Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Miasto staje się środowiskiem życia dla coraz większej liczby ludzi. Tempo zmian jest jednak mocno zróżnicowane i zależy od miejsca na świecie, w którym do nich dochodzi. Kiedy w jednej części naszego globu w miastach powstają olbrzymie dzielnice biedy, w innych tworzą się nowoczesne megalopolis. Jaka jest geneza takich procesów? W jaki sposób rozwiązać liczne problemy z nimi związane?

R1ehSLa5sPGjT1
Przykład megalopolis – zespół miejski na pograniczu amerykańsko-kanadyjskim, ciągnący się od Chicago do Toronto (na zdjęciu), liczący 35 milionów mieszkańców
Już wiesz
  • czym jest urbanizacja;

  • że stopień urbanizacji różni się między poszczególnymi państwami;

  • że urbanizacja ma odmienny przebieg w różnych częściach świata;

  • że życie w mieście ma zarówno zalety, jak i wady.

Nauczysz się
  • opisywać zróżnicowanie przestrzenne stopnia urbanizacji na świecie;

  • objaśniać zróżnicowanie tempa urbanizacji w regionach świata o odmiennych poziomach rozwoju;

  • wyjaśniać, jak powstają zespoły miejskie;

  • charakteryzować lokalizacje megamiast;

  • opisywać, jak miasta radzą sobie z problemami wynikającymi z ich wielkości.

isdrlvoTx3_d5e187

1. Rozwój urbanizacji

Miasta mają długą historię. Za najstarsze uważa się Tell Qaramel w Syrii z XI i X wieku p.n.e. Inne bardzo stare to Çatalhöyük w Turcji lub Jerycho w Izraelu. Przez tysiąclecia odsetek ludności miejskiej (stopień urbanizacji) był bardzo mały. Szacuje się, że na początku XIX wieku było to zaledwie ok. 3%, a 100 lat później już około 10%. Nadal niedużo, oznaczało jednak zwiększenie liczby z 29 do 165 mln. Łączy się to z ogólnym wzrostem ludności na świecie, ale są też inne ważne przyczyny tego zjawiska.

Jedną z nich była rewolucja przemysłowa, z którą wiązało się zapotrzebowanie na dużą liczbę pracowników mieszkających w pobliżu zakładów. Ponieważ wraz z rozwojem przemysłowym poprawiały się warunki życia, ludność migrowała do miast. Dodatkowo spadała umieralność, więc wysoki przyrost naturalny przyczynił się do zwiększenia liczby ludności miejskiej.
Tam, gdzie rewolucja przemysłowa nie miała miejsca, ludności w miastach nadal było bardzo mało.
Jeszcze w 1950 roku w miastach żyło ok. 29% ludzi na świecie, choć w rozbiciu na kontynenty było to wyraźnie zróżnicowane.

RywrJJyW3Cd3f1
Afryka i Azja były najmniej zurbanizowanymi kontynentami

Od 1950 roku odsetek ludzi mieszkających w miastach systematycznie rośnie na wszystkich kontynentach.

RLAX7xeXpZsv31
Afryka i Azja są nadal najmniej zurbanizowanymi kontynentami

Wzrost liczby ludności miejskiej na świecie ma dwa źródła: przyrost naturalny i migracje.

W krajach rozwijających się przyrost naturalny jest wysoki również w miastach, do których ludzie bardzo intensywnie migrują. W niektórych krajach zwiększająca się liczba mieszkańców wsi powoduje coraz większe problemy z wyprodukowaniem wystarczającej ilości żywności dla siebie. Gdzie indziej dzięki wprowadzeniu nowych technologii w rolnictwie zmalało zapotrzebowanie na ręce do pracy. Jednocześnie miasto daje szanse na pracę niezależną od warunków naturalnych, łatwiejszy dostęp do żywności, edukacji lub służby zdrowia.

W krajach wysoko rozwiniętych przyrost naturalny jest niski. Ponadto różnice w poziomie życia między terenami wiejskimi i miejskimi nie są duże. Wpływa to na ograniczenie ruchu migracyjnego do miast. Co więcej, część ludzi przeprowadza się na przedmieścia lub jeszcze dalej. Mając najczęściej własny środek transportu, mogą korzystać z zalet przestrzeni i ciszy wsi, nie tracąc korzyści z pracy czy rozrywki w mieście.
Dlatego liczba ludności w miastach w krajach rozwijających się rosła w latach 1950‑2015 w średnim tempie 3,5%, a w rozwiniętych 1,2%, czyli trzykrotnie mniejszym.

