Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Północne wybrzeża Afryki były znane Europejczykom już w starożytności. Na tych gęsto zaludnionych wybrzeżach ukształtowały się i rozrosły wielkie kultury. W dolnym biegu Nilu ok. 3,6 tys. lat przed naszą erą powstało państwo egipskie. W VII wieku naszej ery tereny północnej Afryki przejęli Arabowie. Obszary leżące na południe od największej pustyni świata – Sahary – zamieszkane przez ludność czarnoskórą były nieznane Europejczykom aż do XV wieku. Dzisiaj tereny te nazywa się Afryką Subsaharyjską.

RTcwZI5GHYBAr1
Źródło: Harvey Barrison (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 2.0.
Już wiesz
  • co to jest Afryka Subsaharyjska;

  • jak czytać mapę polityczną;

  • jakie warunki naturalne występują w Afryce;

  • co wpływa na rozwój określonych gałęzi gospodarki.

Nauczysz się
  • rozróżniać państwa „czarnej” Afryki Subsaharyjskiej i „białej” Afryki Północnej;

  • wskazywać różnice w historii, kulturze, gospodarce między Afryką Subsaharyjską a Afryką Północną;

  • opisywać rozmieszczenie ludności w Afryce i wyjaśniać przyczyny istniejącego stanu rzeczy;

  • wyjaśniać pojęcie eksplozja demograficzna i podawać przyczyny jej wystąpienia w Afryce;

  • opisywać gospodarkę człowieka w Afryce i jej związki z warunkami naturalnymi;

  • na mapie świata wskazać obszary bogatej Północy i biednego Południa.

i6I2ywFZls_d5e194

1. Afryka – krótki zarys historii kontynentu

Afryka Subsaharyjska była bardzo słabo poznana jeszcze nawet w XX wieku. Różni się ona kulturowo, ludnościowo, a także historycznie od Afryki Północnej. Często też tę część Afryki nazywa się prawdziwą Afryką lub Czarnym Lądem. Charakterystyczną cechą dla obszaru Afryki na południe od Sahary było utrzymywanie się aż do XIX wieku społeczności bez struktur państwowych. Podstawę organizacji społeczności stanowiły związki rodzinne, pokrewieństwa lub stowarzyszenia sprawujące władzę religijną i sądowniczą.

W XV wieku europejscy żeglarze, głównie Portugalczycy, docierają do wybrzeży Afryki Zachodniej. W 1488 roku odkrywają Przylądek Dobrej Nadziei i mogą płynąć dalej na wschód – do Indii, dokąd drogą morską jako pierwszy Europejczyk dociera Vasco da Gama. W XVI wieku na wybrzeżach całej Afryki kupcy angielscy, francuscy, holenderscy zakładają faktoriefaktoriafaktorie. Od XVI do XIX wieku trwa jeden z najtragiczniejszych okresów w dziejach Afryki – handel niewolnikami. Szacunki historyków mówią, że w ciągu prawie 400 lat wywieziono z Afryki ok. 65 mln ludzi, z czego tylko 15 mln dotarło do Ameryki, a 40 mln straciło życie podczas podróży przez Ocean Atlantycki. Handel niewolnikami generalnie zakończył się w pierwszej połowie XIX wieku, choć na przykład w Brazylii niewolnictwo zniesiono dopiero w 1888 roku.
Wnętrze Afryki zostało zbadane przez Europejczyków dopiero w XIX wieku. Wówczas to m.in. odkryto źródła Nilu (jedynej rzeki przepływającej przez Saharę) i Kongo, a także poznano niezwykle zróżnicowane typy ludności żyjące we wnętrzu Afryki. W XIX wieku kilka państw europejskich wyznaczyło zasięgi swoich wpływów, tworząc instytucje, które wykorzystywały gospodarczo i politycznie terytoria w Afryce. Okres ten nazywa się kolonializmem. Jedyne państwa, które nie były koloniami państw europejskich, to Abisynia (dzisiejsza Etiopia – okupacja Włoch w latach 1936–41) oraz Liberia.

Ciekawostka

Liberia to państwo w Afryce Zachodniej założone w 1822 roku przez wyzwolonych niewolników ze Stanów Zjednoczonych, którzy powrócili do Afryki. W 1847 roku została ogłoszona niepodległość państwa. Liberia jest najstarszą niepodległą republiką w Afryce. W 1911 roku niepodległość Liberii uznały Wielka Brytania i Francja. Do 1980 roku pełnię władzy politycznej sprawowali potomkowie osadników amerykańskich.

