Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Codziennie spożywamy wiele różnych napojów, a każdy z nich najczęściej ma wiele składników – substancji chemicznych. Kawa zawiera m.in. kofeinę, a wody mineralne – wiele makro- i mikroelementów. Wiesz też, że wiele popularnych napojów ma w składzie dużo cukru, a napoje gazowane są nasycone tlenkiem węgla(IV).
Trudny do rozstrzygnięcia byłby spór, czy lepiej zaczynać dzień, pijąc filiżankę kawy, herbaty, czy może wody lub soku. Zacznijmy od pytania: „Kawa czy herbata?”.

Już wiesz
  • że substancje różnią się właściwościami i potrafisz scharakteryzować niektóre z nich;

  • że woda jest bardzo dobrym rozpuszczalnikiem, i potrafisz opisać jej znaczenie w przyrodzie;

  • że substancje należące do różnych grup związków nieorganicznych (np.: tlenki, kwasy, wodorotlenki, sole) i organicznych (np. alkohole) mają charakterystyczne cechy;

  • że substancje mogą mieć właściwości lecznicze lub toksyczne.

Nauczysz się
  • w jaki sposób składniki popularnych napojów (np.: kawa, herbata, wody gazowane, soki owocowe) działają na organizm człowieka;

  • wyszukiwać informacje na temat właściwości składników napojów oraz ich wpływu na organizm człowieka;

  • oceniać wartości odżywcze produktu na podstawie informacji podanych na etykiecie.

Napoje towarzyszą nam codziennie, ponieważ dzięki nim dostarczamy naszemu organizmowi wody. Woda jest niezbędna do życia: służy jako substrat w procesach trawienia, stanowi środowisko reakcji chemicznych zachodzących w ludzkim ciele, jest środkiem transportu dostarczającym składniki odżywcze do komórek i odbierającym substancje przeznaczone do wydalenia z organizmu, reguluje temperaturę ciała. Dorosły człowiek powinien spożywać dziennie ok. 1,5–2,5 litra wody.

ii5e2a4zVR_d5e182

1. Kawa czy herbata?

Kawa jest naparem otrzymywanym ze zmielonych nasion kawowca. Herbata to aromatyczny napój z listków i pączków krzewów lub drzew herbacianych. Oba napoje łączy wspólny składnik – kofeinakofeinakofeina.

RmDatVlSkEwZj1
Model cząsteczki kofeiny

Kofeina jest białą bezwonną substancją, trudno rozpuszczalną w wodzie. Związek ten jest również składnikiem napojów energetyzujących, napojów typu cola, czekolady i orzeszków cola. Kofeina wchłania się szybko z przewodu pokarmowego i jest wydalana z moczem. Po dłuższym czasie regularnego przyjmowania występuje zjawisko tolerancji, co skłania do zwiększenia ilości wypijanej kawy lub innych napojów zawierajacych kofeinę, a więc do uzależnienia.
Kofeina pobudza korę mózgową, poprawia sprawność myślenia, przyspiesza akcję serca, a także polepsza samopoczucie. Jej wpływ na organizm zależy od masy ciała. Spożywana w umiarkowanych ilościach (200–300 mg, tzn. 2–3 filiżanki kawy dziennie), nie powoduje poważnych zagrożeń, choć niekorzystnie wpływa na zęby. Wypijanie powyżej 3–5 filiżanek kawy dziennie, dostarczających powyżej 300 mg kofeiny, w zależności od mocy naparu, jest już uważane za dolną granicę nałogowego picia kawy. Nadmierne spożycie kofeiny (powyżej 2000 mg) może powodować bezsenność, zaburzenia koordynacji ruchowej, przyspieszenie oddechu i ogólny niepokój.

Zawartość kofeiny w wybranych napojach

Produkt

Zawartość kofeiny
(w podanej objętości)

filiżanka (ok. 150 ml) kawy rozpuszczalnej

95 mg

filiżanka espresso (ok. 70 ml)

57 mg

szklanka (200 ml) czarnej herbaty (z naparu)

65 mg

szklanka (200 ml) zielonej herbaty

31 mg

szklanka (200 ml) typowej herbaty w torebkach

46 mg

filiżanka kawy mrożonej

50–70 mg

puszka (330 ml) napoju typu cola

45 mg

RIjZttvzb7k2P1
Zawartość kofeiny w wybranych napojach
Polecenie 1

Na podstawie danych w tabeli i na diagramie porównaj zawartość kofeiny w mg na 100 cmIndeks górny 3 w kawie espresso i zielonej herbacie.

Wskazówka

Wykonaj potrzebne obliczenia według podanego przykładu.
Zawartość kofeiny w napoju typu cola w puszce o pojemności 330 ml wynosi 45 mg.
Stąd:
Zawartość kofeiny w 1ml napoju typu cola wynosi:

 45 mg330 ml = 0,136mgml

100 ml (= 100 cmIndeks górny 3) zawiera 13,6 mg kofeiny.

Inne związki zawarte w kawie, takie jak polifenole, antyutleniacze, mają korzystny wpływ na organizm, gdyż zwalniają procesy starzenia, zapobiegają odkładaniu się cholesterolu, chronią przed miażdżycą. Składniki kawy mogą także działać niekorzystnie, gdyż stymulują wydzielanie kwasu solnego w żołądku, powodując w wielu przypadkach zgagę. Kawa może przyczyniać się do powstawania wzdęć i niestrawności, zwiększając ryzyko raka jelita grubego. Istotną wadą kawy jest jej działanie drażniące przewód pokarmowy. Śmiertelna dawka kofeiny wynosi ok. 10 g (w zależności od masy ciała). Wychodzenie z kofeinowego uzależnienia objawia się bólem głowy, skłonnością do irytacji, brakiem energii i sennością.

