Sztuka budzenia uczuć
Aż do XIX wieku pejzaż był w malarstwie gatunkiem podrzędnym, tolerowanym, o ile towarzyszył mu sztafaższtafaż w postaci nimf, bogów lub herosów. Artyści dostosowywali krajobraz do obowiązujących kanonów estetycznych, przez co poprawiali przyrodę, niedoskonałą w swej istocie. Naturalne, a więc dzikie, nieuporządkowane i chaotyczne piękno długo nie mogło zyskać aprobaty artystów, krytyków i widzów. Zmienił to dopiero romantyzm. Jednak nawet nowy gust i śmiała wyobraźnia tej epoki nie były w stanie zaakceptować wszystkiego. Na przykład Morze lodu Caspara Davida Friedricha nie zostało sprzedane za życia artysty, ponieważ wydawało się publiczności zbyt dziwne i niepokojące.
1) Poszukaj w internecie lub w bibliotece informacji na temat ogrodu angielskiego i ogrodu francuskiego. Obejrzyj zdjęcia obu typów założeń i wynotuj podstawowe różnice w ich kompozycji.
2) Zastanów się, jaki typ krajobrazu najbardziej ci odpowiada. Wolisz morze czy góry? O jakiej porze roku i w jakiej scenerii natury? Sprecyzuj swoje preferencje estetyczne.
3) Przygotuj słowa klucze związane z pojęciem 'gotycyzmu'.
„Pamiętajcie o ogrodach”
„Pamiętajcie o ogrodach
Przecież stamtąd przyszliście
W żar epoki użyczą wam chłodu
Tylko drzewa, tylko liście”
Jonasz Kofta, Pamiętajcie o ogrodach
Wykonaj poniższe polecenia:
Wyjaśnij różnice między ogrodem angielskim a ogrodem francuskim. Określ ich kompozycję, główną ideę oraz uczucia, jakie miały wzbudzać w oglądających. Przyporządkuj poniższe cechy do właściwych grup, a następnie sformułuj na ich podstawie dłuższą wypowiedź.
„świątynie dumania”, skłanianie do zadumy, funkcja reprezentacyjna, rośliny przycinane i formowane, gra perspektywą, dalekie widoki, wzniosłość, malowniczość, powrót do natury, porządek, symetria, sztuczne ruiny, geometria, wzbudzanie podziwu, dostosowanie do rzeźby terenu, założenia podobne do naturalnego krajobrazu, nieregularność, bogactwo kształtów, oznaka prestiżu właściciela, podporządkowanie przyrody człowiekowi, przepych
| OGRÓD FRANCUSKI | |
|---|---|
| OGRÓD ANGIELSKI |
Określ, co najbardziej cię zachwyca w pejzażu (sprawia przyjemność lub budzi emocje). Spróbuj „przełożyć” swoje preferencje na kategorie estetyczne: piękno, tragizm, wzniosłość, brzydota, wdzięk, patos, inne.
Caspar David Friedrich
Caspar David Friedrich
Caspar David Friedrich (1774–1840) – jeden z największych mistrzów XIX‑wiecznego malarstwa pejzażowego, który ucieleśnia romantyczny mit artysty samotnika, nadwrażliwego indywidualisty o skomplikowanej osobowości, nierozumianego przez otoczenie i boleśnie doświadczonego przez los. Gdy miał siedem lat, jego matka zmarła na ospę, a siostra – na tyfus. Kilka lat później brat w porze topnienia lodów utonął w jeziorze. Niewykluczone, że te tragiczne wydarzenia wpłynęły na melancholijną wymowę dzieł artysty i często pojawiający się w nich motyw śmierci. Centrum zainteresowań Friedricha stanowiły przyroda i refleksja na temat samotności człowieka, zwłaszcza - jego małości wobec potęgi natury. Swoje majestatyczne, wzniosłe pejzaże artysta tworzył z pamięci lub wyobraźni, zawsze w pracowni, nigdy w plenerze. Twierdził, że malarz powinien malować nie tylko to, co widzi przed sobą, lecz także to, co dostrzega oczami duszy. Jego wizyjne dzieła emanują niezwykłą aurą tajemniczości, tęsknoty i grozy. Do najsłynniejszych dzieł Friedricha należą m.in. Krzyż w górach (1808), Mnich nad brzegiem morza (1808–1810), Skały kredowe Rugii (1818), Na żaglowcu (1818–1819).
