Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R4fcPoVBr7Kro
Genzeryk zdobywa Rzym w 455 roku Źródło: Karl Briullov, Genzeryk zdobywa Rzym w 455 roku, domena publiczna.

Kryzys i upadek cesarstwa rzymskiego

Genzeryk zdobywa Rzym w 455 roku
Karl Briullov , Genzeryk zdobywa Rzym w 455 roku, domena publiczna
Już wiesz
  • Wyjaśnij, w jaki sposób doszło do upadku republiki rzymskiej.

  • Wymień terytoria podbite przez Rzymian w okresie republiki i cesarstwa.

  • Przypomnij, czym był pryncypat.

Kryzys III wieku

W III w. n.e. cesarstwem rzymskim wstrząsnął kryzys, nazywany kryzysem III wieku. W kraju dochodziło do licznych wojen domowych i uzurpacji. Gospodarka pogrążyła się chaosie, a ludność wyniszczały epidemie. Armia rzymska nie przypominała już wojska czasów wczesnego pryncypatu. Legionistów rekrutowano z rejonów zasiedlonych masami barbarzyńskich imigrantów. Coraz większy wpływ na obieranie cesarzy miała gwardia pretoriańskatBvB2VGVrw_000tp001gwardia pretoriańska. Kryteria wyboru władców były proste: wygrywał ten z kandydatów, który obiecał większą premię za objęcie tronu. Oblicza się, że podczas trwającego 50 lat kryzysu pojawiło się około 20–25 uzurpatorów i pretendentów do władzy cesarskiej. Większość po krótkim czasie zginęła. Władzę oficjalnie objęło 26 cesarzy – dla większości wstąpienie na tron w praktyce było równoznaczne z wyrokiem śmierci. W tym czasie barbarzyńcy, dobrze wyczuwając wewnętrzne osłabienie imperium, rozpoczęli zmasowany atak.

RM2i7obGbWPD011
Potężne mury obronne w mieście Lugo Potężne mury obronne w mieście Lugo Źródło: Rosa Cabecinhas & Alcino Cunha (Rosino), Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
Źródło: Rosa Cabecinhas & Alcino Cunha (Rosino), licencja: CC BY-SA 2.0.

W trakcie kryzysu III wieku nie tylko Rzym, lecz także inne miasta w cesarstwie zaczęły otaczać się fortyfikacjami. Na zdjęciu powyżej: potężne mury w mieście Lugo w północno‑zachodniej Hiszpanii. Powstały w latach 263–276 n.e. Stanowią jeden z najlepiej zachowanych przykładów rzymskiej fortyfikacji w Europie.

tBvB2VGVrw_000tp001
tBvB2VGVrw_0000000T

Goci

RjclLa9iKPuBO
Ozdobna zapinka do szat używana przez Gotów
Luis García, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Na Zachód zagrożenie przybyło aż z terenów dzisiejszej Szwecji. Stąd wywodziły się germańskie plemiona, które określamy mianem Gotów. W ich ślad na południowy wschód posuwali się Wandalowie, Burgundowie i Gepidowie. Ich wielki marsz w stronę Morza Czarnego w II w. n.e. wywołał reakcję łańcuchową i ruchy innych plemion. Markomanowie, Sarmaci i Kwadowie zostali zepchnięci w stronę granic Rzymu. W III w. n.e. Goci podejmowali zmasowane ataki na Bałkany, miasta greckie w tym rejonie i na samą Grecję. W roku 267 zdołali nawet zdobyć Ateny.

1
Ćwiczenie 1
R16BOHLga5hhl1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tBvB2VGVrw_0000001A

Reformy Dioklecjana

ReFS3AvQsDY4C1
Cesarz Dioklecjan
G.dallorto , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

W wyniku trwających całe dziesięciolecia wojen i najazdów cały region świata grecko‑rzymskiego został zrujnowany. Zniszczeniu lub rabunkowi uległy wielkie miasta. Te nieszczęścia szły w parze ze śmiercionośnymi epidemiami i kryzysem gospodarki.

Spokój w imperium zdołał przywrócić dopiero cesarz Dioklecjan na początku IV w. n.e. Uznał on, że najbardziej efektywnym sposobem administrowania wielkim mocarstwem i zapobieżenia uzurpacjom będzie tzw. tetrarchia, czyli współrządy czterech cesarzy: dwóch wyższych rangą i starszych wiekiem augustów oraz dwóch młodszych cezarów, w których rękach spoczywała władza wykonawcza. Każdy z tetrarchów otrzymał swoją armię i strefę, za którą odpowiadał.