Kofeina należy do związków z grupy alkaloidów (grupa związków organicznych, zwykle pochodzenia roślinnego,zawierających azot i wykazujących silne działanie). Niektóre z alkaloidów są stosowane jako leki, inne to trucizny. Znanymi alkaloidami obok kofeiny są morfina (bardzo silny środek przeciwbólowy) czy kodeina (stosowana jako lek przeciwkaszlowy, wyodrębniana z maku).

Wykrywanie kofeiny w napojach
Doświadczenie 1
Problem badawczy

Jak wygląda kofeina?

Hipoteza

Czy łatwo wyizolować kofeinę z liści herbaty lub ziaren kawy?

Co będzie potrzebne
  • suche liście herbaty (czarnej lub zielonej) bądź mielona kawa,

  • dwa szkiełka zegarkowe,

  • płyta grzewcza,

  • bibuła,

  • łyżeczka.

Instrukcja
  1. Na suche szkiełko zegarkowe nasyp ok. 0,5 g listków herbaty.

  2. Szkiełko nakryj drugim szkiełkiem.

  3. Szkiełka delikatnie ogrzewaj na płycie grzewczej.

  4. Górne szkiełko ochłódź zwilżoną bibułą.

  5. Po chwili na wewnętrznej powierzchni górnego szkiełka można zauważyć pojawienie się białych kryształków.

  6. Przerwij ogrzewanie, zaobserwuj jak wyglądają wydzielone kryształki. Sprawdź także, jaki mają zapach.

Podsumowanie

Na górnym szkiełku zegarkowym można zaobserwować białą krystaliczną substancję. Substancją tą jest uzyskana w procesie sublimacji i resublimacji kofeina.

RZ92RnqsBoAhM1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
ii5e2a4zVR_d5e392

Herbata jest napojem, o którego działaniu decyduje wiele wchodzących w jej skład substancji. Herbata (głównie biała i zielona) zawiera znaczne ilości związków, które wspierają naturalne mechanizmy obronne organizmu, przeciwdziałają chorobom nowotworowym. Związki te nazywane są przeciwutleniaczami, gdyż hamują szkodliwe dla organizmu procesy utleniania.

Herbatę zieloną parzy się z liści niepoddanych fermentacji – natychmiast po zerwaniu przeprowadzany jest proces suszenia. Dzięki temu zachowuje ona więcej cennych składników od czarnej herbaty. Jest też delikatniejsza w smaku.

Czarna herbata jest parzona z liści poddawanych wcześniej procesom fermentacji (przemianom substancji organicznych zachodzącym z udziałem enzymów, głównie w warunkach beztlenowych), co sprawia, że zawiera mniej cennych składników, gdyż niektóre ulegają rozkładowi.

Herbata swoje działanie zawdzięcza m.in. zawartemu w niej unikatowemu aminokwasowi – teaninieteaninateaninie. Najwięcej jest go w herbacie zielonej – w 100 g wysuszonych liści zawiera 0,6–2,3 mg teaniny. Teanina wpływ na smak herbaty. Ciekawa jest aktywność fizjologiczna teaniny – powoduje obniżenie ciśnienia krwi, ma wpływ na przekazywanie informacji i pracę mózgu, działa uspokajająco i relaksująco.

Ważnymi składnikami herbaty są również:
KofeinakofeinaKofeina – początkowo błędnie sądzono, że w skład herbaty wchodzi związek o podobnych do kofeiny właściwościach i strukturze, który nazwano teinąteinateiną. Obecnie wiadomo już, że związkiem tym jest po prostu kofeina.
Flawonoidy (polifenole)flawonoidy (polifenole)Flawonoidy (polifenole) – mają one silne właściwości przeciwutleniające i zdolność wiązania metali, dzięki czemu pomagają chronić organizm przed szkodliwymi wolnymi rodnikami.
Herbata jest bogata także w niektóre witaminy: A, B1, B2, C, EK oraz minerały: fluor, wapń, żelazo, potas, sód i cynk.

Herbata jest napojem o dużych właściwościach prozdrowotnych, ale może też działać niekorzystnie.

  • Spożywanie zbyt dużej ilości herbaty (powyżej 4 filiżanek dziennie) może sprawić, że zawarte w niej garbniki podrażnią błonę śluzową, co negatywnie wpłynie na wchłanianie składników pokarmowych. Dodatkowo nadmiar garbników niszczy witaminę BIndeks dolny 1.

  • Polifenole zawarte w herbacie mogą blokować wchłanianie żelaza z mięsa i ryb. Dlatego osoby chorujące na anemię nie powinny pić herbaty do posiłku. Aby zneutralizować ten efekt, należy spożywać produkty bogate w witaminę C, zwiększającą przyswajanie żelaza.

  • Wypicie zbyt dużej ilości herbaty (szczególnie mocnej) przed snem może powodować bezsenność.

