Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Początki życia na Ziemi miały miejsce w oceanie. Dopiero po ok. 3 mld lat pierwsze organizmy wyszły na ląd. Woda wciąż jest jednak czynnikiem niezbędnym do życia dla każdego organizmu. Nawet nasze ciała w ok. 70% składają się właśnie z niej. Znaczenie wody na Ziemi jest naprawdę ogromne.

R1B9zWXsvJz7g1
93% ziemskich zasobów hydrosfery to słone wody mórz i oceanów
Już wiesz
  • że para wodna jest ważnym składnikiem ziemskiej atmosfery;

  • jaki jest przebieg ogólnej cyrkulacji atmosfery i związane z tym zróżnicowanie opadów w różnych strefach klimatycznych i odmianach klimatu na Ziemi;

  • jakie rodzaje opadów i osadów atmosferycznych występują w przyrodzie.

Nauczysz się
  • wyjaśniać, czym jest hydrosfera;

  • objaśniać przyczyny zróżnicowania przestrzennego występowania wód na Ziemi;

  • przedstawiać poszczególne rodzaje wód – oceany, morza, rzeki, jeziora i wody podziemne;

  • wyjaśniać wpływ dostępności wody na cywilizację ludzką w przeszłości, obecnie i w przyszłości.

ikUeHetsne_d5e237

1. Jakie są zasoby wody w przyrodzie?

Łączne zasoby wodne Ziemi oceniane są na niespełna 1,4 mld kmIndeks górny 3. Zdecydowana większość znajduje się w morzachmorzemorzachoceanachoceanoceanach. Rośliny i zwierzęta w nich bytujące mają zatem wody pod dostatkiem. Warto jednak pamiętać, że stworzenia oceaniczne i morskie żyją w wodzie słonej, muszą więc radzić sobie z problemem usuwania nadmiaru soli. Z większymi trudnościami zmagają się organizmy lądowe. Zaledwie 3‑3,5% zasobów wody występuje na lądach, a większość z nich to lądolody, lodowce, wieczne śniegilód gruntowy oraz głębinowe wody podziemne. Tylko maleńka część wód lądowych jest dostępna dla roślin, zwierząt i ludzi. Znajduje się w jeziorach, rzekach, bagnach, glebie i w atmosferze oraz w samych organizmach. Jednak nawet ta niewielka część zasobów wody rozmieszczona jest bardzo nierównomiernie. Duże zróżnicowanie warunków klimatycznych powoduje, że łatwy dostęp do niej spotykamy w obszarach okołorównikowych, a w porze deszczowej w obszarach o klimacie podrównikowym i monsunowym. Wystarczający dostęp do wody zapewniają także klimat podzwrotnikowy morski w porze zimowej oraz klimaty umiarkowane w odmianach morskich i przejściowych. Ogromne obszary kuli ziemskiej, znajdujące się głównie w zwrotnikowej strefie klimatycznej, pokrywają tereny pustynne i półpustynne, gdzie wody brakuje przez cały rok lub przez większą jego część. Podobnie dzieje się w porze suchej w klimatach podrównikowych, podzwrotnikowych i monsunowych. Terytoria o klimatach kontynentalnych w strefach podzwrotnikowej i umiarkowanej mają z reguły w roku dwa okresy suche. W strefach polarnych woda w postaci ciekłej niemal nie występuje.

R1B1GXq0lm9nP1
Zasoby wodne
Polecenie 1

Zinterpretuj wykres przedstawiający zasoby wody na Ziemi i określ możliwe źródła słodkiej wody dla rolnictwa w sytuacji jej niedoboru w glebie i w rzekach.

Polecenie 2

Wybierz jeden z kontynentów i wskaż na nim te obszary, gdzie mamy do czynienia z nadmiarem wody, oraz te, gdzie występuje jej zbyt mało.

Ciekawostka

Geneza wody na Ziemi jest bardzo złożona. Część wydostała się wraz z magmą z głębi naszego globu, a część powstała na drodze połączenia wodoru z tlenem znajdującym się w atmosferze. Najwięcej wody dotarło do Ziemi w postaci okruchów zderzających się z naszą planetą komet i asteroid zbudowanych głównie z tego składnika. Trwało to miliardy lat.

Ważne!

Pomimo ogromnych zasobów wody pitnej na Ziemi jej bezmyślne zanieczyszczanie powoduje, że coraz silniej odczuwamy jej niedobór. Szczególnie wrażliwe na to są jeziora, rzeki i płytko zalegające wody podziemne. Na nasze nieszczęście to właśnie one stanowią podstawowe źródło wody pitnej dla ludzi i zwierząt.

