Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Przysłowie mówiące, że kropla drąży skałę, ma przede wszystkim znaczenie przenośne, ale można je także rozumieć dosłownie. Pojedyncza kropla spływa po twardej skale, nie czyniąc jej pozornie szkody, ale miliony kropel przez miliony lat zniszczą nawet ogromne góry. Dowiedz się, jak to się dzieje.

R11bTFlgszAS61
Meandrująca rzeka Wda na Pojezierzu Pomorskim. Widoczne starorzecze
Już wiesz
  • jak zbudowane jest wnętrze Ziemi;

  • jak działają siły wewnętrzne Ziemi kształtujące jej powierzchnię;

  • w jaki sposób działają ruchy masowe kształtujące powierzchnię naszej planety;

  • jak wiatr wpływa na rzeźbę terenu.

Nauczysz się
  • opisywać niszczącą, transportującą i budującą działalność rzek i mórz;

  • rozróżniać zmiany rzeźbotwórczej działalności rzek w zależności od odcinka ich biegu;

  • interpretować efekty erozji rzecznej, począwszy od źródeł aż do ujścia;

  • rozróżniać typy ujść rzecznych;

  • wymieniać typy wybrzeży morskich.

iGrIiQD4oh_d5e236

1. Niszcząca, transportująca i budująca działalność rzek i mórz

Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały. Proces taki nazywamy erozjąerozjaerozją. Przenoszone przez wodę fragmenty skał uderzają w dno i brzegi, niszcząc je bardziej niż sama woda. Początkowo ostrokrawędziste odłamy skał są wygładzane i zaokrąglane, tworząc otoczaki, potem żwir, piasek i w końcu jeszcze drobniejsze ziarna. Woda może transportować rozdrobnione fragmenty skał na ogromne odległości, odkładać je gdzieś po drodze lub na końcu swego biegu, co nazywamy akumulacjąakumulacjaakumulacją.

Niemal każda rzeka rozpoczyna swój bieg w źródleźródłoźródle (lub w źródłach), a kończy w ujściu rzecznym do morza, jeziora lub innej rzeki. Istnieją także nieliczne wyjątki. Niektóre rzeki nie mają precyzyjnie określonego źródła. Wypływają z jaskiń, bagien lub jezior. Inne nie posiadają właściwego ujścia, znikając pozornie w systemie jaskiń lub wsiąkając w piaski pustyni. Często jednak jaskinie czy jeziora są w rzeczywistości zasilane ze źródeł, a znikające w nich wody wypływają wiele kilometrów dalej jako ukształtowana już rzeka.

R14SeqfT3ZFMk1
Wielki Kanion (Grand Canyon) powstał w wyniku działalności erozyjnej rzeki Kolorado trwającej miliony lat

Także falująca woda mórz i oceanów potrafi przekształcać rzeźbę terenów przybrzeżnych. Fale nieustannie uderzają w przybrzeżne skały, coraz silniej je rozdrabniając, akumulując piasek i żwir na nabrzeżu, tworzą plażę. W czasie przypływu lub sztormu zalewają plażę i docierają do brzegu, niszcząc go i powodując powstawanie wysokich klifówklifklifów. Proces ten nazywamy abrazjąabrazjaabrazją. Materiał ze zniszczonego brzegu może być transportowany przez prądy morskie, które opływając wybrzeże, akumulują go w innym miejscu.

Polecenie 1

Opisz jakiekolwiek znane ci źródło rzeki. Zwróć uwagę na miejsce, gdzie się znajduje, otoczenie, ukształtowanie terenu, temperaturę i jakość wody.

Ciekawostka

We wsi Trzęsacz na Pomorzu Zachodnim ok. 600 lat temu wybudowano kościół. Postawiono go w pozornie bezpiecznej odległości niemal 2 km od klifowego brzegu. Procesy abrazyjne niszczyły jednak ciągle wysoki brzeg. W 1874 roku morze było już tak blisko, że kościół zamknięto. W 1901 roku zawaliła się północna ściana. Pomimo licznych prób powstrzymania abrazji brzeg nadal się cofa i obecnie zostały tylko fragmenty południowej ściany.

iGrIiQD4oh_d5e290

2. Odcinki biegu rzeki i ich charakterystyka

Bieg większości rzek dzieli się na trzy odcinki.

