Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Na początku czwartorzędu na półkuli północnej nastąpiło wyraźne ochłodzenie klimatu. Znacząco obniżyły się temperatury i zwiększyły opady śniegu, co sprzyjało tworzeniu się grubej pokrywy lodowej. W Europie lądolód powstał na Półwyspie Skandynawskim, skąd kilkakrotnie nasuwał się na obszar Polski.

R1HK53ltiIqKN1
Zbiorowisko polodowcowych głazów narzutowych na Pojezierzu Suwalskim
Już wiesz
  • że zlodowacenia na obszarze Polski miały miejsce w plejstocenie (starsza epoka czwartorzędu w erze kenozoicznej);

  • że zlodowacenia poprzez geologiczne procesy zewnętrzne przyczyniły się do ukształtowania współczesnej rzeźby terenu;

  • że lodowiec może być kontynentalny (lądolód) lub górski;

  • że działalność lądolodu i lodowca górskiego prowadzi do powstania określonych form terenu.

Nauczysz się
  • wyjaśniać pojęcia: glacjał, interglacjał;

  • wskazywać na mapie maksymalne zasięgi zlodowaceń w Polsce;

  • podawać przykłady form rzeźby polodowcowej i opiszesz sposób ich powstania;

  • wyjaśniać pojęcia: rzeźba staroglacjalnamłodoglacjalna.

ibv7iXNGUE_d5e184

1. Przebieg zlodowaceń w Polsce

Lądolody i lodowce tworzą się w następujących warunkach:

  • długotrwale utrzymujące się niskie (ujemne) temperatury powietrza;

  • opady śniegu większe niż jego ubytek wskutek topnienia;

  • rzeźba terenu umożliwiająca gromadzenie się śniegu (tereny płaskie, zagłębienia).

Takie warunki występowały w plejstocenie na obszarze dzisiejszego Półwyspu Skandynawskiego, dlatego powstał tam lądolód. W tym samym czasie w naszych Tatrach, Karkonoszach czy na Babiej Górze mogły tworzyć się lodowce górskie, ponieważ w górach zawsze jest zimniej niż na nizinach.

R1XLaG46QODgg1
Lądolód skandynawski w swoim maksymalnym zasięgu przekraczał pięćdziesiąty równoleżnik szerokości geograficznej północnej
Polecenie 1

Na powyższej mapie rozpoznaj większe pasma górskie, w których w plejstocenie tworzyły się lodowce górskie.

Na przestrzeni tysięcy lat plejstocenu klimat się zmieniał, okresy chłodniejsze przeplatały się z cieplejszymi. Kiedy przez dłuższy czas było zimniej, lądolód skandynawski powiększał swoje rozmiary. Następowała tzw. transgresja lodowcatransgresja lodowcatransgresja lodowca, który nasuwał się na sąsiednie obszary, m.in. na Polskę (patrz mapa powyżej). Okres pokrycia danego obszaru przez lądolód to glacjałglacjałglacjał lub po prostu zlodowacenie. Na obszarze Polski miały miejsce cztery zlodowacenia: podlaskie (najstarsze), południowopolskie, środkowopolskie oraz północnopolskie (najmłodsze). Pomiędzy nimi występowały okresy cieplejsze zwane interglacjałamiinterglacjałinterglacjałami (czyli okresami międzylodowcowymi), w czasie których lądolód wycofywał się z naszego obszaru. Uważa się, że obecnie trwa właśnie taki interglacjał.

R24c1HYRjxSed1
Polecenie 2

Na podstawie powyższej animacji wymień obszary Polski – pasy rzeźby terenu, krainy geograficzne – będące w zasięgu kolejnych czterech zlodowaceń.

W tabeli poniżej podano dokładne dane dotyczące poszczególnych glacjałów i interglacjałów. Zwróć uwagę, że każdy z tych okresów ma nawet po kilka nazw, które przez geografów i geologów bywają używane zamiennie. Wszystkie nazwy wiążą się na ogół z miejscami, do których lodowiec docierał w swoim maksymalnym zasięgu.