Państwa europejskie podzieliły kontynent afrykański na terytoria zależne, nie uwzględniając stosunków etnicznych, elementów geograficznych czy kulturowych. Powstały sztuczne granice na mapie widoczne jako linie proste, które utrwaliły się wraz z uzyskiwaniem niepodległości przez państwa afrykańskie. Procesy wyzwalania się krajów afrykańskich spod kolonialnej zależności zakończyły się w drugiej połowie XX wieku. W 2011 roku w wyniku referendum nastąpił podział Sudanu. W części południowej powstało niepodległe państwo Sudan Południowy. Obecnie w Afryce jest 55 niepodległych państw bardzo zróżnicowanych co do wielkości, liczby ludności i rozwoju gospodarczego.

RIj9I8vuYvbmV1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
i6I2ywFZls_d5e249

2. Ludność Afryki

W 2015 roku Afrykę zamieszkiwało 1 mld 186 mln ludzi, co stanowiło 16,1% ludności świata. Udział ten stale rośnie. Na 1 kmIndeks górny 2 przypada średnio 39 osób. W latach 1950–2010 zanotowano w Afryce prawie pięciokrotny, niespotykany na żadnym innym kontynencie wzrost liczby ludności. Do tej wielkiej eksplozji demograficznej przyczyniły się głównie poprawa warunków higienicznych i ogólnie bytowych, lepszy dostęp do opieki medycznej oraz uświadomienie potrzeby dbania o własne zdrowie. Skutkiem tego było m.in. obniżenie śmiertelności niemowląt i wydłużenie średniej długości życia.

R1U2pPdPxvsuT1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Rdzenna ludność Afryki dzieli się na pięć zróżnicowanych grup. Są to biali Afrykanie, czarnoskórzy Afrykanie, Pigmeje, ludy Khoisan i Austronezyjczycy. Ludność biała zamieszkuje północną Afrykę, Saharę i Półwysep Somalijski. Obszary na południe od Sahary zaludniają Murzyni (czarnoskórzy Afrykanie) należący głównie do grupy Bantu. Obecnie jest to najliczniejsza grupa ludności w Afryce. Pigmeje – ludność o bardzo drobnej budowie ciała – zamieszkują Kotlinę Kongo. W Kotlinie Kalahari żyją grupy ludności Khoisan mającej żółtawy odcień skóry – dawniej ludy Khoisan nazywano BuszmenamiHottentotami. Na największej wyspie Afryki, Madagaskarze, żyją Austronezyjczycy wykazujący kulturowe i językowe pokrewieństwo z ludnością zamieszkującą wyspę Borneo oddaloną od Madagaskaru o 7 tys. km.
Ludność zamieszkująca tereny na południe od Sahary jest silnie zróżnicowana etnicznie, kulturowo i językowo, co często prowadzi do różnych konfliktów społecznych, w tym zbrojnych.

Mapa poniżej pokazuje, że ludność Afryki jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie. Obszary, na których występują duże skupiska ludności, a gęstość zaludnienia jest wyższa od wartości średniej, to:

  • obszar nad Zatoką Gwinejską obejmujący Nigerię (najludniejsze państwo w Afryce –182,2 mln mieszkańców w 2015 roku), Kamerun, Wybrzeże Kości Słoniowej, Burkinę Faso, Ghanę i Togo; szacuje się, że na obszarze tym mieszka ponad 300 mln ludzi;

  • dolina dolnego Nilu i jego delta – na tym niewielkim obszarze w Egipcie żyje ok. 90 mln ludzi, a gęstość zaludnienia przekracza 1000 osób na 1 kmIndeks górny 2;

  • północno‑zachodnie wybrzeże Afryki nad Morzem Śródziemnym (Maroko, Algieria, Tunezja);

  • obszary w Afryce Południowej wokół Johannesburga aż po wybrzeża Oceanu Indyjskiego.

    R1DLAqp4V5hQR1
    Gęstość zaludnienia i wielkie miasta w Afryce

Na pozostałym obszarze kontynentu gęstość zaludnienia jest na ogół bardzo niska i nie przekracza 10 osób na 1 kmIndeks górny 2. We wnętrzu Sahary występują obszary całkowicie niezamieszkane, gdyż cechy środowiska przyrodniczego uniemożliwiają jakąkolwiek formę osadnictwa.
W Afryce na południe od Sahary mieszka ok. 85% ludności kontynentu, czyli ponad 1 mld ludzi, głównie odmiany czarnej. Ludność ta posługuje się ok. 1500 językami, wyznaje chrześcijaństwo i islam, a także tradycyjne religie animistyczne. Czynnikami silnie oddziałującymi na życie społeczne są warunki środowiska przyrodniczego, tradycje kulturowe i przeszłość historyczna.