Zapoznaj się z obrazami Caspara Davida Friedricha dostępnymi w internecie. Zamieść poniżej te z nich, które szczególnie zwróciły twoją uwagę. Opisz swoje odczucia.
Wędrowiec nad morzem mgły
Wędrowiec nad morzem mgłyWędrowiec nad morzem mgły to swoisty manifest romantyzmu. Przedstawia samotnika stojącego na krawędzi przepaści, wpatrzonego w nieznane, w w horyzont niknący za chmurami. U jego stóp rozciąga się nieforemna przestrzeń spowita całunem mgły. Zastanawiamy się, co widzi i czuje podróżnik. Czy jest zagubiony? Czy kontempluje piękno krajobrazu? A może obcuje z Bogiem, utożsamionym z naturą? Odbiorca sam może odpowiedzieć na te pytania. Malarz ukazał bohatera od tyłu, dzięki czemu pozwolił widzowi, by się z nim identyfikował. Morze jest znakiem nieskończoności, mgła symbolizuje to, co nieokreślone, natomiast góra, będąca granicą między niebem a ziemią, sprzyja medytacji i epifanii. Friedrich zobrazował tu romantyczne doświadczanie natury jako tajemniczej przestrzeni duchowej, sprzyjającej głębokiej, religijnej refleksji człowieka.
Wykonaj poniższe polecenia i odpowiedz na pytania:
Czy zgadzasz się z zaproponowaną interpretacją obrazu? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Kim, twoim zdaniem, mógłby być ów wędrowiec? Podróżnikiem, nieszczęśliwym poetą, surowym pastorem, a może duchem czekającym na przeprawę do innego świata? Zaproponuj własną interpretację.
Wyjaśnij, czym różni się romantyk wpatrzony w naturę od racjonalisty obserwującego przyrodę.
Góra zawsze była miejscem sacrum. Połącz nazwy z funkcjami gór otaczanych przez ludzi szczególną czcią.
miejsce Przemienienia Pańskiego, ostoja sztuki, siedziba Apollina i Muz, siedziba najważniejszych bogów greckich, miejsce ukrzyżowania Chrystusa, miejsce przekazania Mojżeszowi tablic z dziesięciorgiem przykazań
| Parnas | |
| Tabor | |
| Olimp | |
| Synaj | |
| Golgota |
Wymień romantycznych bohaterów literackich, którzy stojąc na szczycie góry, doznali przeżyć mistycznych lub przeszli przemianę duchową.
Poetyka wzniosłości
Morze lodu należy do najbardziej tajemniczych obrazów w historii malarstwa. Mimo wielu znakomitych i przekonujących interpretacji wciąż pozostaje zagadką. Tematem płótna jest wrak niewielkiego okrętu, który uwięziony został w zamarzniętym morzu. To nie on jednak znajduje się na pierwszym planie obrazu. Głównym „bohaterem” są tu realistycznie namalowane zwały przytłaczającej go, popękanej i spiętrzonej kry, przypominające roztrzaskane skały lub połamane płyty nagrobne. Friedrich przedstawił dramatyczne, nieklasyczne piękno surowego północnego krajobrazu. Odtworzył pejzaż tragiczny, wykreowany przez groźną, niszczącą potęgę przyrody. Zainspirowała go głośna wyprawa polarna zorganizowana w latach 1819–1820 przez angielskiego żeglarza i odkrywcę Edwarda Williama Parry’ego z nadzieją na wyznaczenie nowej drogi z Europy do wschodniej Azji przez Morze Arktyczne wzdłuż północnych wybrzeży Ameryki Północnej. Ekspedycja zakończyła się niepowodzeniem i zatonięciem dwóch statków: Hecla i Griper. Okręt na obrazie symbolizuje więc próżne wysiłki ludzkości, by okiełznać naturę. Jednak nasuwają się też inne skojarzenia. Może chodzi o kruchość egzystencji człowieka w obliczu żywiołów lub boskiej wieczności? A może jest to metaforyczny obraz śmierci jako nieuchronnego kresu podróży przez życie? Te pytania świadczą o klasie płótna i stanowią jeden z wyznaczników arcydzieła – wielowymiarowego, niepoddającego się łatwo jednej interpretacji.