Zlodowacenia na obszarze Polski

CZAS TRWANIA
(tys. lat temu)

GLACJAŁ
interglacjał

10–110

ZLODOWACENIE PÓŁNOCNOPOLSKIE
(bałtyckie, Wisły)

110–130

interglacjał eemski

130–310

ZLODOWACENIE ŚRODKOWOPOLSKIE
(Odry)

310–360

interglacjał wielki (mazowiecki)

360–620

ZLODOWACENIE POŁUDNIOWOPOLSKIE
(krakowskie, Sanu)

620–700

interglacjał przasnyski (kromerski)

700–800

ZLODOWACENIE PODLASKIE
(Narwi)

Ciekawostka

W Europie występowały też tzw. małe epoki lodowcowe. Ostatnia z nich miała miejsce w XVIII wieku po wybuchu wulkanu Laki na Islandii. Utworzyła się wówczas olbrzymia chmura popiołów i gazów, która utrzymywała się przez kilka miesięcy i ograniczała dopływ promieni słonecznych. W efekcie w Europie, Ameryce Północnej, a nawet w Azji średnie temperatury powietrza spadły o kilka stopni Celsjusza.

ibv7iXNGUE_d5e315

2. Polodowcowe formy terenu w Polsce

Kilkukrotne transgresje lądolodu na obszar Polski doprowadziły do zmian ukształtowania powierzchni. Powstały liczne formy terenu będące wynikiem erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich i kontynentalnych (lądolodów).
Działalność erozyjna lodowców to:

  • niszczenie podłoża materiałem skalnym transportowanym przez lodowiec oraz płynące pod nim wody;

  • niszczenie podłoża spowodowane naciskiem przesuwającego się lodu (głównie w górach);

  • wietrzenie fizyczne (głównie mrozowe) skał znajdujących się w sąsiedztwie lodowca.

Szerokie U‑kształtne doliny górskie – np. Dolina Chochołowska czy Dolina Kościeliska w Tatrach – wyżłobione zostały przez jęzory lodowców oraz wody z nich wypływające. Na stokach utworzyły się warstwy zwietrzałych skał, tzw. gołoborzagołoborzegołoborza. Na nizinach przed czołem dawnego lądolodu powstały szerokie pradolinypradolinapradoliny, którymi płynęły potężne rzeki. Także na nizinach wody podlodowcowe wyżłobiły głębokie, długie i wąskie zagłębienia zwane rynnamirynna polodowcowarynnami, które potem wypełniła woda, tworząc tym samym jeziora rynnowejezioro rynnowejeziora rynnowe.

R1aTh2DjYtCwg1
Szeroką Dolinę Chochołowską w plejstocenie wypełniał lodowiec górski
R1dT1UcaRn4ST1
Jezioro Gopło ma 25 km długości, a tylko 0,25–3,5 km szerokości

Działalność akumulacyjna lodowców to osadzanie materiału skalnego w różnych miejscach wokół lodowca. W ten sposób powstały m.in. pofałdowane formy terenu – moreny, np. czołowemorena czołowaczołowe, dennemorena dennadenne, a w górach także bocznemorena bocznaboczneśrodkowemorena środkowaśrodkowe. Na nizinach lądolód zostawił po sobie głazy narzutowegłaz narzutowy (eratyk)głazy narzutowe, czyli bezładnie rozrzucone pojedyncze bloki skalne o różnej wielkości. Powstały tam również rozległe, spłaszczone, piaszczyste równiny zwane sandramisandrsandrami.

R3Do3a3Fz0a191
Wzgórza Trzebnickie koło Wrocławia – przykład moreny czołowej. Najwyższe szczyty dochodzą prawie do 260 m n.p.m.
R1HK53ltiIqKN1
Zbiorowisko polodowcowych głazów narzutowych na Pojezierzu Suwalskim
ReqYjYNuw89r71
Lądolód oraz podstawowe formy terenu będące pozostałością po jego działalności
R16psxtPvqTqF1
Lodowiec górski
Polecenie 3

Powyższe rysunki przedstawiają lądolód i lodowiec górski wraz z głównymi formami terenu, jakie tworzą się z ich udziałem. Przypomnij sobie z klasy 1., w jaki sposób te formy powstawały. Możesz też skorzystać z poniższych definicji.