Ćwiczenie 1
RbCwgUMpOCooM1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1NjBr1qMFwVi1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
i6I2ywFZls_d5e330

3. Zróżnicowanie poziomu życia i gospodarki w krajach Afryki Subsaharyjskiej

Na południe od Sahary leży prawie 50 państw silnie zróżnicowanych pod względem społecznym i gospodarczym. Według statystyk międzynarodowych większość państw tego regionu zalicza się do krajów o niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Najgorsza sytuacja panuje w Liberii, Burundi, Malawi, Demokratycznej Republice Konga i Republice Środkowoafrykańskiej, gdzie wartość rocznego dochodu narodowego na 1 mieszkańca nie przekracza 1000 USD. I tylko w kilku krajach afrykańskich notowane są wysokie wartości dochodu na 1 mieszkańca przekraczające 10 000 USD. Są to głównie państwa posiadające bogactwa mineralne, np. RPA (różne bogactwa) czy Nigeria, Gabon i Gwinea Równikowa (ropa naftowa), a także Botswana (diamenty). Wysoki dochód narodowy osiągany jest również w małych państwach wyspiarskich – Seszele i Mauritius – gdzie zyski pochodzą niemal wyłącznie z turystyki.

W większości państw afrykańskich rolnictwo jest sektorem gospodarki zatrudniającym od 30% do 60% ogółu pracujących. W skrajnych przypadkach udział ten sięga 80%. Tak jest na przykład w Czadzie, Nigrze, Etiopii.
Rolnictwo afrykańskie zależy od warunków naturalnych, tradycji oraz współcześnie zachodzących przemian. Do dzisiaj w strefie wilgotnych lasów deszczowych występuje rolnictwo wędrowne, zwane odłogowym lub żarowym. Polega ono na wykarczowaniu roślinności pierwotnej i jej częściowym wypaleniu. Popiół użyźnia glebę, którą spulchnia się prymitywnymi narzędziami, a następnie sadzi się w niej bulwy i kłącza (maniok, jams) lub wysiewa zboża (proso, sorgo). Po kilku latach, gdy gleba utraci żyzność, uprawę przenosi się w inne miejsce.
Na obszarach suchych w strefie międzyzwrotnikowej z rolnictwem osiadłym, w którym nie stosuje się nawodnienia, popularna jest tzw. trójpolówkatrójpolówkatrójpolówka. Aby podtrzymać żyzność gleb, obszar uprawy dzieli się na trzy części: pola uprawne, tereny pastwiskowe i odłogi, czyli obszary pozostające w spoczynku. W trzyletnim cyklu następuje zmiana sposobów wykorzystania ziemi na poszczególnych częściach.
Na niektórych obszarach Afryki rozwinęło się rolnictwo plantacyjne zajmujące się towarową uprawą roślin. Celem tego typu rolnictwa jest uzyskanie wysokich zbiorów przeznaczonych do sprzedaży. Taki typ rolnictwa rozwinął się głównie w państwach nad Zatoką Gwinejską, w których uprawia się kakao, kawę, bawełnę, owoce cytrusowe czy palmę oleistą.
Jedynym państwem, w którym rolnictwo zaspokaja potrzeby żywnościowe ludności, jest Republika Południowej Afryki. Choć w rolnictwie pracuje tam tylko 5% ogółu zatrudnionych, to jest ono na tyle nowoczesne i wydajne, by móc wytworzyć nawet niewielkie nadwyżki żywności. Rolnictwo w pozostałych krajach Afryki jest na ogół prymitywne i ekstensywne, silnie uzależnione od warunków naturalnych. Ma niską wydajność, w uprawie nie stosuje się sztucznego nawożenia i nawadniania, a stopień mechanizacji jest niewielki. Tym niemniej w niektórych uprawach państwa afrykańskie zajmują czołowe miejsca w świecie.

Udział państw afrykańskich w produkcji wybranych płodów rolnych (2013 r.)