Polecenie 1

Tabela przedstawia zmiany liczby ludności Lubina (woj. dolnośląskie). Opisz i wyjaśnij przyczyny zmian. Wymień przykłady innych polskich miast, w których zachodziły podobne zmiany.

Liczba ludności Lubina

Rok

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

Liczba ludności (tys.)

2,7

5,4

28,9

67,1

82,3

82,4

74,0

R16Kv95jWkAlR1
Tempo wzrostu stopnia urbanizacji w krajach rozwijających się jest wyraźnie wyższe niż w rozwiniętych. Z wykresu widać, że przyrost liczby ludności miejskiej jest coraz mniejszy, ale nadal dodatni
isdrlvoTx3_d5e262

2. Przestrzenne zróżnicowanie urbanizacji

Zróżnicowanie przestrzenne po 1950 roku zmieniło się w niewielkim stopniu. Nadal najbardziej zurbanizowana jest Ameryka Północna, Europa zachowała trzecie miejsce, zaraz za nią znajduje się Australia i Oceania. Na drugie miejsce wskoczyła Ameryka Łacińska. Najmniej zurbanizowane kontynenty to Afryka i Azja. Dokładniejszy obraz przedstawia mapa.

R1sZfw5X6Q0M61
W Afryce i Azji stopień urbanizacji jest bardzo zróżnicowany

Na kontynentach afrykańskim i azjatyckim widoczne są największe kontrasty. Burundi (12%), Malawi (16%), Uganda (17%) to kraje o najniższym stopniu urbanizacji w skali świata, z kolei Libia (78%) i Gabon (87%) należą do najsilniej zurbanizowanych. W Azji w Singapurze 100% ludności mieszka w mieście, w Katarze – 99%, a w Kuwejcie – 98%. Najsłabiej zurbanizowane są Sri Lanka (16%), Nepal (18%) i Kambodża (21%).
Taki rozkład wielkości sugeruje zależność stopnia urbanizacji od stopnia rozwoju – im poziom rozwoju wyższy, tym wyższy stopień urbanizacji. Weryfikacji hipotezy posłuży wykres.

R36nrMj6vstiE1
Zależność jest dobrze widoczna, ale nie absolutna. Zwróć uwagę, że skala pozioma jest logarytmiczna (źródło: www.gapminder.org)

Dobrze widać wzajemną zależność obu wielkości: wzrost jednej przyczynia się do wzrostu drugiej. Warto zauważyć, że zależność nie jest jednak bardzo ścisła: Katar i Puerto Rico mają tę samą wielkość urbanizacji (99%), a różnica PKB per capita jest pięciokrotna. Z kolei Dżibuti i Papua Nowa Gwinea mają takie samo PKB na osobę (2 200 $), a stopień urbanizacji odpowiednio 77% i 14%. Rozrzut punktów w kształcie wydłużonej „chmury”, a nie linii dowodzi, że na stopień urbanizacji wpływ mają również inne czynniki nieuwzględnione na wykresie.

Polecenie 2

Wskaż inne czynniki (poza wielkością PKB per capita) mogące wpływać na stopień urbanizacji.

isdrlvoTx3_d5e313

3. Megamiasta

W niektórych krajach określa się, ile powinna wynosić minimalna liczba mieszkańców, by daną miejscowość można było uznać za miasto. Na przykład w Danii wystarczy 200 mieszkańców, zaś w Indiach musi ich być minimum 20 tysięcy.

Miasta liczące ponad 10 mln mieszkańców nazywa się megamiastami. W 1950 roku były tylko dwa – Nowy Jork‑Newark i Tokio. W 1995 roku liczba ta wzrosła do 14. Obecnie jest ich ponad 20, a w 2025 roku ma być ponad 30.

Megamiasta (2014 rok)

Lp.

Państwo

Nazwa

Liczba mieszkańców

1

Japonia

Tokio‑Jokohama

37,239 mln

2

Indonezja

Dżakarta

26,746 mln

3

Korea Południowa

Seul‑Inczhon

22,868 mln

4

Indie

Delhi

22,826 mln

5

Chiny

Szanghaj

21,766 mln

6

Filipiny

Manila

21,241 mln

7

Pakistan

Karaczi

20,877 mln

8

Stany Zjednoczone

Nowy Jork

20,673 mln

9

Brazylia

São Paulo

20,568 mln

10

Meksyk

Meksyk

20,032 mln

11

Chiny

Pekin

18,241 mln

12

Chiny

Kanton (Guangzhou)

17,681 mln

13

Indie

Mumbaj (Bombaj)

17,307 mln

14

Japonia

Osaka‑Kobe‑Kioto

17,175 mln

15

Rosja

Moskwa

15,788 mln

Z zestawienia wynika, że większość megamiast leży w krajach słabo rozwiniętych. Zakrawa to na paradoks – stopień urbanizacji jest tam niski, a miasta rozrastają się do gigantycznych rozmiarów.