DEFINICJE

kocioł polodowcowy (cyrk, kar)
kocioł polodowcowy (cyrk, kar)

zagłębienie terenu powstałe pod polami firnowymi wskutek długotrwałego działania mas lodu; miejsce, z którego wypływa jęzor lodowca górskiego; po ustąpieniu lodowca często wypełnia go woda, tworząc jezioro cyrkowe (karowe), którego przykładem jest Czarny Staw pod Rysami w Tatrach

morena czołowa
morena czołowa

wał lub ciąg pagórków tworzący się przed czołem lodowca podczas jego dłuższego postoju, np. Wieżyca, Wzgórza Szeskie, Wzgórza Trzebnickie

morena denna
morena denna

płaski lub falisty obszar urozmaicony zagłębieniami bezodpływowymi (w których po stopieniu lodu utworzyły się jeziora moreny dennej); powstaje w wyniku akumulacji materiału skalnego pod lądolodem

morena boczna
morena boczna

wał materiału skalnego tworzący się obok jęzora lodowca górskiego

morena środkowa
morena środkowa

dwie połączone moreny boczne; powstaje, gdy dwa lodowce górskie znajdują się blisko siebie

głaz narzutowy (eratyk)
głaz narzutowy (eratyk)

pojedynczy blok skalny o wielkości nawet kilku metrów występujący w różnych miejscach na obszarze polodowcowym; najczęściej był wyrwany ze skalnego podłoża przez lądolód; uwięziony w lodzie mógł zostać przetransportowany na duże odległości, np. głazy narzutowe występujące w Polsce pochodzą ze Skandynawii

sandr
sandr

duży, płaski stożek napływowy powstały na przedpolu moren czołowych; budują go głównie piaski i żwiry; naniosła je woda wypływająca z topniejącego lądolodu

oz*
oz*

wydłużone, kręte wzgórze (pagórek) ciągnące się zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu przez kilka lub kilkanaście kilometrów; zbudowane jest z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące w szczelinach podlodowcowych

R1cXYWGzscWay1
Oz to kręty, wydłużony pagórek podobny do nasypu kolejowego
kem*
kem*

okrągły lub wydłużony pagórek/wzgórze o spłaszczonym wierzchołku; osiąga wysokość od kilku do kilkudziesięciu metrów i średnicę nawet do kilkuset metrów; zbudowany ze żwirów, piasków i mułów akumulowanych przez wody w szerokich, otwartych szczelinach i zagłębieniach lądolodu

R1HqKiac2CvBI1
Kem to zaokrąglony pagórek o spłaszczonym wierzchołku
drumlin*
drumlin*

niewysoki pagórek o eliptycznym, asymetrycznym kształcie, wydłużony w kierunku ruchu lądolodu; powstaje pod lądolodem z materiału morenowego

RdjH5cKLjsva91
Drumlin to niewysoki pagórek o eliptycznym, asymetrycznym kształcie, osiągający nawet kilkaset metrów długości
pradolina
pradolina

szeroka dolina o płaskim dnie, którą kiedyś płynęły wody z topniejącego lądolodu oraz rzeki; utworzyła się wzdłuż czoła lądolodu, w miejscu dłuższego jego postoju

rynna polodowcowa
rynna polodowcowa

długa, wąska i na ogół głęboka forma terenu o stromych zboczach i nierównym dnie; powstała wskutek działania wód podlodowcowych płynących w szczelinach lądolodu; zalana wodą tworzy jezioro rynnowe

jezioro rynnowe
jezioro rynnowe

powstało w wyniku wypełnienia wodą rynny polodowcowej; jest na ogół głębokie i ma wydłużony kształt, np. Gopło, Jeziorak, Wigry

jezioro wytopiskowe (oczko polodowcowe)
jezioro wytopiskowe (oczko polodowcowe)

utworzyło się w wyniku wytopienia brył martwego lodu, które były zagrzebane w osadach glacjalnych; ma zazwyczaj małą powierzchnię, kolisty kształt i stosunkowo dużą głębokość

jezioro moreny dennej
jezioro moreny dennej

powstało poprzez wypełnienie wodą zagłębienia w morenie dennej; charakteryzuje się urozmaiconą linią brzegową i raczej małą głębokością, np. Śniardwy, Mamry, Wielimie

jezioro zastoiskowe
jezioro zastoiskowe

utworzyło się przed czołem lądolodu w wyniku zatamowania odpływu wód roztopowych

Ciekawostka

Największy głaz narzutowy w Polsce to „Trygław” w miejscowości Tychowo niedaleko Koszalina. Ma on prawie 8 m wysokości (z czego ok. 4 m znajdują się pod ziemią) i ok. 50 m obwodu. Jest to też drugi co do wielkości głaz narzutowy w Europie.