RM3cvkWnAu4Ag1
Dioklecjan, jako august, zatrzymał dla siebie Wschód. Drugi august, Maksymian, otrzymał Italię i Afrykę. Cezar Konstancujsz odpowiadał za Galię i Brytanię, a drugi cezar, Galileusz, za prowincje naddunajskie. Zasiadać mieli w czterech stolicach: Trewirze, Mediolanie, Sirmium i Nikomedii. Intencją Dioklecjana było usytuowanie nowych stolic jak najbliżej zagrożonych granic.
Krystian Chariza i zespół,
1
Ćwiczenie 2
RCu7wWRTm8o9R1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tBvB2VGVrw_0000001V

Zażegnanie kryzysu

RJIv1k1YKG7kW1
Rzeźba przedstawiająca tetrarchów, wmurowana w narożnik fasady bazyliki św. Marka w Wenecji
Lure, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Dzięki reformom Dioklecjana granice cesarstwa zostały utrzymane i umocnione, a liczne miasta otoczono fortyfikacjami. Dioklecjan zwiększył liczebność armii oraz zhierarchizowanej administracji centralnej, a ponadto zdecydował się na zreorganizowanie systemu podatkowego. Po niemal 50 latach zaciętej walki o przetrwanie imperium, wypełnionej wojnami domowymi, rewoltami, barbarzyńskimi najazdami i śmiercionośnymi epidemiami, Rzym pod panowaniem Dioklecjana i pozostałych tetrarchów nie tylko przetrwał, lecz zaczął się umacniać. Seria radykalnych reform na przełomie III i IV w. n.e. pozwoliła na przezwyciężenie kryzysu III wieku. Państwo zmieniło się jednak nie do poznania. Wiele zubożałych i zrujnowanych miast, zwłaszcza na bardziej dotkniętym najazdami Zachodzie, nie było już w stanie odzyskać dawnej świetności. Antyczna, grecko‑rzymska cywilizacja, której synonimem był samorząd miast, zaczęła nieubłaganie odchodzić w przeszłość.

1
Ćwiczenie 3
RZIS0StF1lOOz1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tBvB2VGVrw_00000026

Wielka wędrówka ludów i podział cesarstwa rzymskiego

Reformy Dioklecjana zatrzymały na pewien czas kryzys w państwie, jednak nie uchroniły cesarstwa przed prawdziwym niebezpieczeństwem – wielką wędrówką ludów. Nad Dunajem pojawili się germańscy Ostrogoci, których wypchnęli z ich siedzi w południowo‑środkowej Azji, koczowniczy Hunowie. Panujący cesarz pozwolił masom głodujących barbarzyńców osiedlić się w Tracji. Wkrótce jednak, w związku z nadużyciami urzędników i złym traktowaniem, wymknęli się spod kontroli i zaczęli pustoszyć Trację i Macedonię. Zagrozili nawet Konstantynopolowi. W 378 roku doszło do wielkiej bitwy pod Adrianopolem w Tracji (dzisiaj Edirne w europejskiej części Turcji). Rzymianie ponieśli straszliwą klęskę. Panujący wówczas cesarz zginął na polu walki. Była to pierwsza zapowiedź wielkich nieszczęść, jakie czekały cesarstwo ze strony najeźdźców.

395 r. n.e. po śmierci cesarza Teodozjusza Wielkiego doszło do kolejnej serii katastrofalnych wydarzeń, które miały położyć kres grecko‑rzymskiej cywilizacji w jej dotychczasowym kształcie. Imperium uległo definitywnemu podziałowi na cesarstwo zachodniorzymskie, ze stolicą w Rawennie, i cesarstwo wschodniorzymskie, ze stolicą w Konstantynopolu.

Ciekawostka

Konstantynopol został założony przez cesarza Konstantyna Wielkiego, który w 324 r. n.e. podjął decyzję o wzniesieniu miasta na miejscu greckiego Byzantionu. W 330 roku awansowało ono na administracyjną stolicę cesarstwa, która kontrolowała łączącą Morze Śródziemne i Morze Czarne Cieśninę Bosfor, jak i szlaki na styku Europy i Azji. Położona była w niedalekiej odległości od granic na Dunaju i Eufracie, dlatego mogła stanowić dogodny punkt dowodzenia.

Polecenie 1

Przyrzyj się poniższej mapie i powiedz, która część cesarstwa w większym stopniu została objęta najazdami.

