Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R1FoUu42YgAdt1
Oznaczenia rozdziałów w Biblii Tysiąclecia Oznaczenia rozdziałów w Biblii Tysiąclecia Źródło: Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0.
Oznaczenia rozdziałów w Biblii Tysiąclecia
Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0

Biblia stanowi jedno ze źródeł kultury śródziemnomorskiej (w szczególności europejskiej). Choć od ukończenia Pisma Świętego upłynęło około 1900 lat, to trzeba pamiętać, że wartości w nim zawarte mają charakter uniwersalny i wciąż znacząco oddziałują na sztukę, filozofię czy życie społeczne.

Księgi Starego i Nowego Testamentu inspirowały i inspirują zarówno twórców kultury, jak i zwykłych ludzi. Współcześnie wiele osób bezwiednie posługuje się w życiu codziennym zwrotami mającymi swe korzenie w Piśmie Świętym.

Dzieje się tak również dlatego, że Biblia to dzieło, które w całości przetłumaczono na ponad 450 języków, a Nowy Testament na ponad 1200 języków. Liczba wydrukowanych egzemplarzy Biblii stawia ją na pierwszym miejscu wśród wszystkich dzieł: w ostatnich 50 latach ukazały się cztery miliardy egzemplarzy Pisma Świętego.

Już wiesz

Poniżej zamieszczono kilkanaście zwrotów i wyrażeń wywodzących się z Biblii. Wybierz osiem z nich i podaj ich przenośne znaczenia. Wymyśl krótką historyjkę (najlepiej zabawną), w której wykorzystasz co najmniej pięć wybranych frazeologizmów:

„jabłko Adama”, „wieża Babel”, „manna z nieba”, „grzech pierworodny”, „zamienić się w słup soli”, „trąba jerychońska”, „alfa i omega”, „rzeź niewiniątek”, „korona cierniowa”, „egipskie ciemności”, „judaszowe srebrniki”, „plagi egipskie”, „wdowi grosz”, „salomonowy wyrok”, „z pustego i Salomon nie naleje”, „zakazany owoc”.

j00000000TB1v50_0000000F
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Roman Brandstaetterj00000000TB1v50_000tp001Roman Brandstaetter

R1O3PIyscY25G1
Portret Romana Brandstaettera
Benedykt Jerzy Dorys, 1947, fotografia archiwalna, tylko do użytku niekomercyjnego

Biblia kształtowała i kształtuje nie tylko język (frazeologizmy biblijne), ale również inspirowała i inspiruje wielu artystów. Do autorów, którzy w swojej twórczości odwoływali się do ksiąg Starego i Nowego Testamentu, należał Roman Brandstaetter.

Roman Brandstaetter

Roman Brandstaetter

urodził się w Tarnowie w inteligenckiej rodzinie żydowskiej, kultywującej religię i obyczajowość swego narodu. W czasie II wojny światowej przebywał w Jerozolimie, gdzie przeszedł na katolicyzm (zob. Konteksty 1). W 1948 roku wrócił do Polski i na stałe związał się z Poznaniem, gdzie zmarł w 1987 roku.

Brandstaetter w swojej twórczości chętnie odwoływał się do tradycji, szczególnym źródłem inspiracji była Biblia. Artysta pisał dramaty, powieści, utwory liryczne. Przełożył na polszczyznę sporą część Biblii (m.in. Księgę Psalmów, Ewangelię, Dzieje Apostolskie, Apokalipsę).

Brandstaetter jest uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich znawców Pisma Świętego.

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
RAIcoB0vOR1dG1
Tora Tora Źródło: Ben Faulding, fotografia barwna, licencja: CC BY-NC 2.0.
Tora
Ben Faulding, fotografia barwna, licencja: CC BY-NC 2.0
JPOL_E3_E4_Tekstykultury
R1Y77CwXNOGPW1
Na zdjęciu przedstawiono Torę, czyli zwój zawierający pierwszych pięć ksiąg Starego Testamentu, oraz tak zwaną sukienkę, w której przechowuje się zwój.
Roy Lindman, Tora, fotografia barwna, licencja: CC BY-SA 3.0

Roman Brandstaetter tłumaczył swój kult dla Biblii m.in. chęcią wypełnienia ostatniej woli swego dziadka Mordechaja Dawida Brandstaettera, który kilka dni przed śmiercią nakazał wnukowi czytanie Tory (Pięcioksięgu Mojżesza).