RtvdGnzKnE7BR1
Źródło: Kluka (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Dzisiejsze występowanie polodowcowych form terenu zależy od tego, jak dawno z danego miejsca ustąpił lodowiec. Ostatnie u nas zlodowacenie północnopolskie skończyło się ok. 10 tys. lat temu i zasięg tego właśnie glacjału wyznacza obszary o największym nagromadzeniu form polodowcowych.

R18GvLbzkE4Uh1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4

Przyjrzyj się powyższej mapie i odpowiedz na pytania:

  • W których pasach rzeźby terenu formy polodowcowe zajmują największe obszary?

  • Dlaczego właśnie na tych obszarach jest najwięcej form polodowcowych?

  • Które polodowcowe formy terenu występują w pobliżu twojego miejsca zamieszkania?

  • W jaki sposób powstały te polodowcowe formy terenu?

ibv7iXNGUE_d5e666

3. Rzeźba młodoglacjalna i staroglacjalna

Polodowcowe formy terenu występują dziś niemal w całej Polsce. Jednak na różnych obszarach zachowały się one w różnym stanie. Rzeźbę polodowcową w najlepszej postaci spotkać można na pojezierzach, dlatego że do tych właśnie obszarów sięgało ostatnie zlodowacenie północnopolskie. Mówimy tam o rzeźbie młodoglacjalnejrzeźba młodoglacjalnarzeźbie młodoglacjalnej, która cechuje się dosyć silnym pofałdowaniem terenu i licznymi formami polodowcowymi, takimi jak: moreny, jeziora, sandry, ozyoz*ozy, kemykem*kemy, drumlinydrumlin*drumliny i inne.

RRYkTm9gmi0pH1
Pojezierze Kaszubskie – typowy krajobraz młodoglacjalny. Wzgórza morenowe przekraczają tu 300 m n.p.m.

Na południe od pojezierzy znajdują się obszary rzeźby staroglacjalnejrzeźba staroglacjalnarzeźby staroglacjalnej. Obejmują one głównie Niziny Środkowopolskie oraz pas wyżyn. Było to przedpole ostatniego zlodowacenia, czyli tzw. strefa peryglacjalnastrefa peryglacjalnastrefa peryglacjalna. Panował tam zimny klimat, który powodował m.in. intensywne wietrzenie mrozowe skał oraz inne procesy niszczące zachodzące w warunkach zamarzniętego podłoża (wieloletniej zmarzliny). Całokształt procesów geologicznych strefy peryglacjalnej skutkował wyrównaniem wcześniejszych form polodowcowych. Jednocześnie powstały inne, charakterystyczne dla tej strefy formy, jak: gołoborza, pokrywy lessowepokrywa lessowapokrywy lessowe, wydmy śródlądowewydma śródlądowawydmy śródlądowe.

DEFINICJE

gołoborze
gołoborze

rumowisko ostrokrawędzistych głazów (bloków) skalnych powstałe w wyniku wietrzenia mrozowego; gołoborza znane są przede wszystkim z Gór Świętokrzyskich, jednak występują też w Tatrach, Karkonoszach i na Babiej Górze

pokrywa lessowa
pokrywa lessowa

forma powstała w wyniku wywiewania pyłu kwarcowego przez wiatr wiejący od lądolodu; na obszarze Polski najwięcej lessu nagromadziło się na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Sandomierskiej, w Niecce Nidziańskiej oraz na Nizinie Śląskiej; grubość pokładów lessu sięga miejscami nawet 30 m

wydma śródlądowa
wydma śródlądowa

najwięcej ich utworzyło się na piaszczystych terenach pradolin (w Puszczy Kampinoskiej i Noteckiej) oraz na rozległych sandrach; występują w postaci wydm parabolicznych oraz nieregularnych pagórków; obecnie są one przeważnie porośnięte lasami i unieruchomione

Polecenie 5

Na mapie poniżej wskaż:

  • dwie największe pradoliny – Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką i Pradolinę Warszawsko‑Berlińską,

  • przykłady sandrów,

  • przykłady wałów moreny czołowej.