Ciekawostka

Kofeina została wyizolowana z nasion kawowca w 1820 r., a kilkanaście lat później – z liści herbaty. Ziarna kawy zawierają około 12,8% kofeiny w suchej masie, natomiast liście herbaty więcej, bo aż 23,5% w suchej masie.
Jeżeli jednak weźmiemy pod uwagę sposób przyrządzania napojów, to okazuje się, że wprawdzie w suchych liściach herbaty zawartość kofeiny wynosi 2–3,5%, a w zielonej herbacie – nawet 5%, lecz do naparu, który pijemy, przechodzi jej tylko 0,01–0,05%.

Rozbieżność pomiędzy zawartością kofeiny w suchej masie kawy i herbaty a naparami, które z nich powstają, wynika między innymi ze sposobu preparowania surowca. Liście herbaciane najczęściej są stosowane w całości, natomiast ziarna kawy są bardzo rozdrobnione, co ułatwia ekstrakcję kofeiny. Dlatego kawa jest napojem dostarczającym znacznych ilości kofeiny (o wiele więcej od dostarczanych przez herbatę).

Ciekawostka

Osoby, które są szczególnie wrażliwe na działanie kofeiny, ale nie chcą rezygnować z picia kawy ze względu na jej walory smakowe, mogą pić kawę bezkofeinową.
Pierwszy raz proces dekofeinizacji (pozbawienia kawy kofeiny) udało się przeprowadzić w 1820 r. Prawdopodobnie przyczynił się do tego J.W. Goethe, który wypijał wiele filiżanek kawy dziennie i zaczął podejrzewać, że ma to coś wspólnego z jego bezsennością. Goethe nakłonił znajomego chemika, aby ten zajął się problemem wyizolowania kofeiny z kawy.
Znanych i stosowanych jest kilka metod produkcji kawy bezkofeinowej. Metody dekofeinizacji usuwają co najmniej 97 proc. kofeiny naturalnie występującej w ziarnach kawowych. Nowoczesną i uznawaną za naturalną jest metoda polegająca na poddawaniu zielonych ziaren kawy działaniu tlenku węgla(IV) pod bardzo wysokim ciśnieniem (ponad 180 atmosfer). Cząsteczki tlenku węgla(IV) wiążą się z cząsteczkami kofeiny, a po przywróceniu standardowego ciśnienia ulatniają się razem z nią.

Ciekawostka

Czekolada, którą spożywa się także w postaci napoju, również zawiera kofeinę w niewielkich ilościach. Ponadto w jej skład wchodzi inna substancja wykazująca działanie podobne do kofeiny – teobromina. Gorzka czekolada zawiera ok. 1% masowy teobrominy, mleczna od 0,1 do 0,5%.

Ważne!

Czekolada jest szkodliwa dla wielu zwierząt, np. psów i kotów, gdyż nie są one zdolne do metabolizmu zawartej w czekoladzie teobrominy. Po spożyciu czekolady mogą u nich wystąpić drgawki, krwotok wewnętrzny, zawał serca, a nawet śmierć.

ii5e2a4zVR_d5e498

2. Woda mineralna, woda źródlana czy może napój typu cola?

Wszelkiego rodzaju napoje są potrzebne organizmowi do utrzymania prawidłowego bilansu wody, która służy nawodnieniu tkanek i jest niezbędna w procesach trawienia i wydalania oraz do właściwej termoregulacji. Jednym ze sposobów dostarczania wody naszemu organizmowi, zalecanym przez dietetyków, jest po prostu picie wody. Do wyboru, obok zwykłej wody pitnej, mamy wody mineralnewody mineralnewody mineralne, źródlane, stołowe.

Wody źródlane pochodzą ze złóż podziemnych. Są bakteriologicznie czyste, nie zawierają szkodliwych składników chemicznych. W ich skład wchodzi niewiele składników mineralnych mających znaczenie dla zdrowia człowieka. Bardzo niska mineralizacja (do 500 mg składników mineralnych/l) powoduje, że wody takie mają wysoki stopień przyswajalności, co skutkuje wypłukiwaniem z organizmu korzystnych dla zdrowia składników mineralnych. Nadmierne spożycie jednorazowo takich wód może powodować zaburzenia gospodarki wodno‑mineralnej organizmu.

Wody mineralne pochodzą z płytszych ujęć podziemnych niż wody źródlane, są więc bogatsze w minerały. Mogą być średnio zmineralizowane (500–1500 mg/l) i wysoko zmineralizowane (powyżej 1500 mg substancji mineralnych/l). Regularne picie ok. 1 litra dziennie niektórych wód mineralnych, np. z wysoką (lub) niską zawartością sodu bądź dużą zawartością magnezu i wapnia, może poprawiać niektóre funkcje fizjologiczne naszego organizmu. Systematyczne picie wód zawierających znaczną ilość wapnia i magnezu w ilościach 0,5–1 litra dziennie poprawia znacząco bilans tych pierwiastków w naszym organizmie.

Wody stołowe są wzbogacone w najbardziej potrzebne organizmowi składniki mineralne, przede wszystkim w magnez, wapń i jod (mineralizowane). Mogą być bardzo ważnym uzupełnieniem diety, zwłaszcza w rejonach, gdzie nie występują naturalne wody mineralne. Takie wody są wodami twardymi i mają korzystne działanie dla serca. Osoby, które często piją wodę zawierającą dużo magnezu i wapnia, chronią swój organizm przed schorzeniami układu krążenia i zawałem serca.

