Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RQqiq9RxIAnua1

Prehistoria

Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Pierwsi ludzie

R1FqwVhRajBXp11
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Najdawniejsze dzieje człowieka, aż do czasu wynalezienia pisma około 4000 lat p.n.e. nazywamy prehistoriątFnVObavfr_000tp001prehistorią. To najdłuższy okres w dziejach ludzkości, który obejmuje wiele milionów lat.

Około 2,5 mln lat temu we wschodniej Afryce pojawił się Homo habilis, czyli człowiek zręczny. Nazwa została mu nadana, ponieważ uznano go za pierwszego twórcę narzędzi kamiennych, prymitywnych toporków o owalnych kształtach. Prawdopodobnie Homo habilis był padlinożercą. Narzędzia, którymi się posługiwał, nie nadawały się do polowania na większą zwierzynę, musiał więc żywić się mięsem martwych zwierząt.

R1cU2b8OhMfAQ
Homo habilis
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
ROJpfHzx5K5WZ1
Homo erectus
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Homo habilis wykształcił się Homo erectus, czyli człowiek wyprostowany. Pojawił się on w środkowo‑wschodniej Afryce około 2 mln lat temu. Wynalazł oszczep, którym mógł polować na antylopy, bawoły, konie i bizony. Umiał również łowić ryby i owoce morza.

R17zTRFOD1LJu
Homo erectus
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Homo erectus potrafił rozniecać ogień. Robił to przez pocieranie o siebie kawałków drewna albo przez uderzanie krzemieniem o skałę zawierającą minerały żelaza.

Polecenie 1

Jak sądzisz, do czego praludzie mogli wykorzystać umiejętność rozpalania ognia?

Coraz lepiej rozwinięte mózgi naszych przodków potrzebowały urozmaiconej, wysokokalorycznej diety. Jedzenie mięsa dostarczało znacznie więcej kalorii niż dieta wegetariańska. Wspólne polowania wymusiły konieczność współpracy i stworzenie zbiorowisk opartych na rodzinie oraz podziale pracy według płci lub wieku. Homo erectus żył w małych, liczących kilka osobników grupach. Musiał ciągle wędrować w poszukiwaniu pożywienia, ponieważ nie znał jeszcze hodowli ani rolnictwa.

R1X73LscHOcbd1
Homo neanderthalensis
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Prawdopodobnie potomkiem Homo erectus był Homo neanderthalensisczłowiek neandertalski (neandertalczyk), który pojawił się w Europie około 400 tys. lat temu. Neandertalczyk prowadził jeszcze koczowniczy tryb życia, ale wykazywał już aktywność, która nie była związana tylko z zapewnieniem sobie jedzenia i schronienia, na przykład wyrabiał ozdoby z muszli. Zmarłych chował w jaskiniach, okrywając ciała kwiatami oraz zostawiając przy nich narzędzia i kości zwierząt. Bardzo możliwe, że posługiwał się mową i żył w zorganizowanych grupach. Z niewyjaśnionych dotąd powodów ten ostatni, najbliższy przodek współczesnego człowieka wymarł około 24 tys. lat temu.

RzJKqcBCMfk8K
Neandertalczyk
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
tFnVObavfr_000tp001
tFnVObavfr_00000023

Jak żyli pierwsi ludzie?

R11V7AMA6CszI1
Polowanie na niedźwiedzia
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Praludzie żyli w gromadach na tyle licznych, aby ich członkowie mogli razem bronić się przed drapieżnikami i zdobywać pożywienie. Takie grupy nie mogły być jednak zbyt duże, żeby za szybko nie wyczerpać żywności znajdującej się w najbliższym otoczeniu. Mimo to nasi przodkowie musieli i tak regularnie przemieszczać się w poszukiwaniu zwierzyny i miejsc, w których sezonowo dojrzewały rośliny. Ponieważ często wędrowali, wystarczały im naturalne schronienia. Wykorzystywali jamy powstałe po upadku drzew, groty oraz jaskinie. Kiedy robiło się zimno, wznosili proste schronienia z gałęzi, kijów, kości, skór i liści.