Krąg biblijny i franciszkańskiRoman Brandstaetter
Roman Brandstaetter Krąg biblijny i franciszkański

Będziesz Biblię nieustannie czytał – powiedział do mnie – Będziesz ją kochał więcej niż rodziców… Więcej niż mnie… Nigdy się z nią nie rozstaniesz… A gdy zestarzejesz się, dojdziesz do przekonania, że wszystkie książki, jakie przeczytałeś w życiu, są tylko nieudolnym komentarzem do tej jedynej Księgi.

j00000000TB1v50_00000_BIB_001Roman Brandstaetter, Krąg biblijny i franciszkański, Warszawa 1981, s. 223.
j00000000TB1v50_000tp001
j00000000TB1v50_00000017
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Biblio, ojczyzno moja

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
R1I1OAWtKU44a1
Biblia Biblia Źródło: Heritage Collections, ok. XIII w., fotografia barwna, licencja: CC BY-NC 2.0.
Biblia
Heritage Collections, ok. XIII w., fotografia barwna, licencja: CC BY-NC 2.0
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Dla artystów, którzy w swojej twórczości nawiązują do Biblii, inspiracją staje się czasem jakaś postać czy sytuacja, czasem styl biblijny, a czasem całe Pismo Święte. Z taką sytuacją mamy do czynienia w wierszu Biblio, ojczyzno moja Romana Brandstaettera.

RtzqNS0oTcMfM
Roman Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja, czyta Bartosz Woźny Roman Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja, czyta Bartosz Woźny Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., tylko do użytku edukacyjnego.
Biblio, ojczyzno mojaRoman Brandstaetter
Roman Brandstaetter Biblio, ojczyzno moja

Biblio, ojczyzno moja, 
Biblio, moja ziemio polska, 
Galilejska 
franciszkańskaj00000000TB1v50_000tp002franciszkańska
O wy, Księgi mojego dzieciństwa, 
Pisane dwujęzyczną mową, 
Polską hebrajszczyzną, 
Hebrajską polszczyzną, 
Dwumową 
Świętą 
I jedyną. 

Gdy ma się ku zachodowi 
I z lipy przed moim domem opadają liście, 
Siedzę nad Tobą, 
Biblio, 
I wywołuję z Twoich wersetów 
Wszystkich najlepszych, 
Którzy są dla mnie niedościgłym wzorem, 
Wszystkich najpiękniejszych, 
Których podziwiam, 
Wszystkich szlachetnych, 
Którym nie umiem dorównać, 
Biblio, 
Mówiąca do mnie głosem napomnienia 
I głosem nagany, 
I głosem gniewu, 
I głosem kary, 
I głosem potępienia, 
I głosem przestrogi, 
I głosem sumienia, 
Biblio, 
Sprawująca nade mną 
Sąd. 
Gdy ma się ku zachodowi, 
A z lipy przed moim domem opadają liście, 
Patrzysz na mnie 
Oczami Ojca i Syna, i Ducha Świętego, 
Oczami moich praojców, 
Oczami mojego dziadka, 
Oczami mojej żony, 
Oczami moich umiłowanych poetów, 
Oczami Jana z Czarnolasuj00000000TB1v50_000tp003Jana z Czarnolasu, Skargij00000000TB1v50_000tp004SkargiAnhellegoj00000000TB1v50_000tp005Anhellego

Wołasz do mnie z głębokości 
Psalmem krematoriów, 
Płaczem nad ruinami walczącej Warszawy, 
Lamentem nad zwłokami spalonego gettaj00000000TB1v50_000tp006getta
Pamięcią Oświęcimiaj00000000TB1v50_000tp007Oświęcimia
Treblinkij00000000TB1v50_000tp008Treblinki
Majdankaj00000000TB1v50_000tp009Majdanka
Jeremiaszowymj00000000TB1v50_000tp00AJeremiaszowym jękiem 
Moich w dwójnasób umęczonych 
Dziejów. 

Wszystko jest w Tobie, 
Cokolwiek przeżyłem. 
Wszystko jest w Tobie, 
Cokolwiek kochałem. 

Wszystko. 

Cały żywot własny 
Człowieka, 
Żyjącego w nawiedzonym przez szatana 
Wieku. 

Zaplątany w jego sprzecznościach, 
W szaleństwach 
I w kłamstwach, 
Jak Absalomj00000000TB1v50_000tp00BAbsalom w gałęziach wisielczego dębu, 
Na Tobie uczyłem się żyć. 
Na Tobie uczyłem się czytać, 
Na Tobie uczyłem się pisać, 
Na Tobie uczyłem się myśleć, 
Na Tobie uczyłem się prawdy, 
Na Tobie uczyłem się prosić o odpuszczenie grzechów, 
Na Tobie uczyłem się kochać, 
Na Tobie uczyłem się mądrości, 
Na Tobie uczyłem się przebaczenia, 
Na Tobie uczyłem się pokory, 
Na Tobie uczyłem się modlić. 