RTs44tZsUAvTk1
Źródło: Tomorrow Sp. z o. o., licencja: CC BY 3.0.
Wpływ wybranych jonów wchodzących w skład obecnych w wodach mineralnych soli

Rodzaj jonu

Działanie na organizm człowieka

K+

obniża ciśnienie krwi

reguluje czynności mięśni i nerwów

Mg2+

reguluje pracę serca

bierze udział w termoregulacji

Fe2+

jest niezbędne do transportu i magazynowania tlenu

Na+

odpowiada za regulację ciśnienia tętniczego krwi

bierze udział w kontroli bilansu płynów

Ca2+

wpływa na kurczliwość mięśni

przewodzenie bodźców nerwowych

krzepliwość krwi

Cu2+, Zn2+, Mn2+

uczestniczą w przemianach metabolicznych

Cl-

wpływa na pH krwi

F-

nadaje trwałość kościom oraz wzmacnia zęby

HCO3-

wpływa na utrzymanie równowagi kwasowo‑zasadowej

Wody lecznicze (dostępne w uzdrowiskach i aptekach) wspomagają leczenie różnych schorzeń. W zależności od składu i wzajemnych proporcji występujących w nich składników poprawiają metabolizm, łagodzą dolegliwości żołądkowe, pomagają leczyć nerki oraz walczyć z cukrzycą. Wody lecznicze nie gaszą pragnienia i powinny być stosowane tylko według wskazań lekarza. Należy pamiętać, że wody lecznicze działają jak lekarstwo i nie wolno ich przedawkować, bo mogą zaszkodzić.

Spośród wielu rodzajów wód leczniczych tylko nieliczne są rozlewane do butelek w celu sprzedaży. Pozostałe są dostępne przede wszystkim w uzdrowiskach. Wiąże się to z małą wydajnością źródeł, z których są pozyskiwane. Najczęściej butelkowane są wody lecznicze zawierające ponad 4000 mg substancji mineralnych/l, np. woda zuber zawiera 24 000 mg substancji mineralnych/l.

Odczuwane pragnienie możemy zaspokoić nie tylko wodą. Dostępnych jest wiele napojów i soków o różnych smakach i składzie. Popularne i powszechnie spożywane są napoje typu cola.

Polecenie 2

Zapoznaj się z informacjami, jakie zamieszczone są na etykietach różnych napojów. Zastanów się, które napoje mają dużą wartość energetyczną ze względu na obecność cukru, a które zawierają istotne dla naszego zdrowa składniki: witaminy, sole mineralne.

Wskazówka

Czy informacje na butelce napoju typu cola, że zawiera kwas fosforowy(V) (E338), kwas cytrynowy E330 i benzoesan sodu E211, mogą wskazywać, że napój ten pozwoli na uzupełnienie utraconych przez organizm w upalny dzień soli mineralnych?
Jakie znaczenie ma dla konsumenta podana na etykietach wód mineralnych informacja o zawartości różnych kationów i anionów?

Rn4DraInAAnq81
Badaniu poddajemy - 3 rodzaje wody mineralnej: pierwsza z wysoką zawartością sodu nr 1, druga niskosodowa nr 2, trzecia z magnezem nr 3. Do zlewek wlewamy po ok. 1/3 objętości wody mineralnej. Badamy kolejno przewodnictwo tych roztworów. Wskazania miernika pokazują, że wszystkie roztwory przewodzą prąd elektryczny. Do zlewek wlewamy próbki wody mineralnej i mierzymy pH pHmetrem, określamy odczyn roztworów. Do probówek wlewamy ok. 6 cm3 wody mineralnej i zamykamy ją korkiem z rurką. Wylot rurki wprowadzamy do wody wapiennej, a zawartość probówki ogrzewamy do wrzenia. Po oziębieniu sprowadzamy odczyn papierkiem uniwersalnym. Do probówek wlewamy kilka cm3 wody mineralnej nr 1 , zanurzamy w niej drucik platynowy i wprowadzamy go do nieświecącej części płomienia palnika gazowego. Próbę powtarzamy dla wody nr 2. Do probówek z próbkami wody nr 1 2,3, wlewamy po ok. 3 cm3 wody mineralnej i dodajemy 10 kropli roztworu azotanu V srebra. Przygotowujemy 4 probówki (3 dla próbek nr 1-3 oraz próba kontrolna) Do jednej z nich, do probówki nr 2 roztwór chlorku magnezu (próba kontrolna) do pozostałych wlewamy po ok. 3 cm3 wody mineralnej. Do każdej z probówek dodajemy po 10 kropli roztworu żółcieni tytanowej. Pokazanie danych na etykiecie badanych wód mineralnych.
ii5e2a4zVR_d5e584

Napoje typu cola oraz inne gazowane i niegazowane napoje słodzone nie mają większych wartości odżywczych, a ich główne zalety to walory smakowe, związane z dużą zawartością cukru. Oczywiście, spełniają podstawową dla napojów funkcję – dostarczają wodę, Jednak spożywanie dużej ilości tego rodzaju napojów może niekorzystnie wpływać na nasze zdrowie. Występowanie w nich tlenku węgla(IV) może powodować wzdęcia, a duża zawartość cukru prowadzić do otyłości. Odczyn kwasowy napojów gazowanych niekorzystnie wpływa na stan zębów, a obecność kwasu fosforowego(V) zwiększa ryzyko zachorowalności na osteoporozę, czyli ubytek masy kostnej.

Są sytuacje, kiedy możemy docenić zalety napojów typu cola.

  • Kofeina znajdująca się w ich składzie pobudza organizm.