R7NmZUSzXIcVX1
Odpady na brzegu Jeziora Maracaibo w Ameryce Południowej
Uwaga!

Bez wody człowiek może przeżyć kilka dni. Jednakże niektóre choroby przewodu pokarmowego, choroby wywołujące gorączkę, intensywny wysiłek, wysoka temperatura otoczenia i wiele różnych substancji spożywanych przez ludzi mogą spowodować głębokie odwodnienie i śmierć nawet w ciągu jednej doby.

ikUeHetsne_d5e383

2. Typy mórz i charakterystyka wód morskich

Wszechocean, czyli obszar połączonych ze sobą wszystkich oceanów i mórz, pokrywa ok. 71% powierzchni naszej planety. Dzięki połączeniu wód ich poziom jest zasadniczo taki sam. Różne czynniki mogą jednak powodować krótkotrwałe bądź okresowe zmiany tego poziomu na pewnej części wszechoceanu. Na Ziemi wydzielono 4 oceany, których granice tworzą lądy oraz umowne linie wytyczone przez człowieka.

Wyróżniamy:

  • Ocean Spokojny (Pacyfik) obejmujący prawie połowę wszechoceanu,

  • Ocean Atlantycki stanowiący ok. 25% wszechoceanu,

  • Ocean Indyjski (ok. 21%),

  • Ocean Arktyczny (ok. 4%).

Są też klasyfikacje wyróżniające 3 (nie wydziela się wtedy Oceanu Arktycznego) lub 5 oceanów (wody wokół Antarktydy uważa się wówczas za Ocean Południowy).

Niektóre fragmenty oceanów zwyczajowo nazywamy morzami. Przeważnie wyróżnia się 5 głównych typów mórz:

  • morza otwarte (bez wyraźnej granicy z oceanem),

  • morza przybrzeżne (ograniczone lądem i archipelagami wysp lub półwyspami),

  • morza międzywyspowe (otoczone wyspami),

  • morza śródziemne międzykontynentalne (ograniczone brzegami dwóch kontynentów),

  • morza śródziemne wewnątrzkontynentalne (otoczone lądami jednego kontynentu).

Fragmenty mórz z trzech stron otoczone lądem nazywamy zatokami, a zwężenia obszaru wodnego rozdzielające dwa obszary lądowe – cieśninami.

R1LHBqPeDar8j1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 3

Wskaż na mapie świata przykłady 5 różnych typów mórz.

Temperatura wszechoceanu poniżej 1,5 tys. m głębokości wynosi pomiędzy 1°C a 3°C. Wody powierzchniowe natomiast mogą mieć temperaturę od nieznacznie poniżej 0°C do ponad 30°C.
Średnie zasolenie oceanów waha się między 30‰ a 38‰ w zależności od szerokości geograficznej i klimatu. Zasolenie mórz jest bardziej zróżnicowane i waha się od 7–8‰ w Morzu Bałtyckim do 46‰ w Morzu Czerwonym. Wody oceanów i mórz podlegają różnym ruchom. Najważniejsze z nich to pływypływypływy, prądy morskieprądy morskieprądy morskiefalowaniefalowanie morzafalowanie.

R8ojmlbIc0lbs1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4
  • Na mapie świata przedstawiającej prądy morskie wskaż Prąd Peruwiański oraz Prąd Brazylijski i oceń, jakie jest ich znaczenie dla klimatu Ameryki Południowej.

  • Wskaż na mapie Prąd Wschodnioaustralijski oraz Prąd Zachodnioaustralijski i oceń, jakie jest ich znaczenie dla klimatu wybrzeży Australii.

  • Przy odpowiedzi wykorzystaj także mapę stref klimatycznych świata i mapę stref roślinnych na kuli ziemskiej .

Polecenie 5

Wyjaśnij, jak mogą się przejawiać przypływy i odpływy na wybrzeżach mórz. Czy mogą mieć znaczenie dla portów morskich?

Polecenie 6

Wyjaśnij związek między klimatem a temperaturą i zasoleniem wód oceanicznych.

Ciekawostka

Duże, słone jeziora są niekiedy nazywane morzami. Określenie to z geograficznego punktu widzenia jest nieprawidłowe, ale ze względu na tradycję nie zostało zmienione. Przykładami takich jezior są Morze Kaspijskie oraz Morze Martwe.

R3JjQOsoSM8PD1
Dzięki bardzo dużemu zasoleniu (220-360‰) człowiek zanurzony w Morzu Martwym utrzymuje się na powierzchni wody
Uwaga!

Trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów pod dnem oceanu oraz uderzenia wielkich meteorytów albo osunięcia skał mogą powodować powstanie wysokiej i śmiertelnie groźnej fali nazywanej tsunami.

Rsj9Um18OaSCR1
Animacja przedstawiająca powstawanie fal tsunami. Następnie pokaz slajdów ze skutkami fal tsunami w Indonezji i Japonii.
ikUeHetsne_d5e593

3. Rzeki świata

Wodę płynącą po powierzchni lądu pod wpływem siły grawitacji możemy nazwać strumieniem, strugą, potokiem, rzeką lub ogólnie ciekiem. Trudno precyzyjnie i jednoznacznie określić różnice między nimi. Zasadniczo uznano, że większe obiekty, którymi płynie znaczna ilość wody, zasługują na miano rzeki. W Polsce umownie przyjęto, że z rzeką mamy do czynienia wówczas, gdy zasilają ją wody z obszaru zwanego dorzeczemdorzeczedorzeczem. Dorzecze to teren o powierzchni co najmniej 100 km², z którego wody powierzchniowe wpadają do rzeki i jej dopływów aż do miejsca, gdzie ta rzeka wpada do innej rzeki, morza lub obszaru bezodpływowego.

Rzeka, która uchodzi do morza lub bezodpływowego jeziora, jest rzeką głównąrzeka głównarzeką główną. Każda mniejsza rzeka lub strumień zasilające wybraną rzekę to jej dopływdopływdopływ. Umowna linia ograniczająca dorzecze nazywana jest działem wodnymdział wodnydziałem wodnym. Obszar, z którego wszystkie rzeki główne wraz z dopływami wpadają do jednego morza (oceanu, jeziora bezodpływowego), to zlewiskozlewiskozlewisko. Miejsce, w którym rzeka wpada do większej rzeki, jeziora, morza lub oceanu, określamy mianem ujściaujścieujścia.

Rzeki zasilane są najczęściej wodami gruntowymi, deszczowymi, wodami z topniejących lodowców oraz z topniejącego śniegu. W strefie klimatów umiarkowanych rzeki zwykle zasilane są z dwóch lub nawet trzech źródeł.
Z punktu widzenia człowieka rzeki mają ogromne znaczenie. Stanowią źródło wody pitnej, ryb i wody niezbędnej dla różnych dziedzin gospodarki. Są szlakami transportowymi. Po spiętrzeniu wody rzeczne napędzają turbiny w elektrowniach wodnych wytwarzających prąd elektryczny. Dawniej rzeki pełniły również funkcję obronną. Obecnie nadal często wyznaczają granice państwowe, administracyjne lub granice krain geograficznych.

R1QDj4dREU3Tb1
Dorzecza na terenie Polski
Polecenie 7
  • Na zamieszczonej powyżej mapie wskaż: rzekę główną, dopływ, ujście, dział wodny i dorzecze.

  • Wskaż fragmenty obszaru Polski, które nie leżą w dorzeczu Wisły i Odry.

  • Wskaż fragmenty obszaru Polski, które leżą w zlewisku Morza Północnego oraz w zlewisku Morza Czarnego.

Ciekawostka

Najstarsze cywilizacje na Ziemi powstawały 5‑6 tys. lat temu (a może nawet wcześniej) w dolinach wielkich rzek. Regularnie powtarzające się wylewy Tygrysu i Eufratu (Mezopotamia), Nilu (Egipt), Jangcy i Huang He (Chiny), Indusu (Cywilizacja doliny Indusu) oraz sprzyjający klimat umożliwiły rozwój rolnictwa, które zapewniało żywność dla tworzących się państw i kultur.

Polecenie 8
  • Sprawdź w różnych źródłach, jakimi wodami zasilane są rzeki: Kongo, Ganges i Wisła.

  • Wskaż na mapie świata przykłady rzek, których wody wykorzystywane są do nawadniania pól, produkcji energii elektrycznej oraz do celów transportowych.

  • Wskaż na mapie świata obszary, na których rozwinęły się najstarsze cywilizacje. Sprawdź na mapach klimatycznych, czy na tych obszarach przez cały rok występują opady deszczu. Wyjaśnij, jaką korzyść mogli mieć ludzie żyjący w sąsiedztwie wielkich rzek.

Uwaga!

