Mistrz od niechcenia... Stanisław Trembecki (i jego bajki)
Oświecenie to epoka, w której panowała swoista „bajkomania”. Twórcy piszący w tym gatunku tylko teoretycznie mieli pełną swobodę w podejmowaniu tematów, a zwłaszcza – w kreowaniu bohaterów. W rzeczywistości ci, którzy zajmowali się wtedy teorią literatury, wskazywali na zalecane ukształtowanie dzieła i na wybór postaci. Przede wszystkim bajka miała przedstawiać zwierzęta. Wśród nich ważne miejsce zajmowały wilk i baranek (owieczka). Jeśli w utworze dochodziło do ich spotkania, właściwie wiadomo było, jak ono się skończy...
Z lekcji na temat bajek Ignacego Krasickiego przypomnij sobie definicję tego gatunku oraz podział bajek na odmiany gatunkowe.
Ezop i La Fontaine
Ezop
legendarny grecki bajkopisarz wywodzący się z Frygii w Azji Mniejszej. Prawdopodobnie żył w VI wieku p.n.e. Tradycja mówi, że był niewolnikiem.
Jego kierowane do dorosłych bajki nie zachowały się w oryginale, przetrwały m.in. dzięki przeróbkom łacińskiego twórcy – FedrusaFedrusa. Literaturze polskiej przyswoił je na początku XVI stulecia Biernat z Lublina.
Jean de Fontaine
czołowy przedstawiciel klasycyzmu francuskiego, autor około 250 bajek. Ukazywały się one stopniowo od 1665 roku. Wprawdzie czerpał tematy od poprzedników, ale realizował je w indywidualny sposób: pisał utwory stosunkowo obszerne, pełne liryzmu.
Bajki o wilku i baranku (owieczce) znaleźć można w zbiorach różnych autorów. Oczywiście, między realizacjami tematu występują pewne różnice, ale są też bardzo widoczne podobieństwa. Dotyczy to zwłaszcza historii, w której główni bohaterowie spotkali się u wodopoju.
Tę opowiastkę wymyślił Ezop – jeden z najważniejszych bajkopisarzy w dziejach, twórca uważany za pomysłodawcę gatunku.
Wiele wieków po Ezopie, a około 150 lat po Biernacie z Lublina, bajkę o baranku napisał jeden z najwybitniejszych bajkopisarzy w dziejach literatury światowej – francuski twórca Jean de La Fontaine.
Uzupełnij notatkę o bajkopisarzu.
rzymskiego, epigramaty, neoklasycystyczny, XVII, XVII, XVIII, Ezopa, sylab, bajki, styl, XVI, polityczny wydźwięk, klasycystyczny, rytm, barokowy, Ignacego Krasickiego, greckiego, strof
Jean de La Fontaine to twórca .........................................., żyjący w .......................................... wieku. Jego głównym dokonaniem są ........................................... Wprawdzie nawiązywał on do .........................................., ale wprowadził też wiele nowości. Wiersze .......................................... bajkopisarza miały formę regularną, natomiast Francuz wprowadził wersy o różnej liczbie ........................................... Tym, co szczególnie spodobało się czytelnikom i krytykom, był .......................................... utworów La Fontaine’a. W Polsce zaczęto je przekładać jeszcze w .......................................... wieku.
Stanisław Trembecki
La Fontaine kojarzony jest z oświeceniem. We Francji klasycystyczna odmiana oświecenia trwała w stuleciu XVII, u nas – w wieku XVIII. Nic zatem dziwnego, że właśnie wtedy pojawiło się szczególnie wiele tłumaczeń i parafraz dzieł francuskiego bajkopisarza. Część z nich wyszła spod pióra Stanisława Trembeckiego.