  • Stosowane podczas migreny, powodują rozszerzanie się naczyń krwionośnych i wzmacniają działanie leków przeciwbólowych.

  • Ze względu na dużą zawartość cukru mogą być używane przez osoby chore na cukrzycę przy spadku cukru we krwi.

  • Picie odgazowanej coli jest niekiedy zalecane dzieciom, gdy chorują na niestrawność.

R1HfqY014z9Qz1
Do kolby płaskodennej wlać 20cm3 Coli i dodać nieco węgla aktywnego. Zawartość kolby energicznie wytrząsać i odstawić na 10 min. Badaniu poddajmy odfiltrowany, klarowny roztwór. Kilka cm3 przesączu wlewamy do zlewki i mierzymy pH pehametrem. Określamy odczyn roztworu. 5 cm3 przesączu wlewamy do probówki, dodajemy kilka kropel stężonego kwasu azotowego(V). Roztwór przelewamy do parowniczki i ogrzewamy tak długo, aż ulotnią się tlenki azotu. Po ostudzeniu roztwór przelewamy do probówki i dodajemy kroplami roztwór molibdenianu amonu. Pojawienie się żółtego osadu świadczy o obecności kwasu fosforowego (V) w roztworze. 5 cm3 przesącz wlewamy do probówki, dodajemy tyle zasady sodowej aż roztwór przybierze odczyn zasadowy (sprawdzić papierkiem uniwersalnym). Do tak przygotowanego roztworu dodajemy 2-3 krople roztworu siarczanu VI miedzi II i lekko ogrzewamy płomieniem palnika.
Napoje typu cola i cola light
Doświadczenie 2
Problem badawczy

Jak odróżnić zwykłą colę (zawierającą cukier) od coli light?

Hipoteza

W napojach typu cola występuje cukier, a w napojach light – nie, dlatego napoje te można rozróżnić, wykonując próbę Trommera.

Co będzie potrzebne
  • rozcieńczony roztwór siarczanu(VI) miedzi(II),

  • roztwór wodorotlenku sodu,

  • roztwór glukozy,

  • napoje: typu cola (nr 1) oraz typu cola light (nr 2),

  • 3 probówki,

  • pipety Pasteura.

Instrukcja
  1. Do trzech probówek nalej po 1–2 cmIndeks górny 3 roztworu wodorotlenku sodu, a następnie dodawaj kroplami rozcieńczony roztwór siarczanu(VI) miedzi(II) do momentu, aż wydzieli się galaretowaty osad wodorotlenku miedzi(II).

  2. Do pierwszej probówki dodaj 2–4 cmIndeks górny 3napojunr 1.

  3. Do drugiej probówki wprowadź taką samą ilość napoju nr 2.

  4. Do trzeciej dodaj roztwór glukozy (próba kontrolna).

  5. Probówki ogrzewaj w zlewce z gorącą wodą. Obserwuj zachodzące zmiany.

Podsumowanie

Przeprowadzone doświadczenie jest przykladem próby Trommera, pozwalającej na wykrycie obecności cukrów redukujących w roztworze. Napoje typu cola mogą być słodzone sacharozą (która w środowisku kwasowym może ulegać hydrolizie na cukry proste) lub cukrem glukozowo‑fruktozowym. Pozytywny wynik próby – wytrącenie się ceglastoczerwonego osadu (jak w przypadku próby kontrolnej) świadczy o obecności cukrów w badanym napoju.
Wynik negatywny w przypadku napoju typu cola light wskazuje, że słodki smak tego napoju uzyskuje się, dodając innych niż cukry substancji słodzących.

Ciekawostka

Coca‑cola została wynaleziona ponad 100 lat temu przez aptekarza z Georgii doktora Johna Pembertona. Wyprodukował on w 1885 r. trunek, dodając do czerwonego wina liście koki, które zawierają kokainę. Z czasem urozmaicił recepturę, usuwając alkohol i dodając cukier, aromaty i wyciąg z orzeszków cola. Wspólnik Pembertona – Frank M. Robinson zaproponował słynne logo. Napój początkowo był sprzedawany tylko w aptekach jako „środek rozjaśniający umysł”. Po śmierci Pembertona receptura przechodziła w różne ręce, ale zawsze otoczona była aurą tajemniczości i tak pozostało do dziś, choć Coca‑colę produkuje się niemal na całym świecie. Od 1955 r. zaczęto ją rozlewać do puszek.

ii5e2a4zVR_d5e704

3. Napój energetyzujący czy izotoniczny?

Napoje energetyczne (energetyzujące)napój energetyzującyNapoje energetyczne (energetyzujące) są przeznaczone dla osób, których zapotrzebowanie na energię jest większe niż przeciętne. Ich działanie polega na poprawie koncentracji i wydolności organizmu, ponadto przyspieszają metabolizm. Napoje te pojawiły się w latach 80. XX wieku.
W napojach tych znajduje się przede wszystkim kofeina. Pozostałe składniki to tauryna, witaminy z grupy B, różne zioła oraz cukier. Skład ten jest uzupełniany przez wodę, tlenek węgla(IV), regulatory kwasowości.
Wysoka zawartość niektórych składników w napojach może być niebezpieczna – szczególnie, gdy są one spożywane przez dzieci lub kobiety w ciąży – tak jest w przypadku kofeiny oraz witamin z grupy B. Zwykle napoje energetyczne zawierają kofeinę w ilości 32 mg/100 ml oraz znaczne ilości witamin z grupy B.
Z tego powodu należy używać ich z rozwagą. Jest to szczególnie ważne, ponieważ spożycie nadmiernej ilości kofeiny nie poprawia osiągnięć sportowych, ma natomiast szkodliwe działanie uboczne.

