Bożena Fabiani Na dworze Wazów w Warszawie

„Żaden z władców nie żyje tak, jak król Hiszpanii. Wszystkie jego czynności i zatrudnienia są zawsze jednakowe i odbywają się trybem tak jednostajnym, że wie on, co będzie robił dzień za dniem do końca życia”. […]
Dwie godziny trwało poranne ubieranie króla. W grobowej ciszy dwudziestu książąt krwi i grandów uczestniczyło w ceremonii wkładania koszuli i umywania rąk Jego Królewskiej Mości. W tym czasie inni wysoko utytułowani dworzanie, podzieleni na cztery grupy, wchodzili kolejno do komnaty, by przypatrywać się porannym zabiegom. […]
Posiłki spożywał monarcha samotnie i nikt nawet nie marzył o zaszczycie zasiadania z nim do stołu. Raz w tygodniu dworzanie i wybitne osobistości, które o to zabiegały, miały prawo asystować przy królewskim posiłku. Oto, co wówczas widziały: wysoki urzędnik dworu, aposendador, odpowiednik naszego marszałka nadwornego i szafarza zarazem, na klęczkach czekał, by król zbliżył się do stołu. Prałat błogosławił stół i król zasiadał do posiłku. Przy królu stał nieruchomo ochmistrz, trzymając w dłoni laskę, znak swej godności. Wokół króla krzątały się w milczeniu trzy osoby: krajczy, podstoli i podczaszy. Gdy król chciał się napić, podczaszy szedł po przygotowany już kielich, […] w towarzystwie dwóch heroldów i woźnego królewskiego, przyklęknąwszy, wręczał go panu. Potem kielich odstawiał na kredens, a kamerdyner podawał królowi serwetkę do wytarcia ust. Każdą potrawę podawano królowi z przyklęknięciem i w asyście, lecz w zupełnym milczeniu. Po posiłku […] krajczy strzepywał okruchy z ubrania króla. Tak podczas posiłku monarchy, jak i w pozostałych porach dnia, dwór hiszpański, mimo tłumu krzątających się – samych dworzan było około tysiąca – pogrążony był w ciszy.
Król ukryty na co dzień przed oczyma poddanych, […] witany przez dworzan i dwórki na klęczkach, podczas audiencji nieruchomiał całkowicie, a gdy mówił, poruszał jedynie językiem i wargami. W obecności króla i królowej nikt i nigdy nie miał prawa zająć miejsca na krześle. […]
Rygorom poddane były również dzieci. Blade, w sztywnych i ciężkich, zawsze strojnych szatach, tylko raz w miesiącu mogły wyjść na świeże powietrze. Zapędzane do zbyt częstych modłów, przymuszane do pokuty, nawet taniec ćwiczyły jedynie na komendę. Otoczone rojem sztywnych dworzan, […] wyrastały – jak to dziś oceniamy – na nadęte manekiny.
Przesadna powaga i celebra prowadziły niekiedy do sytuacji komicznych. Oto np. wieczorne przygotowanie królowej do snu. Punktualnie o godz. 9 wieczór, gdy królowa siedziała jeszcze przy wieczerzy, damy dworu zaczynały ją stopniowo rozbierać. Dwie wchodziły pod stół, gdzie z największą powagą i w milczeniu zdejmowały królowej pończochy. Następnie ceremonialnie ściągały z królowej dalsze części garderoby, po czym brały ją na ręce i zanosiły do łóżka.
Dwór żył w tyranii etykiety. Zdarzało się, że sam król padał jej ofiarą. Zgon Filipa III pozostawał w bezpośrednim związku ze „świętym” porządkiem ustalonym raz na zawsze. Oto pewnego zimowego dnia, gdy królowi dokuczało gorąco bijące od piecyka, nikt z dworzan nie ośmielił się pieca przenieść, by nie wkroczyć w kompetencje nieobecnego właśnie podkomorzego. Król z przegrzania się dostał gorączki, dołączyły się jakieś komplikacje i zmarł.

j0000007XDB1v38_00000_BIB_001Bożena Fabiani, Na dworze Wazów w Warszawie, Warszawa 1988, s. 150–151.

Bożena Fabiani Na dworze Wazów w Warszawie

Wykonanie wyroku zawsze odbywało się publicznie, ku przestrodze patrzących. Długo pamiętano kaźń Piekarskiego, zamachowca na życie króla Zygmunta III. Obecny wtedy w Warszawie Samuel Maskiewicz, szlachcic z Litwy, pozostawił o tym taką relację: „… był prowadzony na wozie czteroma końmi, na którym uczynione było siedzenie wysokie i katom, iż widać ich było wszystkim ludziom. Wyjechali z Zamku […], siepał go kat kleszczami rozpalonymi, a tam mu na Nowym Mieście teatrum było zbudowane, na które z nim wszedłszy, oprawcy pod ręce na zad związane podsadzili dymnice z ogniem […]; potem zszedłszy z nim z góry, te cztery konie wyprzęgłszy z wozu, poprzywiązywali postronki do rąk i nóg, chcąc go roztargnąć, ale iż temu dosyć nie mogli uczynić, nacinał kat siekierą, […] urwali mu nogę prawą. Zatem samego wziąwszy i te targane członki włożyli na stos drew i spalili”. Maltretowany skazaniec […] jęczał straszliwie i plótł niestworzone rzeczy, dając tym początek przysłowiu: „Plecie jak Piekarski na mękach.” Po dokonaniu kaźni, w miejscu, gdzie był stos, na którym spalono szczątki nieszczęśnika, nocą pojawiały się dziwne błyski, jakby zapalonej świecy. Rozpowiadały o tym nowomiejskie przekupki i inne białogłowy; „prawdali? – nie twierdzę, bom sam nie widział, ale słyszał od rożnych” – lękliwie, choć z niejakim sceptycyzmem, dodaje od siebie imć Samuel Maskiewicz.