Charakter i rodzaj zasilania rzek powoduje, że na wielu zdarzają się gwałtowne wezbrania płynącej nimi wody. Jeżeli wody wylewają się z koryta, mamy wówczas do czynienia z powodzią. W Polsce zjawisko to występuje najczęściej na wiosnę, gdy przychodzi gwałtowne ocieplenie, w wyniku którego jeszcze stosunkowo gruba pokrywa śniegu ulega stopieniu, albo latem po szczególnie intensywnych i długotrwałych opadach.

ikUeHetsne_d5e672

4. Jeziora. Wody podziemne

JeziorojezioroJezioro to naturalne, śródlądowe, pozbawione bezpośredniego kontaktu z morzem zagłębienie terenu wypełnione wodą. Umownie przyjmuje się, że jezioro ma powierzchnię przynajmniej 1 ha. Zbiorniki wody mniejsze od jezior nazywamy stawami. Jezioro musi mieć stały lub okresowy dopływ wody, aby parowanie z powierzchni i odpływ wody nie spowodowały jego całkowitego i definitywnego wyschnięcia. Geografowie stosują wiele podziałów jezior, biorąc pod uwagę m.in.: ich genezę (sposób powstania misy jeziornej), sposób zasilania w wodę, zawartość soli mineralnych, temperaturę wody, procesy biologiczne, etap rozwoju jeziora.

Wyróżniono ok. 20 typów genetycznych jezior. Najważniejsze z nich to:

  • jeziora tektoniczne – ich misy powstały na skutek ruchów skorupy ziemskiej (np. Bajkał w Azji, Tanganika w Afryce);

  • jeziora polodowcowe – zagłębienia, w których występują, są skutkiem działalności lądolodu lub lodowca; jest ich wiele rodzajów (np. Mamry na Mazurach, Morskie Oko w Tatrach);

  • jeziora wulkaniczne – powstałe w zagłębieniach wytworzonych przez wulkany (np. w kraterze – Jezioro Kraterowe w Oregonie w Stanach Zjednoczonych); jest ich kilka rodzajów;

  • jeziora przybrzeżne – powstałe na skutek „odcięcia” zatoki od morza przez mierzeję (np. Jezioro Łebsko w Słowińskim Parku Narodowym);

  • jeziora zakolowe (starorzecze) – ich misy są fragmentami dawnych koryt rzek (np. Bużysko koło wsi Prostyń na Mazowszu);

  • jeziora meteorytowe – zagłębienia, w których powstały, są wynikiem uderzeń dużych meteorytów lub małych planetoid (np. Siljan w Szwecji);

  • jeziora reliktowe – pozostałości po większych zbiornikach wodnych, najczęściej morzach wewnątrzkontynentalnych (np. Morze Kaspijskie).

Niektóre jeziora leżą na obszarach bezodpływowych, co znaczy, że wody wpadające do nich już nigdy i nigdzie nie wypływają. Mogą jednak parować lub wsiąkać.

Uwaga!

Jeziora są bardzo narażone na zanieczyszczenie. Wymiana wody następuje w nich bardzo wolno, a proces samooczyszczenia jest bardzo długi. Jakiekolwiek zanieczyszczenia wpadające do jeziora pozostają w nim na długi czas.

Polecenie 9
  • Wskaż na mapie świata Morze Kaspijskie będące największym na świecie jeziorem pod względem powierzchni. Jest to jezioro reliktowe.

  • Wskaż na mapie świata Jezioro Bajkał będące jeziorem o największej na świecie pojemności. Jest to jezioro tektoniczne.

Znacznie więcej wody niż w jeziorach i rzekach znajduje się w porach i szczelinach skał. Są to tak zwane wody podziemnewody podziemnewody podziemne. Pochodzą zwykle z przesiąkania wód opadowych do gleby, a następnie do coraz głębszych warstw skalnych. Tuż pod powierzchnią ziemi występują zanieczyszczone wody zaskórne (przypowierzchniowe)wody zaskórne (przypowierzchniowe)wody zaskórne (przypowierzchniowe). Głębiej zalegają wody gruntowewody gruntowewody gruntowe, których temperatura zmienia się wraz z wahaniami sezonowymi na danym obszarze. Zwykle nadają się do picia. Jeszcze głębiej znajdują się wody głębinowewody głębinowewody głębinowe, których temperatura jest stała i równa średniej wieloletniej dla danego obszaru. Wody głębinowe często są zmineralizowane, a czasem podgrzane ciepłem Ziemi.

R1FLOqaLHCQV81
Schemat występowania poszczególnych rodzajów wód podziemnych
R1NXbICKwRFPA1
Miejsce, z którego wody podziemne samoczynnie wypływają na powierzchnię, nazywamy źródłem
Polecenie 10

Zastanów się i wyjaśnij, jak należy budować studnie, aby nie dostawały się do nich wody zaskórne tylko gruntowe.

ikUeHetsne_d5e784

Podsumowanie

  • Woda jest niezbędna do życia wszystkim organizmom na naszej planecie.