Gorączka romantycznaJako indywidualność natura została obdarzona przez romantyków (podobnie jak i przez mistyków) językiem [...]. Natura nie tylko mówi, ale i pisze. Ileż razy i jakże natrętnie strumyk „gadał” do romantycznego poety! Drzewa „szeptały”! Wiatr „przynosił wieści”! A znana od wieków, ulubiona przez romantyków „mowa kwiatów”! [...] A hieroglify ruin, które natura z kultury obróciła w część własną! Cała natura ciągle dawała znaki, pozostawiła wszędzie ślady swej „rozumiejącej” duchowej działalności. Tworzyła księgę otwartą dla wszystkich, ale nie przez wszystkich rozumianą. [...] Niesłuszny byłby wszakże wniosek, że Natura została przez romantyzm jedynie uwielbiona jako siła opiekuńcza, przyjazna i życzliwa. Stosunek romantyków do natury był ambiwalentny, wartościować ją potrafili rozmaicie, nieraz wieloznacznie, nieraz skrajnie, przerzucając się od uwielbień do oskarżeń, od ukojenia do rozdarcia. [...] Matka Natura przedzierzga się w macochę, z żywicielki może przekształcić się w niszczycielkę, jej płodność może budzić zarówno zachwyt, jak i apokaliptyczne przerażenie. Można ją podziwiać, można się jej bać.
Maria Janion, Gorączka romantyczna, Gdańsk 2007, s. 214–215.
Wykonaj poniższe polecenia i odpowiedz na pytania:
Do poniższych zagadnień dopasuj określenia, które pomogą ci opisać postawowe cechy kompozycji Friedricha.
Paleta kolorystyczna obrazu, Temperatura barw, Dynamika, Funkcja tła, Konwencja przedstawienia, Zastosowane kategorie estetyczne, Wykorzystane symbole, Uczucia, które wywołuje obraz
| Zagadnienia | Określenia służące do opisu kompozycji |
|---|---|
| Paleta kolorystyczna obrazu | |
| Temperatura barw | |
| Dynamika | |
| Funkcja tła | |
| Konwencja przedstawienia | |
| Zastosowane kategorie estetyczne | |
| Wykorzystane symbole | |
| Uczucia, które wywołuje obraz |
Wymień utwory literackie, w których pojawia się motyw okrętu lub żeglowania jako metafory życia człowieka.
Zinterpretuj sens alternatywnego tytułu obrazu – Zatonięcie nadziei.
W jakim sensie obraz Caspara Davida Friedricha jest wzniosły? Wskaż, co jest w nim źródłem wzniosłych uczuć.
„Księga natury” lub „natura jako księga” – w której epoce przed romantyzmem rozpowszechniła się ta metafora?
Omów sposób, w jaki romantycy czytali w księdze natury.
Określ, do jakiego gatunku literackiego zaliczysz księgę natury widzianą twoimi oczami.
Propozycja dodatkowego zadania dotyczącego analizy porównawczej i interpretacji dzieł sztuki dla uczniów na poziomie rozszerzonym:
Odniesienia do podstawy programowej:
dostrzeżenie przemiany konwencji i praktyki ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków),
dostrzeżenie i skomentowanie estetycznych wartości dzieła,
przeprowadzenie analizy porównawczej dzieł.
Widok Warszawy od strony Pragi to dzieło Bernarda Bellotta, zwanego Canalettem młodszym (1721–1780), nadwornego malarza Stanisława Augusta Poniatowskiego, twórcy wedutwedut i obrazów o tematyce historycznej lub antycznej. Płótno przedstawiające tzw. krajobraz miejski charakteryzuje się drobiazgowością w oddaniu realiów XVIII‑wiecznej Warszawy (architektury, powozów, mody, a nawet fizjonomii postaci). Malownicze elementy pejzażu – rozległa partia nieba, wstęga rzeki czy roślinność – nie odgrywają tu kluczowej roli. Przyroda stanowi jedynie tło, uzupełnienie właściwej sceny: harmonijne i wyidealizowane otoczenie człowieka.
