Epitet średniowieczny bywa nadal synonimem zacofania, czegoś przestarzałego i pozbawionego wartości. Choć w XIX wieku pojawiło się inne, neutralne postrzeganie średniowiecza, to stereotypy – nagromadzone przez setki lat – przetrwały. Do ich utrwalenia przyczynił się sam… człowiek średniowiecza.

Gdzie?

Średniowiecze powstało na gruzach cesarstwa rzymskiego. Pod koniec IV wieku prawnie usankcjonowanoj0000000BZB1v38_000tp002usankcjonowano podział ogromnego starożytnego imperium na części wschodnią i zachodnią.

R3W0cgdflvDyC

Podział cesarstwa rzymskiego Podział cesarstwa rzymskiego Źródło: Krystian Chariza i zespół.

R1ToRaCwVkgme

Europa po upadku cesarstwa rzymskiego Europa po upadku cesarstwa rzymskiego Źródło: Krystian Chariza i zespół.

RxrxxAcHTyu4c

Chrystianizacja Europy Chrystianizacja Europy Źródło: Krystian Chariza i zespół.

W części wschodniej, nazywanej Bizancjum, żywe były tradycje antyczne m.in. dzięki temu, że używano tam powszechnie greki. W części zachodniej, w której językiem podstawowym stała się łacina, dorobek starożytny został w dużym stopniu zniszczony przez najazdy ludów germańskich. Tam też doszło do powstania nowej formacji kulturowej, zwanej średniowieczem. Średniowiecze to okres w kulturze Europy zachodniej. Jego obecność dostrzec można od Hiszpanii po Polskę i od Włoch po Skandynawię. Na tak wielkim obszarze idee średniowieczne rozprzestrzeniały się stopniowo. W znacznej mierze uzależnione to było od postępującego procesu chrystianizacji.

Skąd nazwa?

Nazwa średniowiecze w języku łacińskim brzmi media aeva, czyli wieki średnie (w lp. medium aevum). „Średnie” oznacza tu: w środku, pomiędzy. W tym przypadku - pomiędzy starożytnością a odrodzeniem antyku. Nazwa ta została epoce nadana przez uczonych i artystów renesansuj0000000BZB1v38_000tp003renesansu. Chcieli oni ocenić negatywnie czas następujący po antyku, a przed jego odrodzeniem. To właśnie jeden z prekursorówj0000000BZB1v38_000tp004prekursorów renesansu, włoski poeta i uczony Francesco Petrarkaj0000000BZB1v38_000tp005Francesco Petrarka, użył zwrotu „mroki średniowiecza”. Był przekonany, że media aeva nie znały wielkich dokonań Greków i Rzymian, a więc były ciemne. Następcy Petrarki nieco zmienili sens tego określenia: wskazali na zacofanie ludzi żyjących w średniowieczu.

Kiedy?

Średniowiecze trwało ponad 1000 lat. To niemal tyle samo, co wszystkie późniejsze epoki razem wzięte. Trudno ustalić zarówno datę początkową, jak i moment zakończenia średniowiecza. Za początek przyjęło się umownie uważać 476 r. n.e. Wtedy to nastąpił upadek cesarstwa zachodniorzymskiegoj0000000BZB1v38_000tp006upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Za datę końcową uznano 1453 rok, w którym Turcy zdobyli stolicę Bizancjum, Konstantynopol (dzisiejszy Stambuł). Nie są to jedyne daty możliwe do przyjęcia. Gdyby je zaakceptować, to uczonych teologów niezwykle ważnych dla średniowiecza – św. Augustyn i św. Hieronim – żyło, zanim nominalnie epoka się rozpoczęła (IV/V wiek). Tymczasem jedna z najważniejszych antycznych instytucji – Akademia Platońska - funkcjonowała aż do 529 roku. Z kolei niektórzy badacze podkreślają, że lepiej za symbol końca epoki uznać wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450 rok). Dzięki temu renesansowe już idee rozprzestrzeniały się prędko w całej Europie. Jeszcze inni uważają, że należałoby przesunąć koniec średniowiecza na 1492 rok, gdy Krzysztof Kolumb odkrył nowy kontynent. W ponadtysiącletnim okresie średniowiecza zazwyczaj wyróżnia się trzy fazy: wczesne średniowiecze (V–X wiek), rozkwit (XI–XIII wiek), zmierzch (XIV–XV wiek). Wielu badaczy podkreśla przy tym, że jeszcze po XV wieku można dostrzec pewne wpływy epoki. Jej zmierzch i powolne przechodzenie w następny okres, czyli renesans, nazywa się nieraz – za Johanem Huizingąj0000000BZB1v38_000tp007Johanem Huizingą – „jesienią średniowiecza”.

W co wierzono?

