Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R1D1ehuKcmb8U

Narodziny cesarstwa rzymskiego

Pośmiertne popiersie Gajusza Juliusza Cezara
Contentplus.pl sp. z o.o., Stare Muzeum w Berlinie, licencja: CC BY 3.0
Już wiesz
  • Omów ustrój republiki rzymskiej.

  • Przypomnij, kim był dyktator.

  • Scharakteryzuj rzymskie podboje.

Pokonanie w połowie II w. p.n.e. dwóch wielkich ludów – Kartagińczyków i Greków – potwierdziło potęgę Rzymu w świecie śródziemnomorskim. Wielkie podboje i spektakularne zwycięstwa Rzymian przyniosły jednak imperium wiele niekorzystnych skutków. Pojawiły się ostre konflikty społeczne i polityczne. Coraz silniej uwidaczniały się różnice interesów pomiędzy bogatą arystokracją a plebejuszami. W interesie tych pierwszych leżało dalsze organizowanie podbojów, dzięki którym czerpali ogromne zyski. Plebejusze natomiast nie tylko nie odnosili żadnych korzyści, ale także ponosili największe koszty prowadzonych wojen.

Republika nie umiała poradzić sobie ze sprawnym administrowaniem tak ogromnym terytorium, a żołnierze byli coraz bardziej oddani swoim wodzom, a nie Rzymowi. Między innymi dlatego na początku I w. p.n.e. władzę w republice udało się zdobyć Gajuszowi Juliuszowi Cezarowi. Dzięki poparciu innych potężnych wodzów – Pompejusza i Krassusa – Cezar został wybrany konsulem.

R1JCq4u1OFVwW
Popiersie Juliusza Cezara
domena publiczna
tsycco8kNU_0000000S

Gajusz Juliusz Cezar – droga na szczyt

R1donxzf0qogI1
Cezar podbił Galię i wziął do niewoli wodza Galów, Wercyngetoryksa. Ten pojawił się w obozie rzymskim konno i złożył swoją broń u stóp zwycięzcy. Tak tę scenę wyobrażał sobie XIX-wieczny malarz
Lionel Noël Royer, Wercyngetoryks składa broń u stóp Juliusza Cezara, 1899, olej na płótnie, Muzeum Crozatier w Puy-en-Velay, domena publiczna
Polecenie 1

Wskaż na ilustracji Juliusza Cezara.

W latach 50. p.n.e. Cezar w serii zwycięskich kampanii dokonał niezwykle krwawego podboju Galii, czyli terenów dzisiejszej Francji i Belgii. Oparł granice Rzymu na naturalnej barierze, jaką stanowiła rzeka Ren. Wzrost jego potęgi szybko zaniepokoił dotychczasowych sojuszników. Cezar, opromieniony chwałą zwycięzcy Galów i dysponujący wielką fortuną oraz oddanymi zwolennikami, stanowił dla Pompejusza śmiertelne zagrożenie.

Pompejusz dokonał w tej sytuacji politycznej wolty i zawarł sojusz z senatem. Cezar, gdy oskarżono go o zdradę, ruszył z wojskiem na Rzym. W 49 r. p.n.e. przekroczył oddzielającą Galię od Italii rzekę o nazwie Rubikon. Było to jawne pogwałcenie rzymskiego prawa, ponieważ legiony nie mogły stacjonować w Italii. W efekcie w Rzymie wybuchła wojna domowa.

Ciekawostka

Cezar miał wypowiedzieć przy tej okazji zdanie: „Kostka [do gry] została rzucona” (Alea iacta est). Od tamtej pory oznacza ono podjęcie nieodwołalnej decyzji, podobnie jak wyrażenie „przekroczyć Rubikon”. W przypadku Cezara była to decyzja o podjęciu wojny z Pompejuszem i senatem.

