Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Krajobrazy Polski są zróżnicowane. Przeważają niziny, a w środkowej i południowej części kraju występują wyżyny i góry. Na północy kraju znajduje się wiele jezior. Ich obecność oraz dostęp do Morza Bałtyckiego sprzyjają spędzaniu wakacji nad wodą. Większa część krajobrazu naturalnego w naszym kraju uległa przekształceniu – powstały miasta i wsie. W nich także można znaleźć wiele ciekawych obiektów do zwiedzenia i miejsc do wypoczynku.

ibeAPMUonP_d5e346

1. Rzeźbiarze krajobrazu

Ożywione składniki krajobrazu to organizmy: rośliny, zwierzęta, bakterie i grzyby. Nieożywione składniki krajobrazu to m.in. podłoże, woda, skały, składniki pogody.
Na ukształtowanie powierzchni Ziemi duży wpływ ma erozja, czyli proces niszczenia powierzchni na przykład przez wiatr i wodę. Na krajobraz wpływ mają także organizmy żywe, np.:

  • rośliny rosnące na wydmach zapobiegają przemieszczaniu się piasku;

  • lasy zatrzymują wodę, zmniejszają siłę wiatru, latem podnoszą wilgotność powietrza;

  • duże skupiska roślin tworzą lasy, łąki, parki, ogrody, sady.

Ze względu na udział człowieka w kształtowaniu krajobrazu, wyróżniamy:
krajobraz naturalny, który powstał i funkcjonuje bez udziału człowieka lub działalność ludzi jest niezauważalna (np. Puszcza Białowieska);
krajobraz częściowo przekształcony, który zawiera elementy wprowadzone w wyniku działalności człowieka, ale jest zbliżony wyglądem do naturalnego (np. krajobraz wsi);
krajobraz przekształcony przez człowieka, który niemal nie zawiera elementów naturalnych (np. krajobraz przemysłowy, centra miast).

ibeAPMUonP_d5e405

2. Skały

Skała to skupisko jednego lub wielu minerałów, czyli substancji o określonym składzie i właściwościach. Ze względu na pochodzenie dzieli się je na:

  • magmowe, powstałe na skutek stygnięcia gorącej, płynnej substancji z głębin Ziemi;

  • osadowe, powstałe na skutek gromadzenia się okruchów skał lub szczątków organizmów;

  • przeobrażone, powstałe w wyniku różnych procesów na powierzchni Ziemi, na dnie mórz itp.

R1ed3XLg3nMJz1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
ibeAPMUonP_d5e453

3. Gleby

Gleba to najbardziej zewnętrzna część skorupy ziemskiej, złożona z okruchów skał, powietrza, wody, obumarłych szczątków organizmów, a także żywych roślin, zwierząt, grzybów. Szczątki roślin i organizmów są rozkładane przez bakterie i grzyby, tworząc próchnicę. Od jej ilości zależy żyzność gleby. Dzięki rozkładowi obumarłych organizmów gleba zostaje wzbogacona w sole mineralne, które po rozpuszczeniu w wodzie są pobierane przez korzenie roślin. Gleba jest stałym miejscem życia, czasowym schronieniem lub miejscem szukania pokarmu dla owadów, pierścienic, pająków, ssaków.

RpGN31ni45Wj21
Źródło: Olga Mikos, Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY 3.0.
ibeAPMUonP_d5e493

4. Ukształtowanie terenu

Na podstawie wysokości bezwzględnej oraz ukształtowania powierzchni wyróżnia się następujące formy terenu:

  • niziny – tereny położone na wysokości do 300 m n.p.m., o powierzchni równinnej lub pagórkowatej i niewielkich różnicach wysokości względnych;

  • wyżyny – tereny położone na wysokości powyżej 300 m n.p.m., o powierzchni równinnej lub pagórkowatej i niewielkich różnicach wysokości względnych (do 300 m);

  • góry – tereny położone na wysokości powyżej 300 m n.p.m., o różnicach wysokości względnych przekraczających 300 m.
    Na północy Polski występują depresje, czyli obszary lądu położone poniżej poziomu morza.

Ukształtowanie powierzchni ukazane jest na mapach hipsometrycznych. Niziny zaznaczone są tam różnymi odcieniami barwy zielonej, wyżyny i góry – żółtej i czerwonej.