Religią, która okazała się najważniejszą ideową podstawą epoki, było chrześcijaństwo. Już w 313 roku cesarz Konstantyn Wielki zagwarantował chrześcijanom wolność wyznania. Przyczyniło się to do powstania swoistego stopu kulturowego, w którym łączyły się elementy kultury antycznej z kulturą wciąż jeszcze młodej religii. Rozpad cesarstwa sprawił, że chrześcijaństwo rozwijało się w dwóch odrębnych formach. Ostateczny podział został usankcjonowany w 1054 roku, kiedy schizma wschodniaj0000000BZB1v38_000tp008schizma wschodnia potwierdziła istniejącą już odrębność Kościoła zachodniego i wschodniego (nazywanego też prawosławnym).

Rl1pgMltGviKe1

Karta średniowiecznego inkunabułu Karta średniowiecznego inkunabułu Źródło: 1471, Bibliotheca Gymnasii Altonani (Hamburg), domena publiczna.

Kto rządził światem?

RYQtBieGpUDRc1

Krzyż i miecz (symbol hiszpańskiej inkwizycji) Krzyż i miecz (symbol hiszpańskiej inkwizycji) Źródło: domena publiczna.

Na ziemi najważniejszymi władcami byli cesarz (uważający się za spadkobiercę starożytnych władców) oraz papież. Każdy z nich miał ambicję zajmowania pierwszej pozycji wśród ziemskich panujących. Walkę cesarza i papieża określa się sporem miecza z krzyżem.

Szale przeważały raz na jedną, raz na drugą stronę. Zdarzało się, że to cesarz decydował, kto zostanie wybrany na papieża, innym razem przywódca Kościoła, korzystał np. z ekskomunikij0000000BZB1v38_000tp009ekskomuniki, przez co sprawiał, że cesarz musiał się przed nim ukorzyć. Jednym z przejawów potęgi instytucji papieskiej były krucjaty, czyli rycerskie wyprawy przeciwko innowiercom lub heretykom. Najważniejsze z nich organizowano w celu wyzwolenia Ziemi Świętej z rąk wyznawców islamu (XI wiek), a później - utrzymania tych szczególnych miejsc we władaniu chrześcijan (XII–XIII wiek), co ostatecznie się nie udało.

Kto to wszystko stworzył?

Przeciętnego Europejczyka te spory dotykały tylko pośrednio. Miał on nad sobą innego, najpotężniejszego Pana – Boga. Przeświadczenie, że jest On najwyższym władcą, było powszechne, a umacniał je teocentryzm. Teocentryzm to podstawa średniowiecznego światopoglądu religijnego. Przekonanie, że wszystko, co człowiek myśli, mówi i robi, powinno wiązać się z Bogiem, było fundamentem kultury średniowiecznej. Filozof miał tworzyć systemy intelektualne udowadniające prawdy wiary; artysta – malować, rzeźbić czy pisać na chwałę Boga; rycerz – walczyć z przeciwnikami chrześcijańskiego Pana; architekt – dbać, by kościoły i katedry ukazywały Boską potęgę; ksiądz i zakonnik – modlić się na Jego chwałę; chłop – pracować, aby inni nie musieli zaniedbywać swych obowiązków wobec Boga. Teocentryzm wskazywał jedyną słuszną drogę – drogę do nieba. Aby tam dotrzeć, należało odrzucić ziemskie pokusy, bo uleganie im prowadziło do potępienia.

Jak dotrzeć do nieba?

Jedyną drogą do nieba jest wiara chrześcijańska. Człowiek powinien mieć w pogardzie doczesny świat, który należał do sfery profanum, i żyć w sferze sacrumj0000000BZB1v38_000tp00Asacrum. Egzystencja doczesna była tylko krótkim etapem w drodze do prawdziwego życia w wieczności.

Jak żyć na ziemi?

Średniowiecze zalecało życie zgodne z nakazami Bożymi. Nie wykluczało to śmiechu. Człowiek średniowiecza był przecież taki jak my: kochał, pracował, bawił się. Nie spędzał czasu wyłącznie na modlitwie, pielgrzymkach, poście i ciężkiej pracy. Byłoby to zbyt duże uproszczenie. Ludzie się bawili – szczególnie w okresie karnawału. „Wyłączano” wtedy normalny tryb życia. Urządzano np. Święto Osła lub Święto Głupców, wybierano króla głupców, a nawet dopuszczano się niestosownych (z naszego punktu widzenia) żartów. Powstający w ten sposób „świat na opak” pozwalał nawet największemu biedakowi zapomnieć o niedoli życia i poczuć się panem świata. Oczywiście po zakończeniu karnawału przywracano oficjalną hierarchię społeczną. Współczesne wyobrażenia o epoce tak odległej, jak średniowiecze, budzą czasem nasz śmiech. Dowodem tego jest na przykład komedia Monty Python i Święty Graal w reżyserii Terry’ego Jonesa i Terry’ego Gilliama.