Stanisław Trembecki
przedstawiciel klasycyzmu stanisławowskiego, poeta i tłumacz. Urodził się prawdopodobnie w 1739 roku. Po śmierci ojca wiódł życie złotego młodzieńca, więc szybko roztrwonił majątek, m.in. na grę w karty i podróże. W trakcie pobytów we Francji (1765–1768 i 1769–1772) zetknął się z kulturą oświeceniową – tam też z hulaki stał się świadomym (choć wciąż dość lekko traktującym świat) wyznawcą idei libertynizmu, hedonizmu, racjonalizmu, wreszcie deizmu, a nawet materializmu. Związał się (chyba przypadkowo) z konfederacją barską. Zdradził jednak tajemnice konfederatów (w tym plan zabicia Stanisława Augusta Poniatowskiego) i odtąd był związany z dworem króla. Władca wciąż musiał wspomagać finansowo swego szambelana i nadwornego poetę – powodowało to liczne konflikty między królem a Trembeckim.
Szukając wyjścia z kłopotów, poeta planował bogaty ożenek (przeszkodziła mu w tym m.in. choroba weneryczna), wreszcie – wybór stanu duchownego. W trakcie Sejmu Wielkiego i insurekcji kościuszkowskiej nie angażował się zbytnio; zresztą żadne ze stronnictw nie darzyło go zaufaniem. Po detronizacji króla w 1795 roku wyjechał z nim z Warszawy i towarzyszył mu do jego śmierci w Petersburgu. Ostatnie lata, zmęczony życiem i nieco zdziwaczały, spędził we włościach Szczęsnego Potockiego w Tulczynie, gdzie zmarł w 1812 roku.
Wilk i baranek
"Wilk i baranek" Stanisława TrembeckiegoWiersz zatytułowany Wilk i baranek ukazał się drukiem w roku 1776, w trzynastym tomie „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” – pierwszego polskiego czasopisma literackiego. Mieścił się w grupie ośmiu bajek objętych wspólnym tytułem: Bajki niektóre Ezopa, w guście de La Fontaine ile możności tłumaczone. O autorstwie Trembeckiego informował dołączony do pisma w roku następnym spis treści, podając przejrzysty dla współczesnych kryptonim: S.T.S.J.K.Mci (tj. Stanisław Trembecki, Szambelan Jego Królewskiej Mości).
Przemysława Matuszewska, „Wilk i baranek” Stanisława Trembeckiego, [w:] , Lekcje czytania. Eksplikacje literackie. Część 1, red. Władysław Dynak, Aleksander Wit Labuda, Warszawa 1991, s. 331.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jean de La Fontaine, Wilk i baranek, tłum. Stanisław Trembecki, czyta Krzysztof Kulesza Jean de La Fontaine, Wilk i baranek, tłum. Stanisław Trembecki, czyta Krzysztof Kulesza Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Wilk i baranekRacyja mocniejszego zawsze lepsza bywa.
Zaraz wam tego dowiodę.
Gdzie bieży krynica żywa,
Poszło jagniątko chlipać sobie wodę.
Wilk tam na czczo nadszedłszy, szukając napaści,
Rzekł do baraniego syna:
„I któż to zaśmielił waści,
Że się tak ważysz mącić mój napitek?
Nie ujdzie ci bez kary tak bezecna wina”.
Baranek odpowiada, drżąc z bojaźni wszytek:
„Ach, panie dobrodzieju, racz sądzić w tej sprawie
Łaskawie.
Obacz, że niżej ciebie, niżej stojąc zdroju
Nie mogę mącić pańskiego napoju”.
„Cóż? Jeszcze mi zadajesz kłamstwo w żywe oczy?!
PoczkajPoczkaj no, języku smoczy,
I tak rok‑eś mię zelżyłrok‑eś mię zelżył paskudnymi słowy”.
„Cysiam jeszczeCysiam jeszcze, i na tom poprzysiąc gotowy,
Że mnie przeszłego roku nie było na świecie”.
„Czy ty, czy twój brat, czy który twój krewny,
Dość, że tego jestem pewny,
Że wy mi honor szarpiecie;
Psy, pasterze i z waszą archandyjąarchandyją całą
Szczekacie na mnie, gdzie tylko możecie.
Muszę tedy wziąć zemstę okazałą”.
Po tej skończonej perorze
Łapes jak swego i zębami porze.Stanisław Trembecki, Wilk i baranek, [w:] Zdzisław Libera, Poezja polska wieku XVIII, Warszawa 1976, s. 247.