  • W górnym biegu rzeki często płyną w terenie górzystym lub wyżynnym. Dzięki dużym różnicom wysokości woda płynie ze znaczną prędkością i ma dużą siłę erozyjną. Dominuje tam erozja wgłębnaerozja wgłębnaerozja wgłębna, na skutek której tworzą się coraz głębsze doliny, i erozja wstecznaerozja wstecznaerozja wsteczna powodująca cofanie się źródeł oraz przesuwanie progów wodospadów w górę rzeki. Erodowany przez wodę materiał skalny jest obtaczany, rozdrabniany i transportowany.

  • W środkowym biegu rzeka zwykle płynie wolniej i dzięki dopływom ma więcej wody. Niszczenie koryta przez nią zmienia swój charakter na erozję bocznąerozja bocznaerozję boczną, przez co rzeka znacznie poszerza swoją dolinę i transportuje drobniejszy materiał. Proces ten polega na podcinaniu lub podmywaniu brzegów, co jest spowodowane nierównomiernym nurtem rzecznym. Woda podmywa brzegi wklęsłe, natomiast na brzegu wypukłym odkłada posegregowany materiał: żwir i gruby piasek, tworząc odsypy. Efekty tego procesu to m.in. obrywanie się materiału skalnego i ziemnego, przesunięcie ściany brzegu oraz dostawa nowego rumowiska do koryta rzeki. Proces ten prowadzi do tworzenia meandrówmeandermeandrów. Meandry po pewnym czasie odcinają się od rzeki, która przy wysokich stanach wód prostuje swój bieg, i powstają niewielkie, płytkie, szybko zarastające jeziorka zwane starorzeczamistarorzeczestarorzeczami.

  • W dolnym biegu, a zwłaszcza u ujścia do morza lub jeziora, rzeka nie ma już siły erozyjnej, stopniowo traci zdolność transportu materiału i akumuluje go we własnym korycie, przy ujściu lub na dnie zbiornika, do którego wpada. Dlatego charakterystycznym elementem koryt rzecznych w dolnym jej biegu są piaszczyste łachy (ławice rzeczne).

R16F9Drbie2zS1
Bieg większości rzek można podzielić na trzy charakterystyczne odcinki: górny, środkowy i dolny
Polecenie 2

Uzasadnij sens nazwy „starorzecze”. W jakiej części Polski możemy spotkać takie obiekty hydrograficzne? Dlaczego akurat tam?

Ciekawostka

Nie każda rzeka ma taki sam charakter kolejnych odcinków swojego biegu. Wszystko zależy od usytuowania źródeł. Jeżeli źródła znajdują się na rozległych płaskowyżach graniczących z morzem, to w górnym biegu rzeka płynie powoli, a jej nurt przyspiesza dopiero w dolnym biegu.

iGrIiQD4oh_d5e348

3. Typy ujść rzecznych

Rzeka może uchodzić do innej, stając się wówczas jej dopływem. Transportowany materiał skalny zabierany jest wówczas przez rzekę główną. Gdy ujście znajduje się na brzegu morza lub jeziora, to rzeka w takim miejscu traci zdolności transportowania osadów i cały materiał podlega akumulacji. Gdy morze (lub jezioro) jest tam płytkie i nie ma silnych prądów przybrzeżnych ani wysokich pływów, to przynoszony przez rzekę materiał skalny jest akumulowany przy brzegu zbiornika i stopniowo zasypuje ujście, budując stożek napływowy nazywany deltądeltadeltą.