Jeżeli jednak nie nauczyłem się żyć, 
Jeżeli nie nauczyłem się czytać, 
Jeżeli nie nauczyłem się pisać, 
Jeżeli nie nauczyłem się myśleć, 
Jeżeli nie nauczyłem się prawdy, 
Jeżeli nie nauczyłem się prosić o odpuszczenie grzechów, 
Jeżeli nie nauczyłem się kochać, 
Jeżeli nie nauczyłem się mądrości, 
Jeżeli nie nauczyłem się przebaczać, 
Jeżeli nie nauczyłem się pokory, 
Jeżeli nie nauczyłem się modlić, 
Moja wina, 
Moja wina, 
Moja bardzo wielka wina. 

Już ma się ku zachodowi, 
Z lipy przed moim domem opadają liście. 
Ludzie z mojego życia bezpowrotnie odchodzą, 
Grobów jest więcej niż żywych przyjaciół, 
Nawet spłowiał atrament na matczynych listach, 
Pisanych do mnie nocą z dzielnicy pogromu. 

A ja siedzę nad Tobą, 
Biblio, 
I uczę się śmierci. 

Może tego jednego w końcu się nauczę.

j00000000TB1v50_00000_BIB_002Roman Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja, [w:] tegoż, Krąg biblijny i franciszkański, Warszawa 1981, s. 396–398.

Po przeczytaniu wiersza Romana Brandstaettera Biblio, ojczyzno moja wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 1.1

Jak sądzisz, dlaczego utwór Brandstaettera zalicza się do liryki? Podaj kilka najważniejszych cech wyróżniających ten rodzaj literacki.

Ćwiczenie 1.2

Ćwiczenie 1.3
R1eg6htVbvxOv1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.4

Wymień, jakie informacje dotyczące osoby mówiącej można znaleźć w wierszu.

Ćwiczenie 1.5

Wyjaśnij, czy osoba wypowiadająca się w tekście objawia swoją obecność. W jaki sposób to czyni?

Ćwiczenie 1.6

Postać mówiąca zwraca się wielokrotnie do Biblii. Jakiego środka stylistycznego wówczas używa? Swoją odpowiedź poprzyj właściwymi cytatami z wiersza.

Ćwiczenie 1.7

Ćwiczenie 1.8
RwEtLsXPvdRKI1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.9

W liryku pojawia się motyw „dwujęzycznej mowy”. Wyjaśnij, odwołując się do biografii poety, czym jest ta mowa.

Ćwiczenie 1.10

W drugiej strofie osoba mówiąca wspomina m.in. lipę. Omów, z jakim polskim poetą kojarzysz to drzewo.

Ćwiczenie 1.11

Napisz, co łączy miejsca wymienione w trzeciej strofie tekstu.

Ćwiczenie 1.12

Zinterpretuj słowa: „Moich w dwójnasób umęczonych dziejów”.

Ćwiczenie 1.13

Zastanów się i napisz, który wiek – zdaniem osoby mówiącej – jest „nawiedzony przez szatana”. W swojej odpowiedzi uwzględnij, jakie dowody diabelskiej obecności można znaleźć w wierszu.

Ćwiczenie 1.14

Jak rozumiesz stwierdzenie osoby mówiącej: „Moja wina, / Moja wina, / Moja bardzo wielka wina”.

Ćwiczenie 1.15

Rozważ, jaką refleksję o sobie i swoim miejscu w świecie prezentuje postać mówiąca w liryku.

Liryka bezpośrednia
Definicja: Liryka bezpośrednia

odmiana liryki, w której postać mówiąca objawia bezpośrednio swoją obecność przez użycie czasownika w pierwszej osobie; formą wypowiedzi jest przeważnie monolog, a tematem – przeżycia postaci mówiącej.