Odnosząc się do obrazów Friedricha, obrazu Bellotta, a pośrednio także do sentymentalnej poezji Franciszka Karpińskiego, wyjaśnij różnicę w przedstawianiu (obrazowaniu) przyrody w klasycyzmie i romantyzmie.
melancholia, racjonalność, spokój, sielankowość, pejzaż arkadyjski, element grozy, antropocentryczny punkt widzenia, temat niesamodzielny, harmonia, naturocentryczny punkt widzenia, temat samodzielny, uduchowienie przyrody, tajemniczość, potęga żywiołów, precyzyjny rysunek, idealizacja, pejzaż tragiczny, mistycyzm, bogata symbolika, uporządkowanie
| PEJZAŻ KLASYCYSTYCZNY | |
|---|---|
| PEJZAŻ ROMANTYCZNY |
Inni twórcy krajobrazów romantycznych
Zaproponuj własne tytuły dziesięciu powyższych obrazów. Do każdego z nich dopisz również słowa klucze.
Nastrój melancholii i gotycyzm
Obraz Opactwo w lesie dębowym przedstawia uduchowiony i melancholijny pejzaż. Tematem kompozycji jest pogrzeb w zrujnowanym opactwie. Zimowa pora i cmentarz nawiązują do przemijania i śmierci. Uschnięte, kalekie drzewa i ruiny gotyckiego portalu zdają się bronić dostępu do tajemniczego świata, opromienionego porannym światłem jutrzenki – symbolizującej zmartwychwstanie. Dąb to drzewo święte, symbol siły, długowieczności i nieśmiertelności. Być może właśnie tego pragnął autor płótna. Isnieje bowiem hipoteza, że Friedrich „zaprojektował” w tym obrazie własny pogrzeb. To nastrojowe dzieło zakupił król pruski Fryderyk Wilhelm III na prośbę swego nastoletniego (osieroconego przez matkę) syna, oczarowanego poetycką aurą obrazu.
Wykonaj poniższe polecenia i odpowiedz na pytania:
Spośród podanych określeń wybierz cztery, które odnoszą się do malarstwa romantycznego (na przykładzie Opactwa w lesie dębowym).
- Tematyka mitologiczna lub zaczerpnięta z antyku.
- Natura przedstawiona jako tajemnicza i groźna dla człowieka.
- Kompozycja harmonijna i pełna spokoju.
- Światło i kolor jako ważne środki wyrazu o charakterze symbolicznym.
- Teatralne upozowanie postaci, uczucia wyrażone przez gest i mimikę.
- Jasna, pogodna i świetlista tonacja kolorystyczna.
- Motywy podkreślające samotność i tragizm człowieka.
- Poetyka wzniosłości, melancholijny nastrój kompozycji.
Czy, twoim zdaniem, obraz Caspara Davida Friedricha mógłby zilustrować powieść gotycką lub klasyczny horror? Uzasadnij odpowiedź.
Uzupełnij definicję gotycyzmu.