RElGjQ054O3Uf1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
ibeAPMUonP_d5e542

5. Rzeki i jeziora w Polsce

Rzeka to naturalny ciek wodny płynący w wyżłobionym przez siebie korycie. Można w niej wyróżnić:

  • źródło – miejsce, z którego wypływa;

  • bieg górny – odcinek początkowy, charakteryzujący się kamienistym dnem i dużą prędkością płynącej wody;

  • bieg środkowy – odcinek charakteryzujący się nieco wolniejszą prędkością wody, która często podmywa brzegi, tworząc meandry;

  • bieg dolny – odcinek, w którym rzeka płynie najwolniej, kończący się ujściem – miejscem, do którego rzeka wpływa (może być to inna rzeka, morze lub jezioro).

Brzegi rzeki – lewy i prawy – określa się, stojąc twarzą w stronę jej ujścia.
Inne rodzaje wód powierzchniowych to:
jezioro – naturalne zagłębienie wypełnione wodą, do którego dna nie dociera światło i nie występuje tam roślinność; jezioro może powstać także na skutek postawienia zapory;
staw – mniejszy i płytszy od jeziora zbiornik wodny, którego całe dno porasta roślinność;
mokradło – obszar stale wilgotny, porośnięty roślinnością;
kanał – sztuczny ciek łączący rzeki i jeziora.

ibeAPMUonP_d5e605

6. Polska – nasza ojczyzna

Rzeczpospolita Polska leży w środkowej części Europy. Zajmuje powierzchnię 312, 7 tys. kmIndeks górny 2. Liczba ludności wynosi 38,5 mln. Stolicą Polski jest Warszawa. Symbole narodowe Polski to biało‑czerwona flaga, herb przedstawiający białego orła w złotej koronie na czerwonym polu oraz hymn Mazurek Dąbrowskiego.
Polska graniczy z siedmioma państwami:

  • od zachodu z Niemcami,

  • od południa z Czechami i Słowacją,

  • od wschodu z Ukrainą i Białorusią,

  • od północnego wschodu z Litwą,

  • od północy z Rosją.

Polska dzieli się na 16 województw. Województwa dzielą się na powiaty, zaś te – na gminy.

Krajobraz wiejski i miejski

Krajobraz wiejski

Krajobraz miejski

niska, rozproszona zabudowa, zabudowania gospodarcze, np. obory, stodoły, chlewnie, kurniki, pola uprawne, łąki, pastwiska, niska gęstość zaludnienia

gęsta, wysoka zabudowa, liczne budynki użyteczności publicznej (np. pawilony handlowe, restauracje, kina, szkoły, szpital), gęsta sieć dróg, wysoka gęstość zaludnienia, duże natężenie ruchu drogowego, zanieczyszczenie powietrza

R1BnDV4xgjgOG1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
ibeAPMUonP_d5e666

7. Pas pobrzeży

Pobrzeże to wąski pas nizin nadmorskich wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego, podzielony na trzy krainy geograficzne:

  • Pobrzeże Szczecińskie,

  • Pobrzeże Koszalińskie,

  • Pobrzeże Gdańskie.

Pobrzeża charakteryzują się w przeważającej części płaskim lub lekko pofałdowanym terenem. Zimy są łagodne, a lata niezbyt upalne. Typową cechą pobrzeży jest zjawisko bryzy.
Przykłady wykorzystania przez ludzi zasobów krajobrazów nadmorskich:

  • rybołówstwo,

  • porty i przemysł stoczniowy,

  • żegluga po Morzu Bałtyckim,

  • turystyka,

  • rolnictwo, szczególnie dobrze rozwinięte na Żuławach Wiślanych.

R1brkG1yPW0Jd1
Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.
Pasowy układ regionów geograficznych w Polsce
ibeAPMUonP_d5e731

8. Pojezierza

Pas Pojezierzy rozciąga się w północnej części Polski na południe od pasa pobrzeży. Wyodrębnia się tu trzy krainy geograficzne:

  • Pojezierze Pomorskie, na którym występuje najwięcej jezior, przeważnie małych i średnich;

  • Pojezierze Mazurskie, gdzie jezior jest nieco mniej niż na Pojezierzu Pomorskim, ale za to są dużo większe;

  • Pojezierze Wielkopolskie charakteryzujące się stosunkowo najmniejszą liczbą jezior.

Pojezierza charakteryzują się pofałdowanym terenem i licznymi jeziorami pochodzenia polodowcowego. Duże obszary zajmują lasy iglaste i mieszane. Lata są tu chłodne, zimy długie, czasami bardzo mroźne. Na Pojezierzu Wielkopolskim rozwija się rolnictwo. Gęstość zaludnienia jest niska. Gospodarcze wykorzystanie pojezierzy wiąże się z turystyką i przemysłem drzewnym, a także wydobyciem skał – gliny i piasku.

