Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Mówiąc o kimś, że jest twardy jak skała, mamy na myśli, że jest silny, nieugięty, niezłomny. W rzeczywistości oprócz przysłowiowych twardych skał są także inne – miękkie, a nawet sypkie. Skała to nie tylko twardy marmur, ale też miękka glina i sypki piasek.

Już wiesz
  • że w twoim otoczeniu występują kamienie o rozmaitym wyglądzie.

Nauczysz się
  • nazywać i rozpoznawać niektóre skały;

  • określać właściwości wybranych skał;

  • wymieniać skały występujące w Polsce.

ii7AH4XJdf_d5e173

1. Minerały i skały

Kiedy rozejrzysz się dookoła, możesz zobaczyć różne kamienie – to nic innego jak fragmenty skał. SkałyskałaSkały to skupisko jednego lub kilku minerałówminerałminerałów, czyli substancji o charakterystycznych właściwościach i określonym składzie. Niektóre ze skał tworzą się na skutek stygnięcia gorącej, płynnej substancji z głębin Ziemi. Są to skały magmoweskały magmoweskały magmowe. Skały osadoweskały osadoweSkały osadowe powstają w wyniku nagromadzenia się okruchów innych skał, a także szczątków organizmów żywych. Natomiast skały przeobrażoneskały przeobrażoneskały przeobrażone powstają ze skał już istniejących, które w wyniku rozmaitych procesów zachodzących we wnętrzu Ziemi (np. pod wpływem temperatury i wysokiego ciśnienia) zmieniają swoje właściwości.

RdGBibco7a5yo1
Kryształ górski to bezbarwna odmiana minerału zwanego kwarcem. Z kryształów kwarcu złożony jest na przykład piasek
R1ed3XLg3nMJz1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Skały można podzielić także ze względu na to, jak ściśle przylegają do siebie ziarna minerałów. Jeśli ziarna minerałów są luźne (jak w przypadku piasku czy żwiru), to mamy do czynienia ze skałami luźnymi. Skały lite natomiast to takie, które można pokruszyć wyłącznie za pomocą narzędzi. Ziarna minerałów są w nich silnie spojone, czyli silnie do siebie przylegają.
W życiu codziennym często mamy kontakt z materiałami sztucznie wytworzonymi przez człowieka, w związku z czym nie są one naturalnymi skupiskami minerałów i nie mogą być nazywane skałami. Należą do nich beton, cegły lub kreda szkolna.

Ciekawostka

Sól kuchenna także jest skałą. Często wydobywa się ją w kopalniach, podobnie jak węgiel. Złoża soli powstały na skutek szybkiego odparowania wody z niewielkiego, mocno zasolonego zbiornika wodnego, np. zatoki morskiej.

ii7AH4XJdf_d5e225

2. Skały w Polsce

W poszczególnych rejonach naszego kraju na powierzchni ziemi napotykamy różne skały. Na północy i w środkowej części Polski występują głównie skały luźne. Przeważnie zalegają tutaj piasekglina. Na wyżynach często spotykane są wapienie. Są to skały łatwo ulegające niszczeniu na skutek działania wody i wiatru. Dlatego krajobraz miejsc obfitujących w wapienie jest bardzo urozmaicony: możemy tam zaobserwować na przykład grzyby skalne oraz jaskinie. Na wyżynach spotykane są też łupki i piaskowce. Góry utworzone są z odpornych, twardych skał, takich jak granit, marmur, gnejsbazalt.

ii7AH4XJdf_d5e271

3. Skały bogactwem Polski

Skały wykorzystujemy na rozmaite sposoby. W Polsce występują na przykład bogate złoża węgla kamiennego i brunatnego. Spalanie ich dostarcza ciepła oraz służy do wytwarzania energii elektrycznej. Węgiel stosuje się także w produkcji lekarstw i substancji używanych w przemyśle chemicznym. Bogate są również polskie złoża soli kamiennej, głównie w środkowej i północno‑zachodniej części kraju. Ponadto Polska ma ogromne zasoby granitów, wapieni i piasku używanych w budownictwie.
W Polsce występują też niewielkie ilości minerałów cennych i poszukiwanych. Na terenie naszego kraju wydobywa się na przykład krzemień pasiasty – skałę występującą wyłącznie w Polsce. Już niemal 6000 lat temu w tym miejscu wydobywano krzemień służący wówczas do wyrobu narzędzi. Warto wiedzieć, że w Krzemionkach Opatowskich, gdzie wydobywano tę skałę, znajduje się jedna z najstarszych kopalni na świecie – obecnie jest ona otwarta dla turystów.

RRnDrpwKHb6Tp1
Krzemień pasiasty wyróżnia się występowaniem jasnych i ciemnych smug ułożonych w warstwy
Ciekawostka

Na wybrzeżach Bałtyku w obwodzie kaliningradzkim występują najbogatsze na świecie złoża bursztynu. Wygląda on na skałę, jednak w rzeczywistości jest to skamieniała żywica drzew iglastych. Bursztyny są cenione na całym świecie ze względu na swoje piękno i widoczne w niektórych kamieniach okazy małych zwierząt lub fragmentów roślin.

RFSNQZ6M6ZsXD1
Bursztyn z zachowanym ciałem owada
ii7AH4XJdf_d5e316

Podsumowanie

  • Minerały są podstawowymi składnikami skał.

  • Skały są naturalnym skupiskiem minerałów.

  • Skały ze względu na sposób powstawania dzielimy na magmowe (np. granit), osadowe (np. wapień) i przeobrażone (np. marmur).

  • Najczęściej spotykane skały w Polsce to piasek, glina, wapień, piaskowce, łupki, granit.

Praca domowa
Polecenie 1.1

Dokładnie przyjrzyj się swojemu otoczeniu. Nazwij skały, jakie możesz napotkać niedaleko swojego miejsca zamieszkania. Uwzględnij skały na powierzchni ziemi, materiały budowlane, przedmioty ozdobne, bruki i krawężniki, ściany budynków, pomniki, a także biżuterię.

Zobacz także

Rzeźbiarze krajobrazuiDjrB2gqYXRzeźbiarze krajobrazu

ii7AH4XJdf_d5e388

Słowniczek

minerał
minerał

substancja o określonym składzie chemicznym budująca skały

skała
skała

naturalne skupisko jednego lub wielu minerałów

skały magmowe
skały magmowe

skały powstające w wyniku krzepnięcia płynnej substancji z wnętrza Ziemi, np. granit

skały osadowe
skały osadowe

skały zbudowane z okruchów innych skał, ze szczątków obumarłych roślin i zwierząt lub w wyniku wytrącenia związków z roztworu wodnego

skały przeobrażone
skały przeobrażone

skały powstające we wnętrzu Ziemi i podlegające przemianie pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia

ii7AH4XJdf_d5e496

Zadania

Ćwiczenie 1
R1LlLZzKxAH2u1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1RmPrCfzCczf1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1UOicUVPGVnY1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1JW4hpx770jz1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.