Liryka zwrotu do adresata (liryka inwokacyjna)
Definicja: Liryka zwrotu do adresata (liryka inwokacyjna)

odmiana liryki, w której adresat jest wyraźnie zasygnalizowany, a wypowiedź postaci mówiącej skierowana jest do człowieka, zwierzęcia, przedmiotu, uosobionego pojęcia abstrakcyjnego itd.

j00000000TB1v50_000tp002
j00000000TB1v50_000tp003
j00000000TB1v50_000tp004
j00000000TB1v50_000tp005
j00000000TB1v50_000tp006
j00000000TB1v50_000tp007
j00000000TB1v50_000tp008
j00000000TB1v50_000tp009
j00000000TB1v50_000tp00A
j00000000TB1v50_000tp00B
j00000000TB1v50_00000045
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Biblia jako źródło kultury

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
RFAc1OpAtDTLU1
Księgarnia archidiecezjalna, Wrocław Księgarnia archidiecezjalna, Wrocław Źródło: Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0.
Księgarnia archidiecezjalna, Wrocław
Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Romana Brandstaettera uznaje się za wybitnego biblistę, który wielokrotnie w swojej twórczości podejmował refleksje nawiązujące do Pisma Świętego (np. w wierszu Hymn do miłości). W opinii wielu badaczy przekład biblijnego psałterza autorstwa Brandstaettera dorównuje swoim kunsztem XVI‑wiecznemu Psałterzowi Dawidów Jana Kochanowskiego. Wysoko oceniane są również – poza lirykami – inne dzieła autora wiersza Biblio, ojczyzno moja, np. dramaty oraz teksty epickie poświęcone postaciom i wydarzeniom opisanym w Piśmie Świętym.

Nie przypadkiem tytuł analizowanego wiersza Biblio, ojczyzno moja stał się zarazem tytułem jednego z filmów podkreślających znaczenie Pisma Świętego: link

Ćwiczenie 2

Podaj po dwa, trzy przykłady tekstów kultury nawiązujących do Biblii. W tym celu skorzystaj z poniższej tabeli i uzupełnij właściwe rubryki.

Utwór literacki

Utwór muzyczny

Dzieło plastyczne (obraz, fresk, rzeźba)

Film

Spektakl teatralny

uzupełnij treść
j00000000TB1v50_00000052
JPOL_E3_E4_Konteksty

O Biblii i spotkaniach z Bogiem

R1Q5I1khjkDHo1
ILUSTRACJA: Rożaniec
Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Noc biblijnaRoman Brandstaetter
Roman Brandstaetter Noc biblijna

Była grudniowa wietrzna noc, jedna z owych jerozolimskich bezsennych nocy, które spędzałem od dwóch lat w biurze Polskiej Agencji Telegraficznej, gdzie pracowałem, niekiedy do świtu, przy nasłuchu radiowym. […] Skończyłem pracę po północy. […] Przerzuciłem leżące na stole broszury propagandowe, zwalone w nieładzie na półkę, jakieś powieści, które, nie wiadomo dlaczego i po co, znalazły się w biurze nasłuchu radiowego, i zatrzymałem wzrok na leżącej obok jednego z biurek stercie starych tygodników. Wyciągnąłem na chybił trafił kilka numerów. Z jednego z nich wypadła na podłogę dużych rozmiarów wkładka. Była to reprodukcja rzeźby z XVII wieku Innocenza da Palermo z kościoła San Damiano w Assyżu przedstawiająca ukrzyżowanego Chrystusa. Usłyszałem szelest oliwek rosnących na stokach wzgórz umbryjskich i poczułem nieprzepartą konieczność powrotu do Assyżu – tak! powrotu! – chociaż w tym mieście nigdy dotychczas nie byłem. […] Spojrzałem na reprodukcję. Wyobrażała Chrystusa w chwilę po Jego śmierci. Z półrozchylonych warg uszedł ostatni oddech. Kolczasta korona spoczywała na Jego głowie, jak gniazdo uwite z cierni. Miał oczy zamknięte, ale widział. Głowa Jego wprawdzie opadła bezsilnie ku prawemu ramieniu, ale na twarzy malowało się skupione zasłuchanie we wszystko, co się wokół działo. Ten martwy Chrystus żył.

Pomyślałem:
Bóg…

j00000000TB1v50_00000_BIB_003Roman Brandstaetter, Noc biblijna, [w:] tegoż, Krąg biblijny i franciszkański, Warszawa 1981, s. 276–277.
R1DYFsRKX52Jm1
Stara kobieta czytająca Biblię
Gerrit Dou, Stara kobieta czytająca Biblię, ok. 1630, olej na płycie, Rijksmuseum, Amsterdam, domena publiczna
Na progu słowaAnna Kamieńska
Anna Kamieńska Na progu słowa

W naszym kręgu kulturowym Biblia to niemal upostaciowienie tego, co nazywamy Księgą.

Wielu ludzi zapytanych, jaką jedną książkę zabraliby na bezludną wyspę – odpowiada: Biblię. Tak jakby w niej zawierały się w jakiś sposób wszystkie inne książki.