Napoje izotonicznenapój izotonicznyNapoje izotoniczne są często spożywane podczas uprawiania sportu, ćwiczeń na siłowni czy fitnessu. Napoje te wspomagają wyrównywanie poziomu wody i elektrolitów, wydzielanych z organizmu wraz z potem, a także uzupełnienie witamin i soli mineralnych oraz (w niewielkim stopniu) węglowodanów spalanych podczas dużego wysiłku fizycznego.
Głównymi składnikami napojów izotonicznych są: woda, węglowodany oraz chlorek sodu.

Polecenie 3

Dlaczego sportowcom zaleca się spożywanie napojów izotonicznych?

Wskazówka

Dlaczego napoje izotoniczne lepiej nawadniają organizm niż woda mineralna? Czy ciśnienie osmotyczne, jakie wywierają na błony komórkowe, różni się od ciśnienia osmotycznego w osoczu ludzkiej krwi? Jaką rolę pełnią zawarte w nich cukry i witaminy? Czy można je pić również przed snem?

Ciekawostka

Choć prawo w Polsce nie zabrania picia napojów energetyzujących osobom poniżej 18. roku życia, to jednak nie jest to wskazane. Popularne w klubach i na dyskotekach mieszanie napojów energetyzujących z alkoholem jest szczególnie niebezpieczne z uwagi na możliwe odwodnienie organizmu, fałszywe poczucie trzeźwości, co może prowadzić m.in. do utraty przytomności. Z tego powodu w niektórych krajach europejskich spożycie napojów energetyzujących z alkoholem jest zakazane.

ii5e2a4zVR_d5e768

4. Sok, nektar czy napój o smaku owocowym?

Soki owocowe są źródłem wielu witamin i soli mineralnych, niezbędnych do prawidłowego rozwoju i dobrego stanu zdrowia. Soki i nektary wzbogacają organizm człowieka w takie niezbędne substancje odżywcze jak: prowitamina A, witamina PP, witamina C, witamina E, potas, błonnik*, pektyny, kwas foliowy.

Błonnik jest węglowodanem nieprzyswajalnym przez człowieka. Nie spełnia funkcji odżywczych, ale jest korzystny w diecie człowieka, ponieważ przyspiesza perystaltykę (pracę) jelit, reguluje wypróżnienia oraz zmniejsza wchłanianie cholesterolu. Jest składnikiem soków i nektarów zawierających miąższ owocowy oraz naturalnie mętnych lub przecierowych.

Soki powinno się podawać do picia dzieciom, szczególnie tym, które nie przepadają za owocami w surowej postaci. Jedna szklanka soku może zastąpić jedną z pięciu porcji warzyw i owoców, które zgodnie z zaleceniami specjalistów powinniśmy wszyscy codziennie spożywać.
Warto wiedzieć, że:

  • jedna szklanka soku marchewkowego (200 ml) pokrywa średnie dzienne zapotrzebowanie na witaminę A;

  • dwie szklanki (po 200 ml) soku pomarańczowego lub nektaru z czarnych porzeczek pokrywają dzienne średnie zapotrzebowanie na witaminę C;

  • jedna szklanka soku pomidorowego dostarcza średnio 500 mg potasu, co zaspokaja średnio 25% dziennego zapotrzebowania.

Często na opakowaniu soku widnieje informacja, że został wyprodukowany z koncentratu. W jaki sposób wytwarza się koncentraty soków owocowych, tak że pozwala to na zachowanie ich właściwości?

Zagęszczanie soku pomarańczowego polega na odparowaniu z niego części wody w specjalnych urządzeniach, które wykorzystują parę wodną do podgrzania soku w warunkach próżni. W urządzeniach najnowszej generacji zminimalizowano działanie wysokiej temperatury na sok. Otrzymany koncentrat soku jest w przybliżeniu pięć razy bardziej skoncentrowany niż świeży sok wyciśnięty z pomarańczy. Koncentrat schładza się do 13°C w specjalnych próżniowych kontenerach. Miazgę owocową oddziela się od soku poprzez filtrację i poddaje pasteryzacji. Klarowny sok zagęszcza się w temperaturze 10°C. Gotowy koncentrat soku jest przechowywany w nierdzewnych i chłodzonych zbiornikach. Otrzymanie produktu odpowiadającego naturalnemu składowi soku pomarańczowego polega na zmieszaniu koncentratu soku z wodą (i miazgą) aż do otrzymania soku o właściwym stosunku cukru do kwasu oraz pożądanym wyglądzie i smaku. Dzięki nowoczesnym technologiom dostępny na sklepowych półkach sok pomarańczowy, także ten wyprodukowany na bazie koncentratu, pomimo pewnych strat witaminowych, jest napojem o dużej wartości odżywczej.

Ciekawostka

Czy sok grejpfrutowy musi mieć gorzki smak?
Związkiem, który powoduje gorzki smak soku grapefruitowego, jest naringina. Substancja ta jest odpowiedzialna za gorzki smak owocu, ale także za jego działanie lekko przeczyszczające, wspomagające przemianę materii. Naringina wpływa także na nasze odczuwanie smaku, ponieważ oddziałuje na kubki smakowe. Amerykańscy naukowcy zaproponowali przechowywanie soku grejpfrutowego w specjalnych opakowaniach, które wewnątrz pokryte są cienką warstwą wydzielającą mieszaninę enzymów redukujących gorzki smak.