R1MfDZVeeTxtz1
Delta Nilu – zdjęcie satelitarne

W niektórych miejscach rzeki uchodzą do głębokiego, otwartego morza. Dodatkowo w takich miejscach często występują silne prądy morskie oraz wysokie pływy. Przynoszone przez rzekę osady wynoszone są na pełne morze i osadzane w głębinach daleko od brzegu. Ujście rzeki nie ulega zasypywaniu, a jej koryto poszerza się nie przez erozję rzeczną, ale dzięki powtarzającym się, sięgającym nieraz daleko w górę rzeki przypływom i odpływom. Przypływy i odpływy działają erozyjnie i powodują poszerzenie ujścia, jednocześnie uniemożliwiając akumulację materiału niesionego przez rzekę. Stosownie do kształtu otrzymały one polską nazwę ujść lejkowatychujście lejkowateujść lejkowatych lub międzynarodową estuariówestuarium (ujście lejkowate)estuariów – od łacińskiego słowa aestuarium oznaczającego pierwotnie drogę morską. W wielu przypadkach charakter ujścia rzeki stanowi formę pośrednią między deltą a estuarium.

RpAzxmOTB92yu1
Estuarium rzeki Colne, Wielka Brytania
Polecenie 3

Na podstawie mapy Polski oceń, jakiego typu ujścia mają najważniejsze polskie rzeki: Wisła i Odra. Opisz czynniki wpływające na charakter tych ujść.

Ciekawostka

Pojęcia geograficzne „delta rzeczna” albo „ujście deltowate” pochodzą od kształtu tego typu ujścia przypominającego grecką literę Δ (delta).

Ciekawostka

Maksymalny przepływ Amazonki mierzony przy ujściu do Oceanu Atlantyckiego osiąga 300 tys. mIndeks górny 3 wody na sekundę. Co roku rzeka dostarcza do swojej delty ok. 2 mld ton osadów.

R1GoB6ioqramL1
Tysiące ton osadów niesionych przez Amazonkę jest osadzanych w jej delcie i daleko, nawet kilkaset kilometrów od brzegu, w Oceanie Atlantyckim
Ciekawostka

Delty odkryto także na Marsie. Kiedy Mars był młodą planetą, posiadał morza i rzeki. Wypływy wody (4 mld lat temu) usypywały delty z osadów planety, np. Delta Nanedi.

R1IR1zhNUgjeJ1
Delta Nanedi na Marsie. Powstała 4 mld lat temu, kiedy na Marsie istniały jeszcze rzeki
Ważne!

Usypane przez rzeki delty z czasem wysychają, a wypełniające je osady rzeczne pozwalają na wytworzenie bardzo żyznych gleb nazywanych madami. Podobny proces zachodzi w samych dolinach rzecznych, które okresowo zalewają wezbrane wody niosące żyzne osady. Doliny i delty wielkich rzek często są intensywnie uprawiane przez rolników i gęsto zamieszkane. W takich właśnie miejscach powstawały pierwsze cywilizacje rolnicze.

iGrIiQD4oh_d5e414

4. Jak powstają różne typy wybrzeży?

Wiele czynników wpływa na charakter wąskiego pasa lądów, sąsiadującego z linią brzegową, czyli wybrzeża. Do najważniejszych należą: wielkość falowania i związana z nią działalność niszcząca i akumulująca, intensywność pływów morskich, siła i kierunek prądów morskich, budowa geologiczna, ruchy epejrogeniczne i izostatyczneizostazjaizostatyczne, roślinność porastająca wybrzeże i wiele innych. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, inne cofają się.

Typy wybrzeży morskich

Nazwa typu wybrzeża

Geneza

Charakterystyka

Przykładowe miejsca występowania

MIERZEJOWEiGrIiQD4oh_d676e229MIERZEJOWE

budowane przez prądy przybrzeżne i fale

wąskie piaszczyste półwyspy odcinające zatoki od morza i przekształcające je w zalewy lub jeziora

południowe wybrzeże Bałtyku

DELTOWEiGrIiQD4oh_d676e235DELTOWE

budowane głównie przez rzeki

obszary w kształcie trójkąta lub wachlarza rozrastającego się w głąb morza lub narastającego w górę rzeki (delty wstecznej)

delty wielkich rzek: Amazonka, Nil, Ganges i Brahmaputra, Missisipi, Dunaj, Wołga i inne

LAGUNOWEiGrIiQD4oh_d676e241LAGUNOWE

piaszczyste wały budowane przez prądy morskie i przypływy

wąskie pasy morza (laguny) odcinane od otwartego morza piaszczystymi wałami (lido)

północne wybrzeża Adriatyku, południowe wybrzeża Stanów Zjednoczonych (nad Zatoką Meksykańską)