Pierwsi ludzie powoli poznawali reguły rządzące światem zwierząt i roślin. Zdobywali wiedzę poprzez obserwację oraz metodą prób i błędów. Z czasem uczyli się, w jaki sposób i na które zwierzęta polować, a także jakie rośliny zbierać. Wspólne konstruowanie pułapek na zwierzynę czy konieczność przekazywania łowieckich doświadczeń doprowadziły do wykształcenia lepszej komunikacji i współpracy. Mężczyźni zajmowali się polowaniem, kobiety zaś zbierały rośliny i opiekowały się dziećmi.

RkBqOcijABaUC
Polowanie na mamuta
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
Polecenie 2

Przyjrzyj się uważnie powyższej ilustracji. Opisz broń, którą posługiwali się w czasie polowania praludzie. Zwróć uwagę, w jaki sposób dzielono pracę pomiędzy uczestników obławy.

Polecenie 3

Zastanów się, w jaki sposób polowania mogły wpływać na rozwój komunikacji między praludźmi.

RZShD0few8vMC11
zadanie interaktywne
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
tFnVObavfr_0000002W

Warsztat pracy

Wielkim przełomem w historii gatunku ludzkiego było opanowanie umiejętności wytwarzania i doskonalenia narzędzi. Prawdziwą rewolucją technologiczną było na przykład użycie zwykłego kija do wygrzebywania jadalnych korzeni z ziemi. Pierwsi ludzie potrafili wykorzystać najmniejszy fragment zdobyczy. Z poroża jelenia robili proste toporki czy kilofy. Kolejnym krokiem była obróbka kamieni, które kształtowano za pomocą innych, twardszych. Tak powstały ostre jak noże odłupki, a potem dopasowane do dłoni tzw. pięściaki z krzemieni czy kwarcu. Z czasem zaczęto wytwarzać coraz bardziej skomplikowane kamienne narzędzia: topory, młoty, noże i groty. Służyły one do zabijania i oprawiania zwierząt, zbierania roślin, wykopywania korzeni, budowy szałasów i czyszczenia skór.

Ćwiczenie 1
Rq6mCjYuNKm681
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0.
tFnVObavfr_00000037

Jak człowiek rozpalił ogień?

Od około miliona do pół miliona lat temu człowiek zaczął posługiwać się ogniem, a z czasem nauczył się go rozniecać. Robił to przez pocieranie o siebie kawałków drewna albo przez uderzanie krzemieniem o skałę zawierającą minerały żelaza. W ten sposób krzesał iskry, którymi można było podpalić suchą trawę albo mech. Ogień zapewnił ludziom ciepło i światło. Dzięki niemu mogli odpędzać drapieżniki i przygotowywać pokarm. Gotowane, smażone i pieczone jedzenie (nie tylko mięso, lecz także np. dzikie zboża) było smaczniejsze, bardziej miękkie i łatwostrawne, a na dodatek dłużej zachowywało wartości odżywcze.

R1N9fNrvdlP1g
Jak krzesano ogień
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
tFnVObavfr_0000003I

Człowiek rozumny

RD6Bds5wRT8gB1
Homo sapiens
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Około 200 tys. lat temu – w czasie, gdy żyli wciąż neandertalczycy – pojawił się na Ziemi Homo sapiens, czyli człowiek rozumny: gatunek, którego jesteśmy przedstawicielami. Prawdopodobnie neandertalczycy mieli jeszcze kontakty z ludźmi rozumnymi – z najnowszych badań wynika, że 4% naszego DNA, czyli sekwencji kodu genetycznego, wywodzi się od człowieka neandertalskiego.

R1GzLjCfcgIFA1
Wędrówki praludzi
Krystian Chariza i zespół,
Polecenie 4

Wyjaśnij, w jakiej kolejności człowiek rozumny zasiedlał obszary Ziemi.

tFnVObavfr_00000043

Człowiek z Cro‑Magnon

R5s3Grg1IIo6S1
Położenie jaskiń: Altamiry i Lascaux
Contentplus.pl sp. z o.o.,

W 1868 roku w południowej Francji znaleziono szkielety człowieka rozumnego. Szczątki znajdowały się w rodzaju schroniska skalnego o nazwie Abri de Cro‑Magnon (czyt. kro manion). Od miejsca znaleziska ten najstarszy podgatunek Homo sapiens został nazwany człowiekiem z Cro‑Magnon (kromańczykiem). Występował on w Europie w okresie 43–10 tys. lat p.n.e. Pod względem anatomicznym był identyczny ze współczesnym człowiekiem. Kromańczyk pozostawił po sobie wyraźne ślady sztuki. Tak zwane malarstwo jaskiniowe podziwiamy do dziś m.in. w jaskiniach: Lascaux (czyt. lasko) w południowo‑wschodniej Francji i Altamirze w północnej Hiszpanii.