Polecenie 6

Odczytaj z mapy, jakie utwory czwartorzędowe znajdują się w pobliżu twojego miejsca zamieszkania, i wyjaśnij ich pochodzenie. Zrób w zeszycie odpowiednią notatkę na ten temat.

R8CdlTEjfNDCx1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
ibv7iXNGUE_d5e780

Podsumowanie

  • Współczesny krajobraz Polski w dużym stopniu kształtowany był przez lądolód.

  • Na naszym obszarze mieliśmy cztery zlodowacenia (glacjały), z których największy wpływ na dzisiejszą rzeźbę miało ostatnie zlodowacenie północnopolskie.

  • Zlodowacenie północnopolskie skończyło się zaledwie 10 tys. lat temu i ukształtowało rzeźbę młodoglacjalną na pojezierzach.

  • Rzeźba młodoglacjalna naszych pojezierzy charakteryzuje się dosyć znacznym pofałdowaniem terenu, na które składają się liczne formy, np. jeziora, pradoliny, sandry, moreny czołowe i denne oraz inne wzniesienia (ozy, kemy, drumliny).

  • Krajobraz staroglacjalny występuje przede wszystkim na Nizinach Środkowopolskich, gdzie przeważają tereny równinne miejscami tylko urozmaicone pradolinami, wałami morenowymi i wydmami śródlądowymi.

  • W górach występowały lodowce górskie, które utworzyły m.in. szerokie doliny U‑kształtne czy kotły polodowcowe, często wypełnione dziś wodą i tworzące jeziora.

Praca domowa
Polecenie 7.1

Wydrukuj poniższą tabelę. Obok każdej z map wpisz nazwę zlodowacenia, jakie zostało na niej pokazane. Dodaj też krótkie notatki na temat każdego glacjału (i interglacjału, jeśli interesuje cię ten temat).

R13rk9YXIyeec1
Źródło: Krzysztof Jaworski, Roman Nowacki, Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
ibv7iXNGUE_d5e841

Słowniczek

denudacja
denudacja

ogół procesów niszczących polegający na wyrównywaniu i obniżaniu powierzchni Ziemi; do procesów tych zaliczają się: wietrzenie, ruchy masowe, erozja, akumulacja

glacjał
glacjał

zlodowacenie; przedział czasowy, w którym dany obszar pokryty jest lodem

interglacjał
interglacjał

okres między glacjałami (zlodowaceniami), kiedy klimat się ociepla i dany obszar nie jest pokryty lodem

regresja (recesja) lodowca
regresja (recesja) lodowca

zmniejszanie się rozmiarów lodowca pod wpływem ocieplania się klimatu (cofanie się lodowca)

rzeźba młodoglacjalna
rzeźba młodoglacjalna

rzeźba terenu powstała w wyniku ostatniego zlodowacenia, w której dobrze zachowały się formy glacjalne, np. moreny, jeziora, sandry; w Polsce obejmuje pas pojezierzy

rzeźba staroglacjalna
rzeźba staroglacjalna

rzeźba terenu powstała w czasie dawnych zlodowaceń, której formy zostały już znacząco wyrównane; w Polsce obejmuje Niziny Środkowopolskie i pas wyżyn; obszar ten znajdował się na przedpolu (w strefie peryglacjalnej) ostatniego zlodowacenia i pod wpływem zimnego klimatu powstały tam m.in. gołoborza, wydmy śródlądowe, pokrywy lessowe

strefa peryglacjalna
strefa peryglacjalna

przedpole lodowca, gdzie panuje zimny klimat sprzyjający m.in. wietrzeniu mrozowemu i innym procesom geologicznym zachodzącym w warunkach zamarzniętego podłoża (wieloletniej zmarzliny)

transgresja lodowca
transgresja lodowca

powiększanie się rozmiarów lodowca pod wpływem zimnego klimatu i pokrywanie lodem coraz to nowych terenów

ibv7iXNGUE_d5e991

Zadania

Ćwiczenie 1
RPlMuyXVAZIWe1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RBsLYCCrHq6nA1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1Sdv5MndFDL11
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R11JnN4cdayA71
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RVweVh6oyLjyP1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R17itNaKIjnJg1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R3gaiJ7FUuplp1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R1VNekJ4fqqOt1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
R1eWiFjOPZenj1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.