Kapsuła czasu

Obecnie słowo Italia jest synonimem Włoch, państwa leżącego na Półwyspie Apenińskim. W czasach Cezara było inaczej. Kraina zwana Italią obejmowała tylko południową i środkową część Półwyspu, a jej granicę z rozciągającą się aż po Alpy Galią Przedalpejską wyznaczała rzeka Rubikon. Przez stulecia trwały spory, którą z rzek należy utożsamić z tym starożytnym Rubikonem. Dopiero pod koniec XX wieku badacze ustalili, że była to rzeka Fiumicino.

Cezar rozbił wojska Pompejusza pod Farsalos w greckiej Tesalii (48 r. p.n.e.). Pompejusz zbiegł do Egiptu, gdzie został zamordowany.

tsycco8kNU_0000001F

Rządy Cezara

Zwycięski Cezar przejął pełnię władzy w Rzymie. Formalnie sprawował ją jako konsul albo dyktator (władza dyktatorska została mu przyznana najpierw na 10 lat, a następnie dożywotnio). Dokonał licznych zmian w administracji. Zwiększył liczbę senatorów (do 900) i urzędników. Zreformował kalendarz, zniósł część długów. Wielkim błędem Cezara było jednak kumulowanie coraz liczniejszych tytułów i honorów. Jego imieniem nazwano nawet miesiąc w kalendarzu (lipiec – po łacinie Iulius), a w senacie wyznaczono dla niego krzesło ze złota.

Nie wszystkim podobały się nowe porządki. Kilkudziesięciu senatorów zawiązało spisek i dokonało 15 marca 44 r. p.n.e. zamachu na Cezara, sztyletując go w Teatrze Pompejusza, a dokładnie w Kurii Pompejusza (Curia Pompeia) będącą częścią tej budowli.

RcrUpDUry8QHa1
Tak scenę zamordowania Cezara przedstawił malarz na początku XIX stulecia
Vincenzo Camuccini, Zabójstwo Cezara, 1805, olej na płótnie, domena publiczna
Ciekawostka

Jednym z przywódców spisku był przyjaciel Cezara, Brutus. Dyktator traktował go jak własnego syna. Mimo że Brutus walczył w czasie wojny domowej po stronie Pompejusza, Cezar wybaczył mu nielojalność. Według późniejszej legendy, tuż przed śmiercią Cezar miał z wyrzutem zapytać: „I ty, Brutusie, przeciw mnie?”.

Ćwiczenie 1
Rwwbvs8HPTrtQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tsycco8kNU_0000001W

Republika rzymska po śmierci Cezara

Charyzmatyczny Cezar miał bardzo wielu zwolenników, także w senacie. Najwięcej pośród oficerów i żołnierzy. Na ich czele stanął konsul Marek Antoniusz oraz Oktawian, wnuk siostry Cezara i jego przybrany syn. Antoniusz i Oktawian pomścili Cezara, pokonując spiskowców w bitwie pod Filippi (42 r. p.n.e.), w której zginął Brutus. Jednak w niedługim czasie doszło do rozłamu i walki o władzę dotychczasowych sprzymierzeńców. Trwającą blisko 10 lat wojnę domową zakończyła wielka bitwa morska pod Akcjum31 r. p.n.e., na zachodnim wybrzeżu Grecji, podczas której Oktawian rozbił flotę Antoniusza. Pokonany wódz niedługo potem popełnił samobójstwo.

ReKZ1hhVIve8M
Posąg Oktawiana Augusta
Till Niermann, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Oktawianowi przypadła niepodzielna władza nad całym imperium i wielkie bogactwa Egiptu. Przy życiu nie pozostał już żaden z wielkich wodzów. Wielka epoka opartej na rządach senatu i ludu republiki po długich pięciu wiekach chyliła się ku końcowi.

tsycco8kNU_0000002B

Oktawian August – pierwszy cesarz rzymski

RG0dom0PEruZ71
Popiersie Oktawiana Augusta
domena publiczna

Zasadniczym celem Oktawiana było utrzymanie silnej władzy centralnej, położenie kresu chaosowi i wojnom domowym oraz przywrócenie porządku i dyscypliny.