RK1Csf6ddoFNs
Jelenie namalowane w grocie w Lascaux we Francji
domena publiczna
RpwWqVSTqi0UB
Bizon z groty Altamiry w Hiszpanii
domena publiczna

Prehistoryczne malowidła przedstawiały zazwyczaj wielkie zwierzęta: bizony, antylopy, konie oraz wymarłe już tury i mamuty. W jaskiniach znajdują się także schematyczne rysunki postaci ludzkich. Malarstwo jaskiniowe jest dla nas kopalnią informacji. Badacze zauważyli na przykład, że niektóre wizerunki mężczyzn są pozbawione zarostu. Można stąd wysnuć wniosek, że nasi przodkowie umieli się już golić. Mogli używać do tego zaostrzonych muszli.

Polecenie 5

Czego dowiadujemy się o życiu prehistorycznych ludzi z malowideł naskalnych? Przyjrzyj się fotografiom. Możesz obejrzeć także film na oficjalnej stronie jaskinii z Lascaux http://www.lascaux.culture.fr (brak polskiej wersji językowej strony).

tFnVObavfr_0000004V

Człowiek z Cro‑Magnon

RXSxypYY1xeIp1
Wenus z Willendorfu
domena publiczna

Wenus z Willendorfu to niewielka figurka z wapienia, która powstała 28–25 tys. lat p.n.e. Nie jest jedynym takim posążkiem – w Europie odnaleziono ich ponad dwieście. W czasach prehistorycznych pulchna kobieta była ideałem. Jej kształty dowodziły, że w społeczności nie brakuje mięsa i że mężczyźni sprawdzili się jako myśliwi. Szerokie biodra i piersi potwierdzały zdolność do rodzenia zdrowych dzieci. Kiedy archeolodzy zaczęli odnajdować takie prehistoryczne figurki, doszli do wniosku, że przedstawiają one pierwsze kobiece bóstwa. Nazwano je więc paleolitycznymi Wenus (od imienia greckiej bogini piękna).

RAWGjije0935Z1
Szał…as wybudowany z kości zwierzęcia, pokryty skórami
Rekonstrukcja jednego z najstarszych znanych siedlisk człowieka prehistorycznego – chaty wykonanej z kości mamuta w Meziriczi na Ukrainie, 15–13 tys. lat p.n.e.
Nandaro, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Chata na powyższej ilustracji jest dziełem człowieka z Cro‑Magnon. Na siedlisko składało się łącznie 384 kości pochodzących z mniej więcej 95 różnych zwierząt. Najważniejsze były ciosy mamutów, które dochodziły aż do 5 m długości. Służyły one mamutom do odkopywania roślin spod głębokich warstw śniegu.

tFnVObavfr_0000005C

Teoria ewolucji

R13jUdENN1SMt11
zadanie interaktywne
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Teorię ewolucji sformułował w XIX wieku brytyjski uczony Karol Darwin. Jego zdaniem istota mechanizmu ewolucji polega na pojawianiu się nowych, biologicznych cech u danych osobników, np. ulepszeń w konstrukcji ciała, które ułatwiają rozmnażanie się i umożliwiają przetrwanie.