NAMORZYNOWEiGrIiQD4oh_d676e248NAMORZYNOWE

utworzone dzięki akumulacji osadów morskich przez rozrastające się korzenie roślin tworzących lasy namorzynowe

trudne do przebycia, bagniste, gęste, splątane lasy obejmujące płaskie brzegi zalewane przypływem

liczne płaskie wybrzeża w strefie międzyzwrotnikowej o wilgotnym klimacie

RAFOWE (KORALOWE)iGrIiQD4oh_d676e254RAFOWE (KORALOWE)

powstałe w wyniku rozrastania się organizmów rafotwórczych, np. koralowców powiększających rafy

płaskie wyspy rafowe, często w postaci pierścienia lądu, tzw. atolu, otaczającego płytką lagunę

płytkie, ciepłe i słone wybrzeża w strefie międzyzwrotnikowej

SZKIEROWEiGrIiQD4oh_d676e260SZKIEROWE

powstałe poprzez częściowe zatopienie terenu, na którym występują pagórki (mutony, barańce) o powierzchni wygładzonej przez lodowiec

setki małych płaskich wysepek poprzedzielanych płytkimi cieśninami

wybrzeża Finlandii, Szkocji i Alaski

FIORDOWEiGrIiQD4oh_d676e266FIORDOWE

powstałe poprzez zatopienie (najczęściej w wyniku podnoszenia się poziomu morza po stopieniu lodowców) dolnych części żłobów (dolin) lodowcowych

długie wąskie zatoki o głębokości nawet ponad 1 tys. m i stromych brzegach, wchodzące w ląd na dziesiątki, a nawet setki kilometrów

Norwegia, Szkocja, Grenlandia, Alaska, Nowa Zelandia

RIASOWEiGrIiQD4oh_d676e272RIASOWE

powstałe w skutek zalania dolin między równoległymi grzbietami górskimi, usytuowanymi poprzecznie do linii brzegowej

długie kręte zatoki od strony morza i równie długie i kręte półwyspy od strony lądu

Irlandia, Zachodnia Francja, Portugalia

DALMATYŃSKIEiGrIiQD4oh_d676e279DALMATYŃSKIE

powstałe na skutek zatopienia dolin górskich leżących równolegle do wybrzeża

długie wyspy równoległe do brzegu

Chorwacja, Kalifornia

KLIFOWEiGrIiQD4oh_d676e285KLIFOWE

utworzone w wyniku niszczenia wysokiego brzegu przez fale morskie (abrazja)

wysokie strome brzegi nazywane klifami, podcinane przez fale tworzące nisze abrazyjne u podstawy brzegu i usypujące platformy abrazyjne w dnie morza równolegle do brzegu

Normandia, Wielka Brytania, południowe wybrzeże Bałtyku na Wolinie i w okolicach Trzęsacza, Rozewia i Pucka

R1OCMQi1ZdOCF1
Animacja przedstawia widok wyspy wulkanicznej, na której zaczynają wokół osadzać się koralowce, tworząc rafę. Wyspa wulkaniczna ulega niszczeniu oraz zapadaniu się pod wpływem ciężaru rafy. Wyspa wulkaniczna ulega całkowitemu zanurzeniu pod wodą. Na powierzchni pozostaje wyspa – atol, otaczająca lagunę znajdującą się wewnątrz.
Polecenie 4

Wymień znane ci typy wybrzeży spotykane na polskim brzegu Bałtyku. Wyjaśnij, co je łączy, a czym się różnią.

Ciekawostka

Działalność człowieka może znacząco przeobrażać niewielkie fragmenty wybrzeży. Ludzie, budując porty, falochrony, zapory i inne budowle, zmieniają charakter wybrzeży.

iGrIiQD4oh_d676e229
iGrIiQD4oh_d676e235
iGrIiQD4oh_d676e241
iGrIiQD4oh_d676e248
iGrIiQD4oh_d676e254
iGrIiQD4oh_d676e260
iGrIiQD4oh_d676e266
iGrIiQD4oh_d676e272
iGrIiQD4oh_d676e279
iGrIiQD4oh_d676e285
iGrIiQD4oh_d5e615

Podsumowanie

  • Rzeki erodują skały podłoża, transportują materiał i akumulują go w innych miejscach.