R1RZrCmkmTMrO1
Liczba ludności rośnie bardzo szybko

Wyjaśnienie pozornego paradoksu nie jest skomplikowane. Niski poziom urbanizacji równa się niedużej liczbie miast – wybór jest więc ograniczony. Migracja do miasta oznacza wielką zmianę w życiu, dlatego warto zdecydować się na to o najlepszych, choćby tylko spodziewanych perspektywach. Najczęściej wybór pada na stolicę kraju, największe miasto lub miasto portowe, choć nierzadko wszystkie te warunki są spełnione jednocześnie. Stąd masowy napływ migrantów do jednego ośrodka miejskiego, co przy wysokim przyroście naturalnym powoduje, że liczba ludności dramatycznie rośnie, np. w Lagos 34‑krotnie w ciągu 65 lat.

Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego megamiasta w państwach wysoko rozwiniętych nie są tak liczne, jak w krajach rozwijających się.

Duża część mieszkańców miast w krajach rozwijających się ma niewielkie dochody, część przybywa do miast, nie mając żadnych środków do życia. Dlatego wyszukują rejony miasta nieatrakcyjne dla innych i próbują tam zamieszkać. Mogą to być na przykład tereny zalewowe przy rzece, strome stoki wzgórz położone na przedmieściach lub tereny znajdujące się bardzo blisko centrum. W miarę upływu czasu rozrastają się do rozmiarów osiedli i dzielnic. Zwykle nazywa je się slumsami, choć w Indiach mówi się o bustees, a w Ameryce Łacińskiej o fawelach.

Rruu4750yeiwN1
W wielkich miastach biedne dzielnice często leżą tuż przy bogatych – Favela do Moinho w São Paulo
Odsetek ludności miejskiej mieszkającej w slumsach (wg ONZ 2009 r.)

Państwo

Wartość (%)

Republika Środkowoafrykańska

96

Czad

89

Mozambik

81

Madagaskar

76

Angola

66

Bangladesz

62

Nepal

58

Boliwia

47

Gwatemala

39

Życie w takich dzielnicach nie należy do łatwych. Niskie dochody, o ile w ogóle są, powodują, że domy buduje się z najtańszych dostępnych materiałów. Stąd ich małe rozmiary i niska jakość. Panuje tam duża gęstość zaludnienia. Ponieważ są to tereny często zajęte nielegalnie, zwykle nie ma tam wodociągów, kanalizacji, sieci energetycznej. Brakuje opieki państwa, nikt nie czuwa nad bezpieczeństwem, w związku z czym kwitnie przestępczość. Pojawiają się choroby wynikające z niedostatku czystej wody, pożary itp.

Problemy gwałtownego rozwoju miast w krajach rozwijających się nie dotyczą wyłącznie mieszkańców o niskich dochodach. Władze miejskie zwykle nie nadążają z rozwojem infrastruktury, co skutkuje na przykład niewydolnym systemem transportowym lub trudnościami z utylizacją śmieci.

Megamiasta z największymi korkami drogowymi (wg dailymail.co.uk)

Miejsce w rankingu

Miasto (państwo)

1.

Meksyk (Meksyk)

2.

Shenzhen (Chiny)

3.

Pekin (Chiny)

4.

Nairobi (Kenia)

5.

Johannesburg (RPA)

6.

Bangalur (Indie)

7.

Nowe Delhi (Indie)

8.

Moskwa (Rosja)

9.

Mediolan (Włochy)

10.

Singapur (Singapur)

R1VNt1xVnwz5E1
Krowy w Indiach stanowią ważny element systemu utylizacji odpadów organicznych
isdrlvoTx3_d5e483

4. Zespoły miejskie

Zwiększająca się liczba mieszkańców, budowa nowych zakładów przemysłowych, zakładanie centrów handlowych itp. powodują, że miasta rozrastają się przestrzennie – zajmują coraz większą powierzchnię. Prowadzi to do zbliżania się miast leżących obok siebie, a w konsekwencji do zetknięcia stref podmiejskich. Dzięki łatwości komunikacji między nimi władze administracyjne i firmy zaczynają ściślej współpracować, ludzie dojeżdżają do pracy, szkoły, na zakupy. W taki sposób tworzą się zespoły miejskie (aglomeracje).
Jeżeli w zespole jedno z miast jest wyraźnie większe, dominujące ludnościowo lub ekonomicznie , mówimy o aglomeracji monocentrycznejaglomeracja monocentrycznaaglomeracji monocentrycznej. Przykładami są aglomeracje Berlina, Moskwy, a w Polsce warszawska lub wrocławska.