Polecenie 6

Opisz, w jaki sposób zmieniał się na przestrzeni setek tysięcy lat wygląd praludzi.

tFnVObavfr_0000005Q

Epoka lodowcowa

Na czasy człowieka prehistorycznego przypada odrębna epoka w historii Ziemi, plejstocen. Nazywana jest również epoką lodowcową ze względu na olbrzymie lodowce, które pokrywały wtedy duży obszar północnej Europy, Azji i Ameryki, a także część Afryki i Nowej Zelandii. W okresie największych zlodowaceń pokrywały one jedną trzecią powierzchni Ziemi. Epoka lodowcowa trwała 2,6 mln lat, aż do ocieplenia klimatu kilkanaście tys. lat temu. Cechował ją zimny, suchy klimat i niewielka ilość opadów. W takim środowisku rozwijały się specyficzne gatunki zwierząt, typowe dla tzw. „ery wielkich ssaków”, np. mamuty, nosorożce włochate, prażubry, renifery i jelenie olbrzymie.

R1GzLjCfcgIFA1
Wędrówki praludzi
Krystian Chariza i zespół,
Polecenie 7

Powiedz, w którym momencie epoki lodowcowej pojawił się w Europie człowiek rozumny.

R1MpkVukaPgqW
Mamut nazwany Dimą znaleziony w 1977 roku niedaleko Magadan we wschodniej Rosji
domena publiczna

W 2002 roku w Jukagirze, w Jakucji, na Syberii znaleziono doskonale zakonserwowane w lodzie ciało mamuta, dorosłego osobnika płci męskiej z około 21–17 tysiąclecia p.n.e. Zachowały się jego skóra, futro, a nawet ciosy. Wnętrzności i naddtrawiona treść pokarmowa umożliwiły naukowcom rekonstrukcję diety zwierzęcia.

Polecenie 8

Jak sądzisz, jakie korzyści mogło przynieść prehistorycznym łowcom upolowanie takiego mamuta?

tFnVObavfr_0000006E

Rewolucja neolityczna

R1IIFzJpqnH5K11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Około 14 tys. lat temu klimat zaczął się ocieplać. Kończyła się epoka lodowcowa: lodowce topniały, podnosił się poziom wód i zwiększały się opady. Powstawały nowe rzeki i jeziora. Uwolnione od lodu wielkie równiny półkuli północnej zarastały bujną roślinnością, drzewami, łąkami, a także dzikim zbożem. Większość wielkich ssaków wymarła, więc w lasach żyła głównie drobna zwierzyna. Człowiek musiał dostosować się do nowych warunków życia. Do tej pory żył on we wspólnotach zbieracko‑łowieckich, które przenosiły się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu pożywienia. Około 8 tys. lat p.n.e. na terenie tzw. Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie człowiek zaczął uprawiać rolę, żeby zapewnić sobie stały dostęp do pożywienia. Ludzie zaczęli prowadzić osiadły tryb życia i zamieszkali w osadach złożonych z niewielkich chat. Zamiast polować, zaczęli hodować zwierzęta, początkowo przede wszystkim kozy, owce i świnie, a z czasem drób. Hodowla zapewniała im mięso, mleko, wełnę i skóry. Ludzie opanowali umiejętność wypalania naczyń z gliny oraz tkania materiałów.

Były to tak istotne zmiany, że określamy je dziś mianem rewolucji neolitycznej, ponieważ początek uprawy roli i hodowli zwierząt wyznacza rozpoczęcie młodszej epoki kamienia – neolitu.

tFnVObavfr_0000006Y

Rewolucja neolityczna

Około 7000 r. p.n.e. ludzie żyjący w osadach neolitycznych zaczęli obrabiać występujące naturalnie metale, bryłki złota, ołowiu i miedzi. Opanowali umiejętność kucia, cięcia i polerowania. Około V tysiąclecia p.n.e. nauczyli się sztuki wytopu metalu.

Część mieszkańców neolitycznych osad zajmowała się wytwarzaniem dóbr potrzebnych innym członkom osady: wyrabiali naczynia z gliny lub tkali odzież. Za wytworzone przedmioty mogli kupić np. żywność. Pojawili się kupcy, zajmujący się pośredniczeniem w wymianie dóbr.

1
Ćwiczenie 2
Rj8FwyjKFFPdt1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tFnVObavfr_00000077

Rewolucja neolityczna

Polecenie 9

Wskaż na mapie Żyzny Półksiężyc, na obszarze którego rozpoczęła się rewolucja neolityczna.