W II połowie {XVII w.} {#XVIII w.} {XIX w.} zrodziły się w Europie zainteresowania przeszłością, głównie {antykiem} {średniowieczem} {barokiem}, które żywe były jeszcze w dobie romantyzmu. Uwidoczniły się one w literaturze, sztuce, a nawet w obyczajowości i modzie. Ojczyzną gotycyzmu była {#Anglia} {Francja} {Dania}, gdzie powstała też specyficzna odmiana gatunkowa – {powieść poetycka} {powieść wampiryczna} {#powieść gotycka}, której akcję osadzano w scenerii zamku, lochów, klasztoru, ruin, cmentarza. [...] Powstawały też zamki i pałace w stylu gotyckim, jak ten wzniesiony przez Horace'a Walpole'a, autora pierwszej {powieści poetyckiej} {powieści wampirycznej} {#powieści gotyckiej} zatytułowanej {#Zamczysko w Otranto} {Mnich} {Frankenstein} (1764), czy pałacyk Zygmunta Krasińskiego w Opinogórze lub pałac Działyńskich w Kórniku. Przedmioty codziennego użytku zdobiono elementami stylizowanymi na sztukę gotycką. Fascynacja gotycyzmem znalazła swój wyraz również w ówczesnej modzie damskiej i męskiej. Popularne były stroje wyszczuplające, nadające sylwetce „strzelistość” na wzór gotyckich {drzew} {#katedr} {gór} (w ubiorze męskim ważną rolę odgrywał cylinder, który dodatkowo wysmuklał i wydłużał postać). [...] gotycyzm spełniał ważne funkcje artystyczno-ideowe, w przypadku literatury polskiej wzbogacone o walor patriotyczny, służąc jako maska historyczna (np. {Kordian} {#Konrad Wallenrod} {Balladyna}) czy współtworząc ojczyste obrazy Polski i jej pamiątek narodowych [...].
Marian Ursel, Romantyzm, Wrocław 2004, s. 80–81.
Uzupełnij zdanie.
Obecna w sztuce i literaturze romantyzmu skłonność do nasycania treści utworu motywami okropności, zbrodni, szaleństwa czy nieokiełznanych namiętności to .................
Opisz średniowieczną symbolikę bramy lub portalu katedry.
Wyjaśnij, czym jest poezja ruin. Wskaż utwory literackie, w których występuje ten motyw (niekoniecznie ruin gotyckich), i wyjaśnij, jaką funkcję on pełni.
Wymień typowe elementy scenerii „gotyckiej”.
Wymień typowe elementy fabuły horroru gotyckiego i podaj przykłady tego typu filmów lub komiksów.
Moda na gotyk
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Horror Draculi (zwiastun) Horror Draculi (zwiastun) Źródło: reż. Terence Fisher, 1958, domena publiczna.
![Moda paryska męska z 1818 roku, [w:] Stanisław Wasylewski, Życie polskie w XIX wieku, Kraków 1962 Moda paryska męska z 1818 roku, [w:] Stanisław Wasylewski, Życie polskie w XIX wieku, Kraków 1962 Źródło: domena publiczna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R17kF3jvUaIpo/4/1j44dO9V7Qjq3srkYD3qzOPFqbTs8LjE.jpg)
Współczesny styl gotycki ukształtował się w latach 80. XX wieku w Wielkiej Brytanii. Korzeniami sięga jednak romantyzmu. Trend ten przejawia się w literaturze (powieści o wampirach), filmie (horrory), muzyce (new romantic, rock gotycki, dark wave) i modzie (dark glamour, cyber goth). Popkultura jest wręcz zafascynowana śmiercią, makabrą i koszmarem, czego przejawem jest np. wszechobecny motyw czaszki (jako nadruk na odzieży czy element biżuterii). Styl gotycki wiąże się również z subkulturą nastoletnich gotów (goth subculture), których uważa się za ostatni bastion czarnego romantyzmu ze względu na ich indywidualizm, wyobcowanie i upodobanie do ezoteryki i wampiryzmu.
Postać wampira pojawiła się na kartach literatury pięknej w okresie romantyzmu. Już w 1748 roku ukazał się utwór Heinricha Augusta Ossenfeldera pt. Der Vampir, jednak oficjalnie za pierwsze „wampiryczne” dzieło literackie uznaje się balladę Johanna Wolfganga Goethego Narzeczona z Koryntu (1797), w której pojawia się postać umarłej narzeczonej powstałej z grobu. W 1819 roku został wydany utwór WampirWampir Johna Williama Polidoriego, będący zapowiedzią charakterystycznych do dziś rysów postaci męskiego wampira.
Podstawą dla XX‑wiecznych filmów grozy była jednak powieść Dracula Brama Stokera z 1897 roku. Ta historia i jej liczne ekranizacje weszły do klasyki współczesnego horroru.