RODZAJ UPRAWY
Państwo

Udział w produkcji światowej

Miejsce
na świecie

MANIOK

Nigeria

19,1%

I

Demokratyczna Republika Konga

6,0%

V

Angola

5,9%

VI

Ghana

5,8%

VII

OLEJ PALMOWY

Nigeria

1,8%

IV

ORZESZKI ZIEMNE

Nigeria

6,6%

III

WŁÓKNO AGAWY (SIZAL)

Tanzania

12,4%

II

Kenia

9,9%

III

Madagaskar

6,7%

IV

KAWA

Etiopia

3,0%

VII

Uganda

2,1%

XI

ZIARNO KAKAO

Wybrzeże Kości Słoniowej

31,6%

I

Ghana

18,2%

II

Nigeria

8,0%

IV

Kamerun

6,0%

V

HERBATA

Kenia

8,1%

III

Źródło: FAOstat

Warunki naturalne ograniczają również hodowle zwierząt w Afryce. Stałym zagrożeniem dla stad zwierząt są powtarzające się okresy suszy i wynikający z nich brak wody. W strefie lasów deszczowych i na terenach wilgotnych sawann hodowla bydła jest ograniczona przez występującą tam muchę tse‑tse roznoszącą śmiertelną chorobę – naganę, tj. śpiączkę afrykańską.
Afryka jest kontynentem zasobnym w surowce mineralne. Jednak eksploatacja użytecznych kopalin wymaga dużych nakładów pieniężnych. Koszty przetwarzania surowców są również bardzo wysokie, dlatego w Afryce pozyskuje się takie surowce mineralne, które nie muszą być przetwarzane, a przynoszą duże zyski.

Mapa poniżej przedstawia największych producentów głównych surowców energetycznych.

R1Q38zNh243G91
Wydobycie ropy naftowej i węgla kamiennego w 2013 roku

Ważnymi surowcami wydobywanymi w państwach Afryki są rudy metali kolorowychszlachetnych oraz diamenty. Największe wydobycie metali kolorowych występuje w Pasie Miedzionośnym – okręgu wydobywczym leżącym na pograniczu Demokratycznej Republiki Konga i Zambii oraz w Okręgu Witwatersrand w Republice Południowej Afryki. Najwięksi producenci złota w Afryce to RPA (5. miejsce na świecie z udziałem 5,7% w globalnym wydobyciu) i Ghana (9. miejsce i 3,2%). Diamenty są wydobywane m.in. w Botswanie, Demokratycznej Republice Konga, Angoli, Zimbabwe i Republice Południowej Afryki.
Czynnikiem ograniczającym rozwój przemysłu przetwórczego jest brak wykwalifikowanych pracowników.
Wśród państw Afryki Subsaharyjskiej wyróżniają się dwa wytwarzające aż 50% wartości produktu krajowego brutto całego regionu: Republika Południowej AfrykiNigeria. Pozostałe państwa to kraje o niskim lub bardzo niskim stopniu rozwoju gospodarczego, co wpływa na wskaźniki rozwoju społecznego, rozwój oświaty, ochronę zdrowia. W regionie subsaharyjskim występuje najwyższy udział na świecie ludności żyjącej w ubóstwie i niedożywieniu. Jednym z zaskakujących wskaźników jest malejąca średnia oczekiwana długość życia mieszkańców, która na przełomie XX i XXI wieku wynosi ok. 55 lat. Przy niskim poziomie urbanizacji, wynoszącym 45%, ponad 70% mieszkańców miast żyje w ubogich osiedlach niezapewniających dostatecznych warunków egzystencji. Na wsi tylko 46% ludności ma dostęp do odpowiedniej jakości wody pitnej. Wielkie zagrożenie społeczne w regionie subsaharyjskim to epidemia wirusa HIV. Szacuje się, że ok. 40 mln ludzi w Afryce jest nosicielem tego wirusa. Najgorsza sytuacja występuje na południu kontynentu, gdzie w krajach takich jak: Botswana, RPA, Lesotho, Suazi zarażeni stanowią ponad 20% populacji.
Tabela 2 i mapa poniżej pokazują, jak wielkie są dysproporcje między regionami bogatej Północy a ubogiego Południa.

Wybrane dane obrazujące rozwój gospodarczy i społeczny w Afryce i Europie (2010 r.)