RxXLz1doHHAx41
Sok z grejpfruta jest polecany przez dietetyków, ponieważ zawiera dużo witaminy C, korzystnie wpływa na przemianę materii oraz reguluje trawienie i poziom cholesterolu. Jednak należy pamiętać, że składniki soku z grejpfruta mogą także wpływać na to, jak nasz organizm metabolizuje niektóre leki (co może na przykład doprowadzić do wzrostu stężenia leku w organizmie). Dlatego w razie konieczności zażywania leków należy dowiedzieć się, czy nie ma przeciwwskazań do spożywania jednocześnie soku grejpfrutowego
ii5e2a4zVR_d5e963

5. Może mleko?

Pij mleko – będziesz wielki – powszechnie uważa się, że po okresie karmienia piersią w diecie dziecka, a potem młodego człowieka nie może zabraknąć mleka krowiego lub koziego. Sądzi się, że mleko jest jednym z najwartościowszych pokarmów dostępnych dla człowieka, ponieważ jest źródłem łatwo przyswajalnego białka i wapnia oraz ważnym źródłem witamin BIndeks dolny 2 i BIndeks dolny 12.

R1B0FVdprMXeX1
Do zlewki wlewane jest 50 cm3 mleka i taka sama objętość wody. Roztwór ogrzewany jest w łaźni wodnej do temp.40○C. Przy ciągłym mieszaniu bagietką, oraz kontroli pehametrem, dodawane jest kroplami 10% roztwór kwasu octowego, aż mieszanina osiągnie pH 4,6. Zbliżenie, widać „ścięte” mleko. Wytrącony osad (twaróg) odsączany jest na sączku. Próbkę osadu (grudkę twarogu) umieszczamy w probówce nr 1 a w probówce nr 2, 3 cm3 przesączu (serwatki). W probówce trzeciej umieszczana jest próbka białka jaja (próba kontrolna). Do każdej probówki dodawane jest kilka cm3 10% roztworu wodorotlenku sodu oraz kilka kropel roztworu siarczanu(V) miedzi(II) i jest lekko wstrząsana probówka. Widoczny wynik-zabarwienie…zbliżenie. Kolejno na probówkę z osadem i następnie z przesączem. Widok ogólny na naczynia z mlekiem, twarogiem i serwatką. Do trzech probówek dodajemy po 2 cm3 wody. Do jednej probówki wlewamy 1 cm3 ,serwatki do drugiej dodaj grudkę tłustego twarogu, do trzeciej 1cm3oleju (próba kontrolna). Do każdej z probówek dodaj 4 krople roztworu Sudanu III. Probówki zamykamy korkami i wytrząsaj. Zbliżenie pozwalające na obserwacje.Na bibule filtracyjnej umieszczamy 2-3 krople pełnego mleka. Bibułę suszymy (np. suszarką,). Zbliżenie bibuły – widoczna tłusta plama. Przygotowywane są dwie probówki. Do probówek nalewamy po 1 -2 cm3 roztworu wodorotlenku sodu, a następnie dodajemy kroplami rozcieńczony roztwór siarczanu(VI) miedzi(II) do momentu, aż wydzieli się osad wodorotlenku miedzi(II). Do probówki nr 1 dodajemy 2-4 cm3 mleka. Do probówki nr 2 dodajemy taka samą objętość roztwory glukozy –próba kontrolna. Probówki ogrzewamy w łaźni wodnej. Zbliżenie. Widok ogólny na wynik doświadczenia. Do dwóch probówek wlewamy serwatkę (3cm3 )oraz roztwór chlorku wapnia (próba kontrolna). Następnie do każdej z probówek dodajemy niewielką ilość roztworu szczawianu amonu. Zbliżenie. Widok ogólny.

.

Typowy skład mleka

Składniki

Zawartość w 100 g mleka

Cukry

4,8 g

Tłuszcze

3,5 g

Białka (w tym 80% kazeina)

3,3 g

Woda

87,5 g

Substancje mineralne

0,7 g

Witaminy (A, B, C, D, E)

0,005 g

Zwykle zaleca się, aby spożywać 2–3 szklanki mleka dziennie, a w przypadku sportowców ok. 1 litra dziennie. Oczywiście, można mleko zastępować produktami mlecznymi. Przykładowo, biorąc pod uwagę zawartość białka, 2 szklanki mleka można zastąpić dwiema szklankami jogurtu naturalnego lub 100 g twarogu czy 150 g serka wiejskiego. Ze względu na źródło białka i jego przyswajalność bardziej polecane są przetwory mleczne, w tym napoje oraz sery twarogowe.

Dzienna porcja mleka – zamienniki mleczne

Produkt spożywczy

Ilość odpowiadająca 100 g mleka

Kefir

100 g

Maślanka

100 g

Jogurt naturalny

80 g

Mleko w proszku (odtłuszczone)

10 g

Mleko zagęszczone, niesłodzone

50 g

Ser twarogowy

20 g

Serek homogenizowany

30 g

Serek ziarnisty

30 g

Ser typu feta 

20 g

Ser żółty

15 g

Ważne!

Mleko może powodować alergie pokarmowe spowodowane Dieta dla osób dorosłych z nietolerancja laktozy. Osoby uczulone na składniki pokarmowe mleka powinny ograniczyć jego spożycie do przetworów mlecznych. Na przykład stosunkowo niewielką zawartość laktozy, a dużą zawartość wapnia mają sery żółte, ser typu feta oraz sery topione.