  • Większość zasobów wodnych Ziemi skupiona jest w oceanach i morzach.

  • Zasoby wodne na powierzchni lądów są niewielkie i bardzo nierównomiernie rozmieszczone.

  • Woda oceanów i mórz jest silnie zróżnicowana pod względem temperatury i zasolenia; podlega równocześnie różnym ruchom.

  • Rzeki mają ogromne znaczenie dla człowieka, ale równocześnie stwarzają niebezpieczeństwo powodzi.

  • Jeziora mają różne pochodzenie i są bardzo odmienne pod względem fizycznym, chemicznym i biologicznym.

  • Wody podziemne stanowią największe zasoby wody słodkiej, nie licząc lodowców i lądolodów.

Praca domowa
Polecenie 11.1

Wskaż na mapie świata po jednej rzece i jednym jeziorze na każdym z kontynentów (poza Antarktydą). Opisz pochodzenie wód zasilających te rzeki oraz genezę jezior.

Polecenie 11.2

Wyjaśnij przyczyny występowania powodzi i susz w różnych strefach klimatycznych. Zaproponuj sposoby zapobiegania tym klęskom lub minimalizowania ich skutków.

Zobacz także

Zapoznaj się z następującymi hasłami ze słowniczka:

Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:

ikUeHetsne_d5e902

Słowniczek

dopływ
dopływ

rzeka lub strumień (potok) uchodzące do większej rzeki

dorzecze
dorzecze

obszar, z którego wody spływają do jednej rzeki i jej dopływów

dział wodny
dział wodny

umowna granica oddzielająca sąsiednie dorzecza

falowanie morza
falowanie morza

ruch cząstek wody powodowany najczęściej siłą wiatru

jezioro
jezioro

naturalne, śródlądowe, pozbawione bezpośredniego kontaktu z morzem zagłębienie terenu o powierzchni przynajmniej 1 ha, wypełnione wodą

morze
morze

naturalny zbiornik wodny, mniej lub bardziej wyraźnie oddzielony od oceanu brzegami kontynentu, wyspami lub półwyspami

ocean
ocean

wielka część hydrosfery stanowiąca odrębny fragment wszechoceanu; najczęściej wyróżnia się 4 oceany, ale są też klasyfikacje wyróżniające 3 (nie wydziela się wtedy Oceanu Arktycznego) lub 5 oceanów (wody wokół Antarktydy uważa się wówczas za Ocean Południowy)

pływy
pływy

regularnie powtarzające się ruchy poziomu wody w morzu lub w oceanie wywołane siłami przyciągania Księżyca i Słońca

prądy morskie
prądy morskie

stałe ruchy wody w oceanach wywołane wiatrami, a zmodyfikowane przez ruch obrotowy Ziemi i siłę Coriolisa

rzeka główna
rzeka główna

rzeka, która uchodzi do oceanu, morza lub jeziora bezodpływowego

ujście
ujście

miejsce, w którym rzeka kończy swój bieg, wpadając do innej rzeki, jeziora lub morza

wody głębinowe
wody głębinowe

wody podziemne występujące głęboko pod powierzchnią ziemi, mocno odizolowane od wód powierzchniowych, często zmineralizowane

wody gruntowe
wody gruntowe

wody podziemne niepodlegające bezpośrednim wpływom czynników atmosferycznych; wody te podlegają zmianom temperatury w zależności od pór roku; gdy są przefiltrowane, zwykle nadają się do celów spożywczych

wody podziemne
wody podziemne

wody w szczelinach skał i komorach podziemnych znajdujących się na różnych głębokościach

wody zaskórne (przypowierzchniowe)
wody zaskórne (przypowierzchniowe)

wody podziemne występujące płytko pod powierzchnią gruntu; cechują się dobową zmiennością temperatury i zanieczyszczeniem, przez co nie nadają się do celów spożywczych

zlewisko
zlewisko

obszar, z którego wody powierzchniowe i podziemne spływają do jednego morza lub oceanu

ikUeHetsne_d5e1174

Zadania

Ćwiczenie 1
R1OiixQxlZHv51
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R7am9LU3FXUct1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1FAZMOTXRgZR1
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R7fq9RsgRyUOz1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RgCpJn2pdR1BX1
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RxLaKlekhkbHo1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
Rk0WJv9LGXhzc1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RqhFSGKXqNs0l1
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.