AFRYKA

EUROPA

Ludność

1 mld 022 mln

738 mln

Ludność na 1 kmIndeks górny 2

34

32

Przeciętna długość trwania życia

55,2 lat

75,4 lat

Ludność w miastach

45,1%

72,8%

Ludność umiejąca czytać i pisać
(w wieku >15 lat)

kobiety 53,7%
mężczyźni 71,1%

kobiety 96,9%
mężczyźni 99,0%

Produkt krajowy brutto
na 1 mieszkańca

1 676 USD

25 678 USD

Użytkownicy Internetu
na 1000 mieszkańców

109,2

368,0

Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012

R1SmkHXZ2qEpX1
Podział świata na bogatą Północ i biedne Południe

Mapa pokazuje, jak wielka w Afryce jest skala niedorozwoju społeczno‑ekonomicznego. Wskaźnik rozwoju społecznego oznaczany jako HDI (ang. Human Development Index) uwzględnia szereg mierników społecznych i gospodarczych, np. wysokość dochodu narodowego na 1 mieszkańca, przeciętne dalsze trwanie życia, poziom analfabetyzmu. Jest on uniwersalną miarą pozwalającą na wiarygodną ocenę poziomu i jakości życia w państwie. Wskaźnik przyjmuje wartość od 0,001 do 1,000. W przedziale od 0,001 do 0,250 znajdują się państwa o bardzo niskim poziomie życia, przedział od 0,251 do 0,500 oznacza poziom niski, 0,501–0,800 to poziom średni, a powyżej 0,800 – poziom wysoki i bardzo wysoki.
Na mapie widać wyraźnie, że region Afryki na południe od Sahary to najbiedniejsza część świata. Należy postawić pytanie: Jak państwa bogatej Północy mogą pomóc krajom afrykańskim leżącym na ubogim Południu? Do odpowiednich działań należą:

  • umożliwienie wejścia na rynki światowe towarów nieprzetworzonych z państw afrykańskich;

  • udzielenie różnorodnej pomocy finansowej;

  • zmniejszenie zadłużenia krajów afrykańskich;

  • udzielenie pomocy materialnej w sytuacjach zagrożenia klęskami naturalnymi;

  • świadczenie pomocy medycznej w ograniczaniu epidemii AIDS;

  • wspomaganie rozwoju oświaty i ograniczenie analfabetyzmu.

Ćwiczenie 3
RV90NmK2RtXXM1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
i6I2ywFZls_d5e438

Podsumowanie

  • Afrykę zamieszkują dwie odmiany człowieka: biała – wybrzeża północne i tereny północnej Sahary; czarna – na południe od Sahary (Afryka Subsaharyjska).

  • W latach 1950–2010 na kontynencie afrykańskim nastąpił największy na świecie, prawie pięciokrotny wzrost liczby ludności.

  • Ludność w Afryce jest rozmieszczona nierównomiernie, na co decydujący wpływ mają warunki środowiska przyrodniczego.

  • Podział polityczny Afryki został ustalony przez europejskie państwa kolonialne. Po uzyskaniu niepodległości granice państw afrykańskich zostały utrwalone.

  • Większość państw leżących na południe od Sahary ma charakter rolniczy. Wiele państw eksploatuje surowce mineralne, które są eksportowane w postaci nieprzetworzonej.

  • Region subsaharyjski charakteryzuje się największym na świecie udziałem ludności żyjącej w ubóstwie i niedożywieniu, co wpływa na stan zdrowotny i średnią długość życia.

Praca domowa
Polecenie 1.1

Największym państwem leżącym na południe od Sahary jest Demokratyczna Republika Konga, gdzie na powierzchni 2345,4 tys. kmIndeks górny 2 mieszka 77,3 mln osób. Oblicz średnią gęstość zaludnienia na 1 kmIndeks górny 2 w tym państwie.

Polecenie 1.2

Przedstaw przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Afryce. Posłuż się mapami tematycznymi i wskaż obszary o dużej gęstości zaludnienia i obszary prawie bezludne.

Polecenie 1.3

Wyjaśnij, jakie czynniki spowodowały, że poza Republiką Południowej Afryki państwa leżące na południe od Sahary należą do najbiedniejszych państw świata.

i6I2ywFZls_d5e511

Słowniczek

faktoria
faktoria

dawna placówka handlowa w krajach kolonialnych, położona najczęściej na wybrzeżu morskim w celu ułatwienia wymiany handlowej

trójpolówka
trójpolówka

prymitywny sposób racjonalnego wykorzystania ziemi uprawnej, polegający na podziale pola na trzy części i uprawianiu na każdej z nich co roku innych roślin; jedna część pola może też „odpoczywać” i być odłogowana

i6I2ywFZls_d5e572

Zadania

Ćwiczenie 4
R1OFrSVtAFqQk1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RTK4Unkkh7ema1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1YwbvhSKWDD31
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R15aNvw1Xof2P1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R1Cjq6fd2U5nS1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.