Ciekawostka

Mleko samicy danego gatunku jest najlepsze dla młodego osobnika, ale już dla osobnika innego gatunku będzie nieodpowiednie. Układ pokarmowy i zapotrzebowanie na poszczególne składniki odżywcze różnych gatunków ssaków są zróżnicowane. Nawet w mleku ludzkim pochodzącym od różnych kobiet występują różnice w zawartości białka. W porównaniu z mlekiem innych ssaków ludzkie zawiera stosunkowo mało białka. Jest go około 1,2%. Człowiek rośnie dużo wolniej niż młode osobniki zwierząt, dlatego jego zapotrzebowanie na białko jest znacznie mniejsze.

R1ZLmkQamHwbG1
U ssaków mleko matki jest pierwszym pokarmem młodego osobnika. Dostarcza mu wszystkich niezbędnych do życia substancji odżywczych
ii5e2a4zVR_d5e1020

Podsumowanie

  • Napoje są niezbędnym składnikiem naszej codziennej diety. Oprócz tego, że zaspokajają pragnienie, dostarczając wodę i rozpuszczone w niej sole mineralne, mogą być źródłem innych substancji, które mają wpływ na nasz organizm.

  • Aktywnym składnikiem kawy i herbaty jest ta sama substancja o właściwościach pobudzających – kofeina. Kofeina zawarta jest także w napojach typu cola oraz napojach energetyzujących.

  • Soki zawierają te same (korzystne dla naszego zdrowia) składniki, co owoce i warzywa. Dostarczają substancji przeciwutleniających i wzbogacają dietę w niezbędne substancje odżywcze, takie jak: witaminy, minerały oraz mikro- i makroelementy.

  • Mleko jest wyjątkowym napojem, ponieważ dostarcza praktycznie wszystkich niezbędnych składników pokarmowych (wody, białek, tłuszczów, węglowodanów, soli mineralnych i witamin).

Praca domowa
Polecenie 4.1

Przygotuj napój izotoniczny według podanego przepisu.
Domowy napój izotoniczny
Składniki:

  • 200 ml soku wyciśniętego z pomarańczy,

  • 1 l wody mineralnej wysoko zmineralizowanej,

  • szczypta soli (1 g).

Wszystkie składniki wystarczy przelać do dużej butelki lub dzbanka i wymieszać.

Polecenie 4.2

Zaprojektuj tabelę zawierającą informację o składzie przygotowanego przez ciebie napoju.
Skorzystaj z informacji na etykiecie użytej przez ciebie wody mineralnej. Wykonaj potrzebne obliczenia, pamiętając o ilości dodawanych składników.
Przyjmij, że 100 ml soku pomarańczowego zawiera:

  • 10,4 g węglowodanów,

  • 1 mg jonów Na+,

  • 0,2 g błonnika.

Wartość energetyczna tej porcji soku to 45 kcal.

Etykietę swojego napoju wraz z przepisem i obliczeniami zapisz w zeszycie.

ii5e2a4zVR_d5e1112

Słowniczek

flawonoidy (polifenole)
Definicja: flawonoidy (polifenole)

związki organiczne występujące naturalnie w roślinach; wiele z nich wykazuje silne działanie przeciwutleniające i zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób układu krwionośnego i nowotworów

kofeina
Definicja: kofeina

związek organiczny z grupy alkaloidów znany z pobudzającego działania; kofeina zawarta jest m.in. w ziarnach kawy i liściach herbaty; popularnymi napojami zawierającymi kofeinę są: kawa, herbata, gorąca czekolada, napoje energetyzujące oraz typu cola

napój energetyzujący
Definicja: napój energetyzujący

napój, którego głównymi składnikami są kofeina, tauryna, witamina B, różne zioła oraz cukier; jego działanie polega na zwiększaniu koncentracji i wydolności organizmu; ponadto przyspiesza on metabolizm

napój izotoniczny
Definicja: napój izotoniczny

napój, w którego skład wchodzą: woda, węglowodany oraz chlorek sodu; spożywany podczas wzmożonego wysiłku fizycznego w celu wspomagania wyrównywania poziomu wody i elektrolitów wydzielanych z organizmu podczas dużego wysiłku fizycznego

teanina
Definicja: teanina

aminokwas, który wpływa na obniżenie ciśnienia oraz stymuluje procesy mózgowe, dzięki czemu uspokaja, relaksuje, sprzyja koncentracji; związek ten w naturze występuje jedynie w liściach herbaty, przede wszystkim zielonej

teina
Definicja: teina

kofeina wyodrębniona z herbaty (z punktu widzenia chemii kofeina i teina to ten sam związek)

wody mineralne
Definicja: wody mineralne

wody, które zawierają rozpuszczone składniki mineralne

ii5e2a4zVR_d5e1246

Zadania

Ćwiczenie 1
RgHu3pzAS46Fa1
zadanie interaktywne
Źródło: Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RVqIZ7RNr2FTF1
zadanie interaktywne
Źródło: Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
ReyNxzhc6ULjM1
zadanie interaktywne
Źródło: Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RS0kl7h6TwjNp1
zadanie interaktywne
Źródło: Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R8BFK8UbzR0JN1
zadanie interaktywne
Źródło: Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1MJzxEM46GmU1
zadanie interaktywne
Źródło: Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.