W lekcji możesz obejrzeć zapowiedź filmu z końca lat 50., w którym w roli hrabiego Draculi zadebiutował znakomity aktor brytyjski Christopher Lee. Obraz wyprodukowała wytwórnia Hammer Film Productions, specjalizująca się w realizacji gotyckich horrorów w gwiazdorskiej obsadzie. Wcześniej tytułową rolę w filmie Dracula (1931, reż. Tod Browning) zagrał kultowy węgierski aktor Bela Lugosi. Co ciekawe, Lugosi identyfikował się z postacią Draculi. Po śmierci został nawet pochowany w stroju wampira.
Jeżeli interesujesz się tematyką wampiryczną, sięgnij po znane opracowanie Marii Janion pt. Wampir. Biografia symboliczna (Gdańsk 2002). Dużo informacji na temat gotycyzmu znajdziesz z kolei w pracy Anny Gemry – Od gotycyzmu do horroru. Wilkołak, wampir i monstrum Frankensteina w wybranych utworach (Wrocław 2008).
Poniższe fotografie przedstawiają fanów stylu goth. Kostium i kapelusz z woalką modelki na drugim zdjęciu nawiązują do romantycznej mody wiktoriańskiej, czerwone soczewki i blada cera sugerują natomiast fascynację wampiryzmem. Na kolejnym zdjęciu zaprezentowano lidera Jacquy Bitch (francuskiego zespołu grającego muzykę z pogranicza electro‑industrialu i rocka) na koncercie z 2009 roku na Castle Party. Jest to jeden z największych w Europie festiwali rocka gotyckiego, odbywa się latem w malowniczym średniowiecznym zamku w Bolkowie na Dolnym Śląsku.
Stylistyką gotycką inspirują się również wielcy kreatorzy mody. Luksusowa kolekcja Versace, określona mianem gothic charm, wykorzystuje mroczną czerń, element makabry (makijaż i trupia bladość modelek) oraz symbole religijne.
Wykonaj poniższe polecenia:
Sięgnij do dowolnego źródła informacji i wyjaśnij hasła: „rock gotycki” i „subkultura gotycka”. Wynotuj charakterystyczne dla nich tematy i motywy o genezie romantycznej.
Podyskutujcie na temat współczesnej popularności stylu gotyckiego. Wyszukajcie w internecie materiały ilustracyjne, które kojarzą się wam z tym stylem (możecie je dodać poniżej). Jak sądzicie: z czego wynika jego popularność?
Zadaniowo
Przedyskutujcie w klasie, czy we współczesnej sztuce lub kulturze wizualnej można odnaleźć inne wątki, tematy lub toposy romantyczne.
Wyjaśnij, kogo (i z jakiego powodu) Juliusz Słowacki określił mianem „poety ruin” w poniższej przedmowie do Balladyny. Wskaż elemety romantycznego pejzażu w cytowanym fragmencie.
KOCHANY POETO RUIN!
Pozwól, że pisząc do ciebie zacznę od apologu, który mi opowiedziano nad Salaminy zatoką.
Stary i ślepy harfiarz z wyspy Scio przyszedł nad brzegi Morza Egejskiego, a usłyszawszy z wielkim hukiem łamiące się fale myślał, że szum ów pochodził od zgiełku ludzi, którzy się zbiegli pieśni rycerskich posłuchać. – Oparł się więc na harfie i śpiewał pustemu morza brzegowi: a kiedy skończył, zadziwił się, że żadnego ludzkiego głosu, żadnego westchnienia, żadnego pieśń nie zyskała oklasku. Rzucił więc harfę precz daleko od siebie, a te fale, które śpiewak mniemał tłumem ludzkim, odniosły złote pieśni narzędzie i położyły mu je przy stopach. I odszedł od harfy swojej smutny Greczyn nie wiedząc, że najpiękniejszy rapsod nie w sercach ludzi, ale w głębi fal Egejskiego Morza utonął.
Wyobraź sobie, że twoje słowa tworzą ogród, który możesz urządzić w stylu angielskim lub francuskim. Wyraź opinię na temat wybranego obrazu zamieszczonego w tej lekcji, a swojej wypowiedzi nadaj styl nawiązujący do idei i kompozycji ogrodu angielskiego lub ogrodu francuskiego.