  • Falujące wody mórz i oceanów niszczą brzegi, transportują materiał skalny i akumulują go w nowych miejscach.

  • Bieg rzek przeważnie dzieli się na trzy odcinki: górny, środkowy i dolny, różniące się przebiegiem procesów erozji i akumulacji.

  • Dwa główne typy ujść rzecznych to ujścia deltowe i lejkowate.

  • W zależności od ukształtowania dna morza i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich i obecności niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wybrzeży.

Praca domowa
Polecenie 5.1

Nie korzystając z ilustracji znajdujących się w lekcji, za pomocą serii 5‑10 rysunków ukaż schematycznie proces tworzenia się starorzecza.

Polecenie 5.2

Wskaż na mapie świata po 5 rzek posiadających ujście deltowe i lejkowate.

Zobacz także
iGrIiQD4oh_d5e730

Słowniczek

abrazja
abrazja

proces niszczenia brzegów przez falującą wodę

akumulacja
akumulacja

proces gromadzenia osadów w wyniku działalności wody, wiatru lub lodowca

delta
delta

ujście rzeki w postaci dwóch lub więcej odnóg na obszarze usypanym z osadów przyniesionych przez rzekę

erozja
erozja

procesy niszczenia skorupy ziemskiej, polegające na żłobieniu i rozcinaniu powierzchni przez wody, lodowce i wiatr, połączone z usuwaniem powstających produktów niszczenia

erozja boczna
erozja boczna

niszczenie brzegów rzek w wyniku nierównomiernej prędkości przepływu wody

erozja wgłębna
erozja wgłębna

wcinanie się rzek w podłoże na skutek niszczenia dna za pomocą niesionego materiału skalnego; doliny rzeczne tego typu mają w przekroju poprzecznym kształt litery „V”

erozja wsteczna
erozja wsteczna

przesuwanie się źródeł rzeki oraz progów i załomów skalnych w kierunku przeciwnym niż kierunek biegu rzeki; erozja wsteczna powoduje wydłużanie się doliny w górę rzeki

estuarium (ujście lejkowate)
estuarium (ujście lejkowate)

poszerzone przez pływy morskie ujście rzeki uchodzącej do głębokiego morza

izostazja
izostazja

proces zachodzący na granicy litosfery i astenosfery (płynnej warstwy podścielającej twardą litosferę), polegający na grawitacyjnej stabilizacji górotworu; astenosfera jest plastyczna i jeśli zostanie obciążona na przykład pokrywą lądolodu lub dużą masą skał litosfery, ugnie się grawitacyjnie pod ich ciężarem; odwrotnie dzieje się podczas zmniejszania się ciężaru górotworu na przykład podczas jego erozji albo po stopnieniu lądolodu; takie zjawisko zachodzi obecnie w Skandynawii, która po niedawnym ustąpieniu lądolodu podnosi się

klif
klif

wysoka, stroma, czasem nawet pionowa ściana brzegu morskiego, ukształtowana w wyniku abrazji

meander
meander

fragment koryta rzeki o kształcie przypominającym zakole, łuk lub pętlę, utworzony w wyniku erozji bocznej

starorzecze
starorzecze

jezioro leżące w dolinie rzecznej, powstałe w wyniku odcięcia pętli meandrameandermeandra

ujście lejkowate
ujście lejkowate

patrz estuariumestuarium (ujście lejkowate)estuarium

źródło
źródło

naturalny i samoczynny wypływ wód podziemnych na powierzchnię

iGrIiQD4oh_d5e972

Zadania

Ćwiczenie 1
RHc1CDbSYwQ0c1
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1ZtDlR3T2EPW1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RdfoIV45jRmdI1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1AwVxubSvnf21
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RMUf7oadjROpi1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1IVuAbOj8u2a1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
RusQ6kSoIduYB1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R1XJizwLW9AHy1
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
ujście1
ujście

miejsce, w którym rzeka kończy swój bieg, wpadając do innej rzeki, jeziora lub morza