RV2g4LQi1lKa21
W aglomeracji monocentrycznej wyraźnie dominuje jedno miasto

W niektórych przypadkach pobliskie miasta rozwijały się w podobnym tempie, np. dzięki rozległym złożom surowców. Wówczas rozrost każdego z nich jednakowo przyczynił się do powstania zespołu miejskiego. Ponieważ żadne z miast się nie wyróżnia, nazywamy go aglomeracją policentryczną (konurbacją)aglomeracja policentryczna (konurbacja)aglomeracją policentryczną (konurbacją). Przykładami są: obszar w zachodnich Niemczech między Düsseldorfem i Dortmundem, zwany Zagłębiem Ruhry, a w Polsce obszar między Gliwicami i Dąbrową Górniczą (konurbacja górnośląska).

R12AYwGOSmULW1
W aglomeracji policentrycznej żadne z miast wyraźnie nie dominuje

Szczególnie wielkie ludnościowo i przestrzennie zespoły miejskie doczekały się nawet własnej nazwy – megalopolismegalopolismegalopolis. Klasyczny zespół tego typu leży na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych między Bostonem i Waszyngtonem, zajmuje obszar niewiele mniejszy od połowy Polski, na którym mieszka około 45 mln ludzi.

Przykłady megalopolis

Położenie

Liczba mieszkańców (mln)

Pogranicze amerykańsko‑kanadyjskie (od Chicago do Toronto)

35

Południowo‑zachodnie wybrzeże USA (między San Francisco i Los Angeles)

28

Południe wyspy Honsiu w Japonii

Tokio‑Jokohama‑Chiba

40

Osaka‑Kioto‑Kobe

19

Zachodnia Europa (Paryż‑Bruksela‑Amsterdam)

36

Delta Rzeki Perłowej na południu Chin (Kanton‑Dongguan‑Foshan‑Shenzhen)

50

Polecenie 4

Londyn z Brukselą łączy 10 par pociągów Eurostar dziennie. Najdłuższy przejazd trwa 2 godz. 17 min. Czy jest to argument świadczący o tym, że oba miasta tworzą megalopolis? Uzasadnij odpowiedź.

Ciekawostka

15 listopada 2013 roku łączna długość popołudniowego korka na ulicach São Paulo w Brazylii wyniosła 309 km.

Ciekawostka

Największe wysypisko w Rio de Janeiro przed zamknięciem w 2012 roku przyjmowało 8‑9 tys. ton śmieci dziennie.

isdrlvoTx3_d5e546

Podsumowanie

  • Obecnie większość ludzi na świecie mieszka w miastach.

  • Stopień urbanizacji jest wyższy w krajach wysoko rozwiniętych.

  • Stopień urbanizacji szybciej rośnie w krajach rozwijających się.

  • Liczba megamiast (liczących ponad 10 mln mieszkańców) rośnie szybko w krajach rozwijających się.

  • Rozrost miast powoduje powstawanie zespołów miejskich – aglomeracji.

  • Niektóre zespoły miejskie (megalopolis) mają kilkadziesiąt milionów mieszkańców.

Praca domowa
Polecenie 5.1

Wykorzystując program typu GoogleEarth, znajdź przykłady różnych typów zespołów miejskich.

isdrlvoTx3_d5e605

Słowniczek

aglomeracja monocentryczna
aglomeracja monocentryczna

zespół miejski z jednym ośrodkiem wyraźnie dominującym ludnościowo lub ekonomicznie

aglomeracja policentryczna (konurbacja)
aglomeracja policentryczna (konurbacja)

zespół miejski bez wyraźnie dominującego ludnościowo lub ekonomicznie ośrodka

konurbacja
konurbacja

patrz aglomeracja policentrycznaaglomeracja policentryczna (konurbacja)aglomeracja policentryczna

megalopolis
megalopolis

szczególnie duży zespół miejski z liczbą ludności liczoną w dziesiątkach milionów

isdrlvoTx3_d5e693

Zadania

Ćwiczenie 1
RveRoaH5maBjU1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1OsbDvAu9L9A1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RfTa1ySky1LDL1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R16U7Bt8siBeu1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RvIVjaGLP96LL1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.