Wyjaśnij, czemu służy w tekście ujawnienie się narratora.
Jaką funkcje pełni rozpoczynanie tekstu od morału? Uzasadnij odpowiedź.
Scharakteryzuj baranka i wilka z tekstu Trembeckiego. Na czym polega alegoryczny typ tych bohaterów? Odpowiedź uzasadnij.
Narysuj barankaNarysuj baranka i wilka, a następnie podpisz rysunki określeniami z podanego zestawienia:
ufny, słaby, dowodzi racji, szuka prawdy, argumentuje, negocjuje, władczy, skory do napaści, pogardliwy, kłamie, sam dla siebie jest sędzią, nie znosi sprzeciwu, używa przemocy.
Udowodnij, że ukazane przez Trembeckiego zwierzęta to postacie lierackie mające czarno‑białe charaktery.
Bajkopisarze dążyli do przekazania morału na kilka sposobów. Krytycy nie oceniali jednakowo użycia tych sposobów. Najbardziej zalecane było tak jasne sformułowanie fabuły, aby idea wynikała po prostu z całego dzieła. Nieco mniej ceniono umieszczanie morału w postaci sentencji kończącej utwór. Najwięcej zarzutów stawiano tym autorom, którzy sens bajki podawali od razu, na początku.
Twórcy jednak stosowali te metody w zależności od własnej inwencji, głosy krytyków nie miały w tej kwestii wielkiego znaczenia.
Wyjaśnij, w jaki sposób wers „Wilk tam na czczo nadszedłszy, szukając napaści” niszczy ewentualną nadzieję na szczęśliwe zakończenie utworu.
Wyjaśnij, jaką funkcję w tekście pełni nazywanie przez wilka swego rozmówcy „baranim synem”, a nie barankiem lub jagniątkiem.
„Język w służbie agresji” – przygotuj swój głos w dyskusji na ten temat.
Dobór bohaterów w bajkach nie jest przypadkowy. Najczęściej były to zwierzęta dobrze znane czytelnikowi – twórca nie musiał wyjaśniać, jak wygląda zwierzę, czym się odżywia, jakie ma obyczaje… Zachowanie zwierząt w bajkach oświeceniowych powinno być przewidywalne: wilk powinien chcieć pożreć baranka, baranek powinien bać się drapieżnika.
Przeczytaj wers opisujący zachowanie baranka po pierwszej przemowie wilka. Czy w tym zachowaniu jest coś zaskakującego? Odpowiedź uzasadnij.
Przypomnij sobie zachowanie wilka. Czy w takiej postawie jest coś zaskakującego? Odpowiedź uzasadnij.
Wilk i jagniątko używają różnych argumentów. Połącz w pary twierdzenie wilka (lewa kolumna) z odpowiedzią baranka (prawa kolumna)
Baranek znajduje się poniżej miejsca, w którym pije wilk., Brak reakcji., Baranka nie było wtedy jeszcze na świecie.
| Baranek zamącił wodę pitą przez wilka. | |
| Baranek przed rokiem obraził wilka. | |
| Rodzina baranka i jego znajomi obrażają wilka. |
Baranek, przemawiając do wilka, stosował pewne sposoby perswazji, które miały przekonać przeciwnika, że tamten się myli. Które to chwyty? Zacytuj odpowiedni fragment wiersza i go skomentuj.
Czy według ciebie podany na początku morał jest odpowiednio dobrany do treści? Odpowiedź uzasadnij.
Spróbuj sformułować morał bajki własnymi słowami, zachowując jego sens.
"Wilk i baranek" Stanisława TrembeckiegoStanisław Trembecki powtórzył po raz kolejny tę samą historię. W jakim celu? Oczywiście, można przyjąć, że chciał jeszcze raz podkreślić, że brutalna siła zwycięża w prawdziwym świecie – silniejszy ma zawsze rację! Świadomość twórcy, że czytelnik już od pierwszego wersu wie, jakie będzie zakończenie, paradoksalnie działała też na korzyść poety czy pisarza. Odbiorca mógł się wtedy skoncentrować nie na tym: „co”, ale na tym: „jak”; nie na treści, lecz na formie.
