Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RakrBY6YnqCnl
Nagranie dźwiękowe z tekstem Leszka Kołakowskiego Horror metaphysicus

Dzieje filozofii Zachodu dzieli się najczęściej na cztery okresy: starożytność, średniowiecze, nowożytnośćwspółczesność. Za początek nowożytności w filozofii uważa się zgodnie powstanie systemu Kartezjusza w pierwszej połowie XVII w. Jej koniec zaś przypada mniej więcej na schyłek wieku XIX. Należy jednak pamiętać, że jest to data umowna. Często wszak Søren KierkegaardSøren KierkegaardSøren Kierkegaard, a już na pewno Friedrich Wilhelm NietzscheFriedrich Wilhelm NietzscheFriedrich Wilhelm Nietzsche uznawani są za duchowych ojców współczesności w filozofii, a przecież pierwszy z nich umiera w 1844 r., a drugi kończy aktywność filozoficzną w roku 1889. W tym przypadku liczą się jednak nie sztywne ramy czasowe, lecz szerokie oddziaływanie tych niedocenionych za życia filozofów. Początek ich popularności przypada bowiem na przełom wieku XIX i XX – narodziny współczesności.

RKuHoMqhcqhVC1
Okres oświecenia owocował w rozmowy filozoficzne.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 4.0.

Okres nowożytny w filozofii obejmuje zatem mniej więcej trzy stulecia, tj. wiek XVII, XVIII i XIX. Liczba ta wydaje się skromna, jeśli zestawić ją z długością trwania starożytności i średniowiecza. Jednak ze względu na wielość problemów, stanowisk i systemów filozoficznych czasy nowożytne co najmniej dorównują obu wcześniejszym epokom razem wziętym. Trzeba przy okazji zaznaczyć, że wraz z nowożytnością podział na epoki filozoficzne przestaje się wyraźnie pokrywać z tradycyjnym podziałem na epoki literackie. Wieki XVII−XIX w literaturze to barok, oświecenie i romantyzm. Tymczasem tak jak Kartezjusza niezmiernie trudno uznać za typowego przedstawiciela baroku, podobnie większości filozofów doby romantyzmu nie można wiązać z tym kierunkiem w literaturze. Hegel, by podać tylko jeden przykład, otwarcie romantyzm krytykuje. Znamiennym wyjątkiem od tej reguły jest francuskie oświecenie, ale to przede wszystkim dlatego właśnie, że jest to „wiek filozofów” – filozofia stała się w tym okresie i w tym kraju osią kultury.

Zmieniające się paradygmaty

R161BexqsHkEj1
Schemat. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: Paradygmaty
    • Elementy należące do kategorii Paradygmaty
    • Nazwa kategorii: paradygmat metafizyczny
      • Elementy należące do kategorii paradygmat metafizyczny
      • Nazwa kategorii: starożytność, średniowiecze
      • Koniec elementów należących do kategorii paradygmat metafizyczny
    • Nazwa kategorii: paradygmat subiektywności
      • Elementy należące do kategorii paradygmat subiektywności
      • Nazwa kategorii: nowożytność
      • Koniec elementów należących do kategorii paradygmat subiektywności
    • Nazwa kategorii: paradygmat języka
      • Elementy należące do kategorii paradygmat języka
      • Nazwa kategorii: współczesność
      • Koniec elementów należących do kategorii paradygmat języka
      Koniec elementów należących do kategorii Paradygmaty
Historycy filozofii na wiele sposobów wyjaśniają istotę różnic pomiędzy epokami w filozofii. Często podkreśla się, że polega ona na różnicy paradygmatów. Paradygmat to rodzaj badawczego nastawienia (przyjęcie określonych założeń badawczych), rodzaj metafilozofii (tj. niejako filozofii filozofii − obszaru dociekań filozoficznych, gdzie się rozstrzyga, co i jak filozofia ma badać). W starożytności i średniowieczu miał wedle tego ujęcia dominować paradygmat metafizyczny (ontologiczny), tj. podstawowym przedmiotem dociekań filozoficznych była metafizyka, nauka o bycie. Średniowiecze wyróżnia się tu tym, że za najważniejszy byt, centrum wszechświata, uznaje Boga. Nowożytność oznacza zwrot w stronę paradygmatu subiektywności : pierwszym i najbardziej podstawowym przedmiotem dociekań filozofów jest poznający podmiot i dopiero z tej perspektywy rozważa się wszystkie inne zagadnienia. Filozofia współczesna zaś wiąże się ze zwrotem w stronę paradygmatu języka : wielu filozofów bada reguły rządzące językiem i inne zagadnienia rozpatruje przez pryzmat tych reguł.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nowożytność w filozofii dzieli się niekiedy na mniejsze okresy; co najmniej cztery z nich wydają się warte wymienienia:

Pierwszy etap

Kartezjański − obejmuje myśl René DescartesaRené DescartesRené Descartesa i reakcję na nią (początkowo głównie w Holandii i Francji). Trwa on mniej więcej trzy dziesięciolecia w środku XVII w.