RFkcMdMu9GfEq1
Ośrodki rolnictwa w epoce neolitu Ośrodki rolnictwa w epoce neolitu Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ośrodki rolnictwa w epoce neolitu
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Polecenie 10

Przyjrzyj się poniższemu zdjęciu. Powiedz, z jakiego materiału został wykonany dom.

R1PBLQwVeBMQm1
Rekonstrukcja pierwszych domostw neolitycznych, Tuzla, Bośnia i Hercegowina
Prof saxx, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
tFnVObavfr_0000007R

Człowiek z Ötzi

R10SE55bEBBwC1
Rekonstrukcja człowieka z Ötzi
Thilo Parg, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

W 1991 roku w wiecznej zmarzlinie wysoko w Alpach odkryto niemal nietknięte ciało człowieka, który żył ponad 5 tys. lat temu. Pozwoliło nam to po raz pierwszy przyjrzeć się bliżej życiu ludzi u schyłku epoki prehistorycznej. Człowieka nazwano Ötzi (czyt. etsi), od nazwy okolicznych Alp. Zachowało się nie tylko ciało (wraz z pokarmem w żołądku i komórkami krwi), ale też większość bogatego wyposażenia, które zmarły nosił ze sobą. Był bardzo ciepło ubrany. Miał na sobie futrzaną czapkę i kurtkę ze skóry, na którą narzucił płaszcz z trawy. Na nogach nosił skórzane getry i buty ocieplone wetkniętą w nie trawą. Miał przy sobie drewniany kubek, łuk, strzały z kołczanem i torbę z narzędziami. W specjalnych pojemnikach przechowywał węgiel drzewny do rozpalania paleniska. Najprawdopodobniej Ötzi był okolicznym pasterzem, który nigdy nie opuścił swej małej ojczyzny. Zginął w walce z jakimś napastnikiem, na co wskazują obrażenia na jego ciele, w tym rana od strzały.

Polecenie 11

Czego dowiedzieliśmy się o życiu prehistorycznych ludzi dzięki znalezieniu człowieka z Ötzi?

tFnVObavfr_00000083

Çatal Hüyük

Jedną z największych i najlepiej zachowanych osad neolitycznych jest Çatal Hüyük (czyt. czatal hijik), w dzisiejszej Turcji, sprzed 10–8 tys. lat (na rysunku jej rekonstrukcja).

RUVI10wIAYeIx11
zadanie interaktywne
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
tFnVObavfr_0000008C

Tajemnica wielkich kamieni

Najstarszym świadectwem rozwiniętych form organizacji społeczności ludzkich są monumentalne budowle, które z języka greckiego nazywamy megalitami, czyli „wielkimi kamieniami”. Miały one postać pojedynczych, wysoko wzniesionych głazów (tzw. menhirów) albo głazów wkopanych pionowo w ziemię i przykrytych płaskimi blokami (tzw. dolmenów). Prawdopodobnie pierwotnie były one przykryte ziemią, którą wypłukały deszcze i rozniosły wiatry. Nie wiadomo do końca, jakie było przeznaczenie megalitów. W niektórych przypadkach ich ułożenie zdaje się wskazywać, że były związane z obserwacjami astronomicznymi. Być może były miejscem pochówków (podobnie jak wielkie kopce, czyli kurhany), sprawowania kultu i rytuałów religijnych.

R159OcYqUWgQj1
Megality w Stonehenge (czyt. stołnhendż), Wielka Brytania Megality w Stonehenge (czyt. stołnhendż), Wielka Brytania Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
Megality w Stonehenge (czyt. stołnhendż), Wielka Brytania
Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0
tFnVObavfr_0000008P

Podsumowanie

1
Ćwiczenie 3
RMTjq2uZmrIb01
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Polecenia

  1. Przedstaw etapy ewolucji człowieka.

  2. Wytłumacz, jakie warunki naturalne wpływały na życie pierwszych ludzi.

  3. Wyjaśnij znaczenie umiejętności rozniecania ognia dla życia człowieka prehistorycznego.

  4. Wyjaśnij, czym była rewolucja neolityczna i jakie korzyści przyniosła człowiekowi.

  5. Porównaj koczowniczy tryb życia z osiadłym.

  6. Opisz życie ludzi w osadach neolitycznych.