„Właśnie za formę (zwłaszcza styl) ceni się utwory Trembeckiego do dziś.
Jaki ma sens (czy sensy) tak podana historia wilka i baranka? Czy tylko dowodzi, że światem, także ludzkim, społecznym, rządzi siła? Wydaje się, że stwierdzenie takie jest raczej punktem wyjścia bajki, niż mającym z niej wynikać wnioskiem. Zgadzałoby się z tym umieszczenie tzw. morału, czyli sentencji, na początku. Opowiedziana fabuła, oczywiście, nie podważa tej prawdy, ilustruje ją nawet – zgodnie z zapowiedzią bajarza. Ale nie do tego sprowadza się jej rola i nie na tym polega jej wartość.
Demonstrując działanie prawa przemocy [...], bajka angażuje intelektualnie i emocjonalnie, kształtuje postawę sprzeciwu wobec „wilczych praw”.
Wysunięcie na plan pierwszy nie samego aktu przemocy, lecz działań zmierzających do jego uzasadnienia i zalegalizowania ma tu szczególną wymowę. Już współczesnym Trembeckiemu musiało przywodzić na myśl propagandę zaborców, szukającą kruczków prawnych usprawiedliwiających rozbiór Polski. [...]
Ale nie wyczerpuje [to] możliwości interpretacyjnych. Jedną z nich sugeruje Trembecki przez kontekst [...]. Przypomnijmy tytuł cyklu: Bajki niektóre Ezopa, w guście de La Fontaine ile możności tłumaczone. [...] Przyznając się otwarcie do naśladowania jego „gustu”, autor naszych bajek zdaje się zapraszać czytelnika do lektury nastawionej na szukanie w nich analogii ze znaną [...] sztuką francuskiego mistrza bajki narracyjnej. I do czerpania przyjemności estetycznej z rozpoznawania tych podobieństw:
w samej formie wiersza [...],
w sugestii, że całość słyszymy z ust mądrego opowiadacza [...],
w wyraziście zarysowanych i kontrastowo zestawionych charakterach postaci [...],
w wartkim, dramatycznym przebiegu zdarzeń [...],
w sprawności i bogactwie języka [...],
w dyskretnym humorze [...]”.
Przemysława Matuszewska, „Wilk i baranek” Stanisława Trembeckiego, [w:] , Lekcje czytania. Eksplikacje literackie. Część 1, red. Władysław Dynak, Aleksander Wit Labuda, Warszawa 1991, s. 331.
Teksty do wyboru
Wilk i baranPragnieniem przymuszeni, raz do jednej strugistrugi
Pierwszy wilk pić był przyszedł, a baranek drugi;
Stanął po nim. Wilk: „Po co ty mi mącisz wodę?”
Baranek: „Do mnie płynie”. Wilk: „Ja ci dowiodę,
Żeś przed sześciu miesięcy…” „Mam tylko pół czwartapół czwarta”.
„Może, lecz twoja matka na wilki zażarta”. I zjadł go.
Kiedy przemoc do niecnoty zajdzie,
Grzech się uświątobliwi i przyczyna znajdzie.
Bajka Ignacego Krasickiego reprezentuje inną odmianę niż utwór Trembeckiego. Przypomnij nazwę tej odmiany gatunku i wykaż, że Wilk i baran spełnia jej reguły.
Tekst Krasickiego jest stosunkowo krótki, co powoduje, że musi zawierać mniej szczegółów niż bajka Trembeckiego. Omów, z jakich elementów zrezygnował Krasicki.
Owca i wilkWszystko się dziś na świecie przekształca i zmienia,
Po wojnie.
Dawniejsze owieczki
Pozwalały się zjadać wilkom bogobojnie:
Dziś zaś, co się zrobiło z owczego plemienia,
Widać z tej bajeczki.
.....................................................................
Wilk i owca raz pili z jednego strumienia.
Wilk stał niżej, ta – wyżej. Po haustach kilku
Rzecze owca: „Hej, wodę mącisz mi, ty wilku!”
„Jako żywo – wilk rzecze – to śmiech, jako żywo!