j0000007XDB1v38_00000_BIB_001Bożena Fabiani, Na dworze Wazów w Warszawie, Warszawa 1988, s. 150–151.

Jerzy Lileyko Życie codzienne w Warszawie za Wazów

Potrydencka religijność objawiała się zwykle w formach zewnętrznych, w egzaltacji i efektownym patosie. Tak działo się w większości krajów łacińskich Europy. […] Zdarzało się, że niejeden z wielkich panów kazał swoje ciało złożyć do trumny w mnisim habicie, a na płycie nagrobnej wyryć sentencję o „prochu marnym”, który pod nią spoczywa. Od takiej demonstracji nie powstrzymywało życie, często dalekie od reguły zakonnej, i powszechna świadomość, że zmarły wcale „prochem marnym” nie był. Takie gesty należały jednak do kultury baroku, wielu ludzi im ulegało. Marcin Fukier pisał w testamencie: „… uniżenie upraszam, żebym w habicie bernardyńskim był w trumnie ubrany, …bom się w tym zakonie wielce kochał”. Dalej życzył sobie, „gdy ostatnia godzina przyjdzie”, aby kapłani śpiewali u jego łoża pobożne pieśni, żeby włożyli mu w rękę gromnicę i różaniec ze specjalnymi odpustami, a przed nim wystawili „obrazy Najświętszej Panny i Patronów, i Patronek”; testament kończył zwrotem: „…podpisuję się i pieczęć swoją herbową przykładam”. W tym tekście, obok odwiecznego lęku przed śmiercią zawarte są wszystkie cechy barokowej pobożności – nadzieja pociechy uzyskanej z obrzędów, kult świętych przedmiotów i wiara w odpusty […].

j0000007XDB1v38_00000_BIB_002Jerzy Lileyko, Życie codzienne w Warszawie za Wazów, Warszawa 1984, s. 237.

Juliusz A. Chrościcki Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej

Do dębowej trumny, obitej drogocennymi materiałami, wkładano tabliczkę z wyjaśniającą inskrypcją. W trumnach lub sarkofagach cynowych z XVI i XVII w. istniał nawet otwór z szybą do oglądania zmarłego. W „nogach” przybijano zazwyczaj portret zmarłego, a w „głowie” trumny – tablicę herbową. W dniu złożenia ciała do grobu w kościele lub na cmentarzu rozdawano wierszowane panegiryki, a następnie odbywały się specjalne uroczystości przy trumnie. Po sumie odprawiano kondukt. W czasie pogrzebów wojskowych na koniu wjeżdżał archimimus i „spadał” przy katafalku. Łamano z chrzęstem oręż wojskowy, buławy, buzdygany, laski marszałkowskie, rozbijano pieczęcie i chorągwie - zależnie od stanowiska, jakie zajmował zmarły. Pogrzeby królewskie, mające miejsce po wjeździe nowego elekta i w przededniu koronacji, gromadziły dygnitarzy, którzy również niszczyli znaki swojej władzy i herby zmarłego króla. Kilkusetosobowa lub wielotysięczna procesja postępowała w specjalnym szyku: urzędnicy i żołnierze z herbami miast, księstw lub familii, księża i zakonnicy, żebracy w czarnych płaszczach, trumna na karawanie, najbliższa rodzina, oddział wojskowy. W szczególnie uroczystych konduktach niesiono kilkanaście mar poprzedzających wóz z ciałem, przykryty całunem. W najbliższej odległości od trumny jechał na pogrzebie archimimus na koniu z giermkiem. Ponadto znany był zwyczaj prowadzenia wspaniałych karet, osiodłanych koni z herbami, a nawet z przedstawieniem drzewa genealogicznego rodziny zmarłego. Procesja z ciałem przechodziła pod bramami triumfalnymi w kierunku cmentarza lub obchodziła kościół z przygotowanym grobem, a towarzyszył jej gęsty szpaler […]. Podobne procesje odbywały się również przed rozpoczęciem pogrzebu, a nawet na pogrzebie symbolicznym, bez ciała. Po złożeniu ciała do grobu krewni wygłaszali mowy pochwalne. Ostatni z nich zapraszał na stypę stojących wokół trumny. Ponieważ zmarły nie był najczęściej większości zebranym znany osobiście, a od momentu śmierci do pogrzebu mijało co najmniej kilka miesięcy czy nawet lat, stypy zmieniały się w wesołą ucztę, której towarzyszyły np. fajerwerki i kapela.

j0000007XDB1v38_00000_BIB_003Juliusz A. Chrościcki, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974, s. 52.