Ćwiczenie 4

Na podstawie mapy ustal, które plemiona osiedliły się na terenie cesarstwa rzymskiego. Wypisz je poniżej.

uzupełnij treść
R1cniwRNYgfCk1
Wielka wędrówka ludów i podział cesarstwa rzymskiego
Krystian Chariza i zespół,
RAFfwmdwwir2V11
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 5
ROKCTYoX3ueBv1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tBvB2VGVrw_00000031

Najazdy plemion barbarzyńskich

Rt1OiOElYr7sJ1
Parada Alaryka na ulicach Aten po zdobyciu miasta. Malowidło z 1920 roku
domena publiczna

Na granice imperium zaczęli coraz mocniej napierać barbarzyńcy, którym przewodzili wybitni wodzowie. Półwysep Bałkański i północną Italię atakował Alaryk na czele germańskich Wizygotów.

Dunaj przekroczyli też i natarli na Italię Ostrogoci, którzy uciekali przed azjatyckimi Hunami. Zaangażowanie rzymskich wojsk na różnych odcinkach granicy doprowadziło do osłabienia kluczowej granicy na Renie. Strzegli jej dozbrajani i opłacani przez Rzymian barbarzyńscy sojusznicy, Frankowie i Alamanowie.

Niebawem wizygocka armia zaatakowała Italię. W 410 r. n.e., po kilku miesiącach oblężenia, zdobyła Rzym. Wieczne Miasto po raz pierwszy od niemal 800 lat padło ofiarą obcej armii. Barbarzyńcy palili i plądrowali Rzym przez kilka dni.

RummJ9jpoUdPd
Łupienie Rzymu przez Wizygotów
Évariste-Vital Luminais , Łupienie Rzymu przez Wizygotów, domena publiczna

Doszło do utraty wszystkich kluczowych rzymskich prowincji. Rzymskie wojska wycofały się z Brytanii. W Hiszpanii, którą opuścili Wandalowie, powstało królestwo Swebów, którzy zawarli sojusz z lokalnymi Wizygotami.

tBvB2VGVrw_0000003J

Upadek cesarstwa rzymskiego

Rd35quyKAwVo81
Attyla
Eugène Delacroix , Attyla, domena publiczna

W połowie V w. n.e. Galię zaatakowali azjatyccy Hunowie pod wodzą Attyli, a strach przed straszliwym zagrożeniem doprowadził do scementowania wielkiego sojuszu Galo‑Rzymian i barbarzyńców: Franków, Alamanów, Burgundów, a nawet Wizygotów. Ich pomoc pozwoliła rozbić Hunów w wielkiej bitwie na Polach Katalaunijskich w północno‑wschodniej Francji, w 451 roku n.e., i powstrzymać ich przed atakiem na Rzym. Była to jedna z decydujących bitew w historii.

Polecenie 2

Wyjaśnij, dlaczego bitwa na Polach Katalaunijskich zaliczana jest do jednych z najważniejszych w dziejach historii.

Kiedy minęło bezpośrednie zagrożenie, powróciły konflikty. W 455 roku król Wandalów w Afryce, Genzeryk, zdobył Rzym i złupił miasto do szczętu.

R4fcPoVBr7Kro1
Genzeryk zdobywa Rzym w 455 roku
Karl Briullov , Genzeryk zdobywa Rzym w 455 roku, domena publiczna

Odtąd faktyczną władzę w zachodniej części cesarstwa sprawowali kolejno potężni germańscy wodzowie. Ostatecznie w 476 r. n.e. Odoaker ogłosił się królem na barbarzyńską modłę, detronizując ostatniego cesarza rzymskiego, nieletniego Romulusa Augustulusa, który przypadkiem nosił zarówno imię mitycznego założyciela Rzymu, Romulusa, jak i założyciela cesarstwa – Augusta. Romulus Augustulus odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola. Od tego czasu formalnie naczelną władzę nad cesarstwem sprawował cesarz Wschodu, a Odoaker był tylko jego reprezentantem. Moment ten uznaje się za cezurę wyznaczającą koniec starożytności.

tBvB2VGVrw_00000048

Podsumowanie

R1cniwRNYgfCk1
Wielka wędrówka ludów i podział cesarstwa rzymskiego
Krystian Chariza i zespół,
1
Ćwiczenie 6
R1f22VAr9fOPw1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Polecenia

  1. Omów reformy cesarza Dioklecjana.

  2. Wymień przyczyny kryzysu i upadku cesarstwa rzymskiego.

  3. Wyjaśnij, w jaki sposób plemiona barbarzyńskie przyczyniły się do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego.

  4. Jakie skutki dla Europy miało panowanie rzymskie?