Przecież ty wyżej pijesz i, owszem, napitek
Do mnie płynie, zmącony, spod twoich kopytek.”„A dlaczegoś ty gwarą swoją obelżywą
Na mnie wymyślał latoś przed świętym Michałem?”
„Ja? – żachnął się wilk – Nieprawda, jak bozię kocham!
To pewno nie ty byłaś...”
„Tak? A więc ja kłamię?
Wymyślałeś, powiadam, nie mnie, to mej mamie.”
„Boję się mam, bo z mamy może być teściowa,
A w pożyciu to rzecz jest niezbyt wartościowa
I staram się unikać mam zgryźliwych liczek...”
„Nie szanujesz rodziny. Masz!...”
Trzasnął policzek,
I biedny zwierz, salwując od następnych paszczę,
Rejterował, by ukryć wstyd czym prędzej w chaszcze.Jan Lemański, Owca i wilk, [w:] tegoż, Wybór bajek, Warszawa 1956, s. 152–153.
Wyjaśnij, na czym polega odejście Jana Lemańskiego od tradycyjnego ujęcia tematu bajki.
Czy utwór Lemańskiego to nadal bajka? Uzasadnij odpowiedź.
Zacytuj wers zawierający morał.
Wyjaśnij, co według osoby mówiącej w utworze spowodowało zmiany w zachowaniu baranków i wilków.
Wilk i owieczkaMam cię – powiedział wilk i ziewnął. Owieczka obróciła ku niemu załzawione oczy. – Czy musisz mnie zjeść? Czy to naprawdę jest konieczne?
– Niestety muszę. Tak jest we wszystkich bajkach: Pewnego razu nieposłuszna owieczka opuściła mamę. W lesie spotkała złego wilka, który...
– Przepraszam, nie jest tu las, tylko zagroda mego gospodarza. Nie opuściłam mamy. Jestem sierotą. Moją mamę zjadł także wilk.
– Nic nie szkodzi. Po śmierci zaopiekują się tobą autorzy pouczających czytanek. Dorobią tło, motywy i morał. Nie miej do mnie żalu. Pojęcia nie masz, jak to głupio być złym wilkiem. Gdyby nie Ezop, usiedlibyśmy na tylnych łapach i oglądalibyśmy zachód słońca. Bardzo to lubię.
Tak, tak, kochane dzieci. Zjadł wilk owieczkę, a potem oblizał się. Nie naśladujcie wilka, kochane dzieci. Nie poświęcajcie się dla morału.
Omów, czym różnią się owieczka i wilk z utworu Zbigniewa Herberta od zwierząt z bajki La Fontaine’a.
Opisz, w jaki sposób wilk wyjaśnia swoje zachowanie. Czy uważasz, że wilk jest szczery? A może to kolejny podstęp, aby zjeść owieczkę (jagniątko, baranka)? Odpowiedź uzasadnij.
Zastanów się, dlaczego Zbigniew Herbert odrzucił wiersz na rzecz prozy.
Sformułuj morał płynący z tego utworu.
Sprzedawanie pióra...
Stanisław Trembecki wciąż „sprzedawał swoje pióro”, pisząc z nadzieją na zysk. Czy myśl o masowym widzu w kinie czy milionach czytelników pozostawia miejsce na swobodę twórczą? Rozważcie, czy w takiej sytuacji może powstawać wielka sztuka.
Zadaniowo
Czy rzeczywiście nieuchronnie siła triumfuje nad prawdą i sprawiedliwością? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie w formie rozprawki, odwołując się do bajki Wilk i baranek Stanisława Trembeckiego oraz innego tekstu kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
W rozprawce wykorzystaj spostrzeżenia na temat wymowy tekstu:
porządek ludzkiego świata to odwrócenie porządku moralnego,
dobro bywa traktowane jako oznaka słabości,
za miarę wartości człowieka uznaje się jego siłę,
nieuchronnie czyny ludzi związane są z przemocą,
szlachetność nie chroni przed nikczemnością innych.
Który z utworów podanych w tej lekcji w najciekawszy sposób przedstawia motyw spotkania wilka i owieczki? Uzasadnij odpowiedź.