R1brkG1yPW0Jd1
Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.
Pasowy układ regionów geograficznych w Polsce
ibeAPMUonP_d5e781

9. Niziny środkowopolskie

Niziny Środkowopolskie leżą w środkowej części Polski, na południe od Pojezierzy. Wyodrębnia się tu pięć krain geograficznych. Są to:

  • Nizina Wielkopolska,

  • Nizina Śląska,

  • Nizina Mazowiecka,

  • Nizina Podlaska,

  • Polesie Lubelskie.

Niziny charakteryzują się w przeważającej części równinnym krajobrazem. Większą część nizin zajmują tereny rolnicze – łąki i pastwiska. Lata są tu upalne, a zimy mroźne. Gęstość zaludnienia jest przeciętna, licznie występują tutaj duże miasta.

R1brkG1yPW0Jd1
Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.
Pasowy układ regionów geograficznych w Polsce
ibeAPMUonP_d5e836

10. Pas wyżyn

Pas wyżyn leży w południowo‑wschodniej części Polski i obejmuje trzy krainy geograficzne. Są to:

  • Wyżyna Śląsko‑Krakowska,

  • Wyżyna Małopolska,

  • Wyżyna Lubelska.

Wyżynę Śląsko‑Krakowską dzielimy na Wyżynę Śląską i Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską. Wyżyny polskie charakteryzują się wysokościami od 200 m n.p.m. do 500 m n.p.m. Góry Świętokrzyskie będące częścią Wyżyny Małopolskiej dochodzą do 600 m n.p.m. (najwyższy szczyt – Łysica – 612 m n.p.m.)
Krajobraz wyżyn jest silnie zróżnicowany. Na Wyżynie Lubelskiej przeważa krajobraz rolniczy. Na obszarze Wyżyny Śląskiej znajduje się największy w Polsce obszar przemysłowy będący częścią Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Gęstość zaludnienia jest dość wysoka. Cechą charakterystyczną Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej są zjawiska krasowe.
Kras (zjawisko krasowe) polega na rozpuszczaniu skał przez wody opadowe i podziemne. W efekcie powstają formy powierzchniowe, np. skałki o ciekawym kształcie, wąwozy, oraz formy podziemne, np. jaskinie.

R1brkG1yPW0Jd1
Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.
Pasowy układ regionów geograficznych w Polsce
ibeAPMUonP_d5e888

11. Kotliny podgórskie

Kotlina to obniżenie terenu otoczone ze wszystkich stron wzniesieniami.
Pas kotlin podgórskich to tereny leżące na wysokości 200–300 m n.p.m. między wyżynami a Karpatami. Tworzą je dwie krainy geograficzne: Kotlina Oświęcimska i Kotlina Sandomierska. Charakteryzują się one płaskim terenem z niewielkimi wzniesieniami oraz dużą gęstością zaludnienia. Występują tu bogate złoża surowców mineralnych. Duże znaczenie ma także turystyka.

R1brkG1yPW0Jd1
Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.
Pasowy układ regionów geograficznych w Polsce
ibeAPMUonP_d5e929

12. Góry

W południowej części Polski znajdują się łańcuchy górskie: Sudety i Karpaty. Sudety i większa część pasm górskich w Karpatach to góry średnie, zaś Tatry to góry wysokie. Łańcuchy górskie są utworzone przez pasma górskie, czyli wydłużone zespoły gór. Przykładami pasm górskich w Sudetach są Karkonosze, Góry Izerskie i Góry Stołowe, a w Karpatach – Tatry, Pieniny i Beskidy.

Porównanie gór średnich i wysokich

Góry średnie

Góry wysokie

większość wzniesień nie przekracza 1500 m n.p.m., szerokie i głębokie doliny, kopulaste szczyty, niezbyt strome stoki

wzniesienia przekraczające 1500 m n.p.m., wąskie, głęboko wcięte doliny, ostre szczyty, strome stoki, często pokryte rumowiskiem skalnym

Charakterystyczny dla gór jest piętrowy układ roślinności. Ma on związek z postępującym wraz z wysokością spadkiem temperatury, rodzajem podłoża i siłą wiatru.

Piętra roślinne w Tatrach

Nazwa pietra

Wysokość n.p.m.