Oczywiście, jest to przede wszystkim księga święta. W synagogach przechowuje się jej święte zwoje w misternych pokrowcach w specjalnej szafie, tzw. Arce Przymierza, i wyjmuje ze czcią. Jest specjalny zawód przepisywaczy ksiąg […] Przez długie wieki Żydzi nie dotykali świeckich książek. Uważali je za przedmioty brudzące ręce. […] W domach żydowskich, ale też protestanckich Biblia jest przedmiotem leżącym na własnym miejscu, jest jakby ośrodkiem domu. […] Na Biblię świadkowie przysięgają w sądach, że mówić będą prawdę, całą prawdę i tylko prawdę, jakby w przekonaniu, że to, co jest samą prawdą, kryje się na kartach tej książki.

Cała nasza kultura zakorzeniona jest tak głęboko w Biblii, że nie wiedząc nawet o tym, nie myśląc o tym, oddychamy nią i myślimy.

j00000000TB1v50_00000_BIB_004Anna Kamieńska, Na progu słowa, Poznań 1985, s. 36–37.

Po przeczytaniu tekstów Romana Brandstaettera i Anny Kamieńskiejj00000000TB1v50_000tp00CAnny Kamieńskiej wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 3.1

Wyjaśnij, w jakim stopniu doświadczenie życiowe Romana Brandstaettera – opisane w przytoczonym fragmencie Nocy biblijnej – nawiązuje do treści wiersza Biblio, ojczyzno moja.

Ćwiczenie 3.2

Biblia nazywana jest również „Księgą nad księgami”. Opisz własnymi słowami, jak rozumiesz to określenie.

Ćwiczenie 3.3

Z fragmentu Na progu słowa Anny Kamieńskiej wypisz, jakie znaczenie ma Biblia w kulturze żydowskiej i chrześcijańskiej.

Ćwiczenie 3.4

Przeczytaj jeszcze raz ostatni akapit cytowanego tekstu Kamieńskiej. Jak rozumiesz znaczenie słów: „nie wiedząc nawet o tym, nie myśląc o tym, oddychamy nią i myślimy”?

j00000000TB1v50_000tp00C
j00000000TB1v50_00000065
JPOL_E3_E4_Preteksty

Wiara czy rozum?

JPOL_E3_E4_Preteksty
R11hQhlS7QXg51
Biblia_swieca Źródło: Vishnu gs, licencja: CC BY-SA 3.0.
ILUSTRACJA: Biblia_swieca
Vishnu gs, licencja: CC BY-SA 3.0
JPOL_E3_E4_Preteksty
R14Psd1xBF9Hp
Jan Twardowski, ***, czyta Krzysztof Kulesza Jan Twardowski, ***, czyta Krzysztof Kulesza Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., tylko do użytku edukacyjnego.
R1NuzT95ngk1Z1
Jan Twardowski
Mariusz Kubik, fotografia barwna, licencja: CC BY-SA 3.0
*** [Nie dają spokoju...]Jan Twardowski
Jan Twardowski *** [Nie dają spokoju...]

Nie dają spokoju tajemnicom naszej wiary
opukują ją dziobem rozumu
stają na głowie, żeby ją pojąć –
tłumaczą z hebrajskiego na grecki
z greki na łacinę – tam i z powrotem
zaglądają w nie okiem ciekawej myszy
dorabiają się przy okazji doktoratów

inni
pokrywają je chytrym milczeniem
drążą ponad nimi jaskinię bluźnierców
wyrywają z Biblii zęby

a tajemnice zostają tajemnicami
jak alfabet żywych i umarłych
jak nieznane śpiewniki ptaków
jak bezustanne strącanie sekund
jak hieroglif ostatniego oddechu

j00000000TB1v50_00000_BIB_005Jan Twardowski, *** [Nie dają spokoju...], [w:] tegoż, Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932–2006, Warszawa 2007, s. 264.

Po przeczytaniu wiersza Jana Twardowskiegoj00000000TB1v50_000tp00DJana Twardowskiego odpowiedz na następujące pytanie:

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij, co – według ciebie – zyskuje lub traci człowiek, próbując rozumowo wyjaśnić tajemnice Biblii.

j00000000TB1v50_000tp00D
j00000000TB1v50_0000006U
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 5

Napisz tekst (prozą lub wierszem) będący apoteozą (pochwałą) twojego ulubionego tekstu kultury (np. książki/piosenki/filmu/spektaklu teatralnego itp.).

R187mJF78ME4Y1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.