopełnienie bliższe odpowiada na pytanie biernika (kogo? co?) i ma jego formę:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Widzę (co?) ← ciekawą fotografię, piękną rzeźbę, ładny obraz.

Dopełnienie bliższe przy zmianie formy orzeczenia ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem np. „Brat kupił (kogo? co?)komputer”, „Komputer został kupiony przez brata”.

Dopełnienie dalsze odpowiada na pytania dopełniacza, celownika, narzędnika i miejscownika i ma ich formę:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Przyglądam się(czemu?) ← ciekawej fotografii, pięknej rzeźbie, ładnemu obrazowi.

1
Ćwiczenie 3
R1Ezmz22QSRx71
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007VXB2v27_000EX005

Okolicznik

OKOLICZNIK – część zdania określająca czasownik, a także przymiotnik i przysłówek. Jest bardzo różnorodna pod względem formy. Zwykle wyrażona jest:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
  • przysłówkiem: pisać (jak?) ← powoli, długo, nieprzerwanie,

ale także:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
  • rzeczownikiem: rankiem, wieczorem → (kiedy?) posypiać,

  • wyrażeniem przyimkowym: wyjechać (dokąd?) ← do domu, na wakacje.

Okolicznik, podobnie jak dopełnienie, jest określeniem czasownika i najczęściej pojawia się w grupie orzeczenia. Można powiedzieć, że uzupełnia informacje na temat czynności, zdarzeń*,*stanów wyrażonych przez czasownik. Wprowadza znaczenia odnoszące się do różnych okoliczności: miejsca, czasu, przyczyny, celu, warunku, sposobu, różnych właściwości czynności, które nazywa czasownik.

Mamy bardzo bogatą grupę okoliczników. Zawsze warto się zastanowić nad ich rodzajem, zadając pytanie o czynność wyrażoną przez czasownik, np.:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

kiedy? (jutrowyjadę), gdzie? (w szkolesię spotkaliśmy), jak? (powolipiszę), mimo czego? (mimo kataruwyjeżdżam), po co? (idępo zakupy).

R1PwfzvCWFx071
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
j0000007VXB2v27_0000006L

Zadaniowo

1
Ćwiczenie 4
R1HUwICyZciuN1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 5
R18YBPD6hJTWe1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 6
R1eb0ZRRnCUXl1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 7
R1RxhCRwttJcc1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R4EEFtgMqVz601
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.