Ważne!

W dniu 16 stycznia 27 r. p.n.e senat nadał Oktawianowi nowy tytuł Augusta. Owa data uznawana jest za symboliczny początek cesarstwa rzymskiego.

Wedle oficjalnej ideologii senat władał imperium, a August był tylko pierwszym spośród urzędników, wypełniającym swe zadania zgodnie z republikańską tradycją i w jej ramach. Z racji jego wyjątkowej pozycji mówiono o nim: princeps („pierwszy”). Był to honorowy tytuł oznaczający najbardziej zasłużonego obywatela. Od tego tytułu ustrój stworzony przez Augusta nazywamy pryncypatem (I w. p.n.e.–koniec III w. n.e.).

Ciekawostka

Od słowa princeps pochodzi ang. prince i niem. Prinz – wyrazy określające księcia krwi (syna króla).

R1ZyPAJmH78L71
Moneta z podobizną Oktawiana Augusta
PHGCOM, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Doszło do symbolicznego podziału władzy między Oktawianem i senatem. Faktycznie jednak ster rządów dzierżył sam August. Dowodził armią, kontrolował finanse państwowe. Umiał wpływać na senatorów, ponieważ to cesarz decydował o awansie poszczególnych członków rzymskiej elity do senatu (liczba senatorów została zmniejszona do 600). W czasie swojego panowania August potrafił jednak utrzymać dobre relacje z senatorami. Umiejętnie zachowywał pozory. Regularnie zdawał senatorom sprawę z podejmowanych decyzji wagi państwowej.

Funkcjonowały dwa rodzaje prowincji. Senat sprawował nadzór nad prowincjami „publicznymi”, które od dawna znajdowały się pod panowaniem rzymskim. Cesarz nadzorował pozostałe prowincje, tzw. cesarskie, w których zazwyczaj stacjonowały wojska. Najważniejszą z prowincji cesarskich był Egipt, który miał specjalny status. Senatorzy nie mieli prawa bez zgody cesarza go odwiedzać. W rzeczywistości stanowił prywatną domenę cesarza i jego rodziny.

R1WWSJJ8FMxO61
Oktawian August jako najwyższy kapłan
domena publiczna

Zasadniczym wymiarem stabilizacji ustroju było też zagwarantowanie ładu społecznego. W tej sytuacji cesarz i jego urzędnicy dbali nade wszystko o zapewnienie ludowi Italii i Rzymu racjonowanego i dofinansowywanego przez państwo zboża, okresowego rozdawnictwa żywności oraz rozrywek masowych.

August został również najwyższym kapłanem. Dbał o sprawy kultu państwowego, przewodniczył uroczystościom religijnym, mianował kapłanów i ustalał kalendarz. Jego działania doprowadziły do uznania przez senat Juliusza Cezara, przybranego ojca Augusta, za boga. Po śmierci także sam August został zaliczony w poczet bogów, co zapoczątkowało tradycję ubóstwiania kolejnych rzymskich cesarzy.

R2vDtwmphUVVU1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tsycco8kNU_0000003F

Zahamowanie rzymskich podbojów

Mimo że August toczył liczne kampanie wojenne, dotykały one głównie rejonów pogranicznych. Rzymianie podjęli m.in. próbę przekroczenia Renu, ale w 9 r. n.e. germańskie plemiona odniosły wielkie zwycięstwo nad Rzymianami w bitwie w Lesie Teutoburskim, na wschód od Renu. August uznał, że dalsza ekspansja Rzymu w Europie nie ma sensu. Od tej pory imperium broniło swych granic na linii wielkich rzek Renu i Dunaju, gdzie łącznie stacjonowała mniej więcej połowa rzymskich legionów.