REiQpoH1AF2rY
Tadeusz Makowski, Maskarada, 1928
Czymże jestem? Rzeczą myślącą; ale co to jest? Jest to rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce, nie chce, ale także wyobraża sobie i czuje.
Źródło: Kartezjusz, przekład zbiorowy, Medytacje o pierwszej filozofii....
Źródło: Galeria Malarstwa Polskiego, domena publiczna.
Drugi etap

Drugi etap to okres wielkich, spekulatywnych systemów racjonalistycznychracjonalizmracjonalistycznych, inspirowanych myślą Kartezjusza. Najbardziej reprezentatywnymi myślicielami tego okresu są Gottfried Wilhelm LeibnizGottfried Wilhelm LeibnizGottfried Wilhelm LeibnizBenedykt SpinozaBenedykt SpinozaBenedykt Spinoza. Jest to mniej więcej druga połowa wieku XVII. Dominuje tu wiara w rozum, w jego zdolność ogarnięcia i wyjaśnienia całości rzeczywistości.

R7PvxO3s89V0A
Peter Paul Rubens, Romulus i Remus, (1615 - 1616)
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Trzeci etap

Trzeci etap to okres oświecenia i krytyki przypadający na wiek XVIII. Rozum zachowuje tu swą siłę, ale w większym stopniu zwraca uwagę na swe ograniczenia i na ograniczenia ludzkiej wiedzy w ogóle. Stąd krytycyzm i antydogmatyzm (tj. walka z przyjmowanymi bezrefleksyjnie dogmatami i przesądami) – zjawiska te najpełniejszy wyraz znajdują w systemie Immanuela KantaImmanuel KantImmanuela Kanta. Głównym przedmiotem krytyki są tradycyjne przekonania moralne i religijne, dotychczasowa filozofia i stosunki społeczne.

RCRPTXK8pjt4u
Portret rodzinny George’a Berkeleya (1685‑1753), irlandzkiego filozofa.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Czwarty etap

Czwarty i ostatni etap obejmuje schyłek wieku XVIII i pierwszą połowę wieku XIX. Powstają wówczas wielkie systemy filozoficzne wywodzące się z idealistycznego przekształcenia myśli Kanta. Najważniejsi przedstawiciele tego okresu to Georg Wilhelm HegelGeorg Wilhelm Friedrich HegelGeorg Wilhelm Hegel, Johann Gottlieb FichteJohann Gottlieb FichteJohann Gottlieb FichteFriedrich SchellingFriedrich Wilhelm Joseph von SchellingFriedrich Schelling. Począwszy od śmierci ostatniego z nich w 1854 r., obserwujemy stopniowy zmierzch nowożytności i nasilanie się zjawisk inaugurujących całkiem nową epokę w historii myśli ludzkiej.

R1IJDd5uA7sOC
Gustave Boulanger, Targ niewolników, 1882
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik

krytycyzm
krytycyzm

(gr. kritikḗ – sztuka rozróżniania)

  1. postawa umysłowa i badawcza postulująca dociekanie racji wszelkich przekonań (również własnych), którą cechuje gotowość do przyjmowania twierdzeń tylko należycie uzasadnionych i sprawdzonych oraz do zmiany uznanych już twierdzeń (lub głoszonych poglądów) wobec nowych, przeczących im faktów; przeciwieństwo dogmatyzmu;

  2. stanowisko Kanta i kantystów, zgodnie z którym krytyka poznania (rozważania teoriopoznawcze) musi wyprzedzać wszelkie inne dociekania filozoficzne.

paradygmat
paradygmat

(gr. parádeigma – wzór, model; łac. paradigma – wzór, przykład) przyjęty sposób widzenia rzeczywistości w danej dziedzinie, doktrynie itp.

racjonalizm
racjonalizm

(łac. rationalis — rozsądny, łac. ratio — rozum) kierunek filozoficzny przyznający rozumowi główną bądź wyłączną rolę w procesie poznania

Søren Kierkegaard
Friedrich Wilhelm Nietzsche
René Descartes
Gottfried Wilhelm Leibniz
Benedykt Spinoza
Immanuel Kant
Johann Gottlieb Fichte
Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling
Georg Wilhelm Friedrich Hegel