Dominująca roślinność

pogórze

600‑700 m n.p.m

rośliny uprawne

regiel dolny

od 600‑700 m n.p.m. do 1100‑1200 m n.p.m.

lasy mieszane: świerk, jodła, buk, jarzębina

regiel górny

Od 1100‑1200 m n.p.m. do 1500 m n.p.m.

lasy iglaste: świerk, sosna, limba

kosodrzewina

1500‑1800 m n.p.m.

sosna górska‑kosodrzewina

hale

1800‑2300 m n.p.m.

trawy, dzwonek alpejski, sasanka alpejska, skalnica tatrzańska

turnie

powyżej 2300 m n.p.m.

mchy, porosty, nieliczne rośliny zielne

R1brkG1yPW0Jd1
Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.
Pasowy układ regionów geograficznych w Polsce
RLYDX1qXDttOd1
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
ibeAPMUonP_d5e986

Zadania

Ćwiczenie 1
Ra7W8xemYkYGb1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
ReF5lqP1LHA9v1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1xohq4FDhDyK1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
Rastlu8Chohmo1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RqW2pFNArfTlF1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RYJyt7TGch6nL1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
RZ7b2Jccx4L8x1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R1URZofRTiwMS1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
RdXhnPrROkwPT1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 10
RU30FmnOJqZu11
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11
RGr9F7Qu1JSNt1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 12
RuPcfSVBGYzrF1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 13
ReHAsSahND36X1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 14
RazpeCG0gAnJV1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 15
R18rf2FR5WRTW1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 16
R1JHRHLtgoyE81
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 17
R6kMX1hgHeGFS1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 18
R1al8ymiZ3kyv1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 19
RdUfNq0UtGCFV1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 20
R1Qj13S7JFb0a1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 21
R1OtLAD2cQr3x1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 22
R1NHlXKdOFGqv1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 23
R1NYcRZDOEQJM1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
R1I33l9dQAEa3
Ćwiczenie 24
Połącz nazwę pasma górskiego z nazwą jego najwyższego szczytu. Tatry Możliwe odpowiedzi: 1. Babia Góra, 2. Szczeliniec Wielki, 3. Łysica, 4. Trzy Korony, 5. Wielka Sowa, 6. Tarnica, 7. Gerlach, 8. Śnieżka Pieniny Możliwe odpowiedzi: 1. Babia Góra, 2. Szczeliniec Wielki, 3. Łysica, 4. Trzy Korony, 5. Wielka Sowa, 6. Tarnica, 7. Gerlach, 8. Śnieżka Bieszczady Możliwe odpowiedzi: 1. Babia Góra, 2. Szczeliniec Wielki, 3. Łysica, 4. Trzy Korony, 5. Wielka Sowa, 6. Tarnica, 7. Gerlach, 8. Śnieżka Beskidy Możliwe odpowiedzi: 1. Babia Góra, 2. Szczeliniec Wielki, 3. Łysica, 4. Trzy Korony, 5. Wielka Sowa, 6. Tarnica, 7. Gerlach, 8. Śnieżka Karkonosze Możliwe odpowiedzi: 1. Babia Góra, 2. Szczeliniec Wielki, 3. Łysica, 4. Trzy Korony, 5. Wielka Sowa, 6. Tarnica, 7. Gerlach, 8. Śnieżka Góry Sowie Możliwe odpowiedzi: 1. Babia Góra, 2. Szczeliniec Wielki, 3. Łysica, 4. Trzy Korony, 5. Wielka Sowa, 6. Tarnica, 7. Gerlach, 8. Śnieżka Góry Stołowe Możliwe odpowiedzi: 1. Babia Góra, 2. Szczeliniec Wielki, 3. Łysica, 4. Trzy Korony, 5. Wielka Sowa, 6. Tarnica, 7. Gerlach, 8. Śnieżka Łysogóry Możliwe odpowiedzi: 1. Babia Góra, 2. Szczeliniec Wielki, 3. Łysica, 4. Trzy Korony, 5. Wielka Sowa, 6. Tarnica, 7. Gerlach, 8. Śnieżka
Źródło: Brygida Baranowska.
Ćwiczenie 25
RiE3LB45TauNZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 26
Rxr4SUi4A8fr81
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 27
R1KVoJTs0RKuT1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 28
RCNMNkRN0tBLz1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 29
R1E2WXGzTIyQD1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
ibeAPMUonP_d5e1150

Test

RzvwRRf9yYzdj1
zadanie interaktywne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.