R9wMOSyeIrKAU1
Rzymianie stracili w bitwie trzy legiony. Nigdy ich nie odtworzono. Obraz z początku XX wieku, przedstawiający wspaniałe zwycięstwo Germanów
Otto Albert Koch, Bitwa w Lesie Teutoburskim, 1909, domena publiczna

Kapsuła czasu

Opowieści o bitwie w Lesie Teutoburskim stały się szczególnie popularne w XIX wieku. Niewątpliwie przyczynił się do tego rozwój niemieckiego nacjonalizmu. Niemcy uznali się bowiem za spadkobierców antycznych plemion germańskich, które odniosły spektakularne zwycięstwo nad Rzymem, wyznaczając w ten sposób granicę na Renie. Przebieg tej granicy w XIX i XX wieku stał się przyczyną sporu między zjednoczonymi Niemcami a Francją.
Współczesne badania DNA wykazały, że w rzeczywistości od starożytnych Germanów wywodzi się ok. 20% Niemców.

tsycco8kNU_0000003R

Pax Romana – pokój rzymski

Wewnątrz imperium, na wielkich obszarach Europy, Azji i Afryki po raz pierwszy od długich dziesięcioleci panował upragniony pokój. Wszystko sprzyjało rozwojowi gospodarczemu. Rozkwitał handel. W coraz większej mierze imperium stanowiło, na niespotkaną dotąd skalę, ogromny organizm gospodarczy, połączony siecią dróg, szlaków morskich, targów i portów.

Pokój stanowił jedno z najważniejszych ideowych haseł rządów Augusta. Poświęcono mu sławny Ołtarz Pokoju w Rzymie.

R1XuCOQ5z2Hh21
Ołtarz Pokoju został zrekonstruowany w 1938 roku przy użyciu oryginalnych elementów
Manfred Heyde, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

August zmarł w 14 r. n.e., w wieku 75 lat, po ponad 40 latach rządów. Jego wielka indywidualność zdominowała dzieje Rzymu na ponad pół wieku. Jego imiona, Cezar i August, stały się z czasem dla kolejnych cesarzy, jego następców, oficjalnymi tytułami.

Ćwiczenie 2
R15LgIHrRqktR1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Oceń panowanie i reformy Oktawiana Augusta.

uzupełnij treść
tsycco8kNU_0000004A

Rzym w okresie pryncypatu

R1IiBGYpWpubS1
Cesarstwo rzymskie za czasów Trajana
Krystian Chariza i zespół,

Następcy Oktawiana nie prowadzili wojen zdobywczych. Koncentrowali się na umacnianiu podbitych prowincji i utrzymaniu granic cesarstwa, które opierały się na Renie i Dunaju.

Dopiero na początku II w. n.e. niemal dwudziestoletnie panowanie cesarza Trajana rozpoczęło kolejną serię podbojów. Trajan był zarówno doskonałym wodzem, jak i zarządcą. Na jego czasy przypada rozkwit Italii jako serca imperium. Zdecydował się na podbój bogatej w metale Dacji na północ od Dunaju. Następnym krokiem był zwycięski atak na Partów, którzy także stwarzali nieustanne zagrożenie. Cesarz utworzył kolejne prowincje: Armenię, Mezopotamię i Asyrię.

Aż do II w. n.e. Rzymianom udawało się utrzymać pokój wewnętrzny i skutecznie bronić swoich granic, jednak kolejne stulecie przyniosło imperium gwałtowny i długotrwały kryzys.

tsycco8kNU_0000004L

Podsumowanie

1
Ćwiczenie 3
RBq4hrjmDRDED1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 4
R9jDjveVOTEmB1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Polecenia

  1. Wymień przyczyny kryzysu republiki rzymskiej.

  2. Wyjaśnij, w jaki sposób doszło do powstania cesarstwa rzymskiego.

  3. Wytłumacz, skąd pochodzi słowo „cesarz”.

  4. Omów ustrój państwa rzymskiego stworzony przez Oktawiana Augusta i wyjaśnij, dlaczego nazywamy go pryncypatem.

  5. Zastanów się, dlaczego doszło do zahamowania rzymskich podbojów.