Znane są nam zakazy zapisane w przestrzeni publicznej – np. Uwaga, wysokie napięcie, Nie wolno dokarmiać zwierząt – albo polecenia, nakazy czy zakazy zawarte w tekstach urzędowych lub regulaminach – np. Dokument należy złożyć przed upływem określonego terminu. Wszystkie komunikują o jakichś czynnościach, natomiast nie zawierają informacji o podmiocie wypowiedzi. Podobne konstrukcje zdaniowe pojawiają się w telewizyjnej prognozie pogody – np. W całym kraju rozpadało się – lub w codziennych uwagach na temat poprawności języka – np. Tak się mówi po polsku. Wszystkie te wypowiedzenia odznaczają się wspólną właściwością: są konstrukcjami bezosobowymi. Oznacza to, że zawierają bezosobowe formy czasownika albo takie czasowniki, do których nie można dołączyć podmiotu. Dlaczego pojawiają się w języku? Wymienione formy czasownika mają zastosowanie w sytuacji, gdy nie można wskazać wykonawcy czynności (np. w opisach zjawisk przyrodniczych czy stanów, które dotyczą organizmu człowieka) oraz wtedy, gdy celowo unika się wskazania wykonawcy czynności (np. Zorganizowano zbiórkę pieniędzy).

Konstrukcje bezosobowe

Poznaliśmy już niektóre sposoby wyrażania konstrukcji bezosobowych. Takie właściwości mają m.in.:

• bezokolicznik – forma czasownika, którą rozpoznamy w słowniku po końcówce -ć (czytać) lub rzadziej -c (biec, móc);

• bezosobowa forma czasownika, która jest zakończona na -no (czytano) lub -to (podarto);

• bezosobowa forma czasownika, którą może wyrażać cząstka „się” (np. mówi się, czyta się, pisze się).

Jeśli konstrukcje te pojawiają się w wypowiedzeniach w funkcji orzeczenia, nie możemy wskazać podmiotu wypowiedzi. Porównajmy dwie sytuacje:

Nie można również wskazać podmiotu w zdaniach, gdy:

• pojawiają się w nich formy z cząstką „się” (np. Mówi się o tym, Tak się zdarza). W tym miejscu trzeba dodać, że nie każde „się” jest zaimkiem zwrotnym. Mamy całkiem duży zbiór czasowników, w których „się” jest cząstką gramatyczną oznaczającą konstrukcje bezosobowe – należy je odróżnić od form typu „Ktoś myje się” = „siebie”. W tym ostatnim zdaniu zawarty jest rzeczywiście zaimek zwrotny. Możemy go dostrzec w dłuższej formie biernikowej (kogo? – się = siebie);

• zawierają wyrazy typu można, trzeba, warto, powinno się, należy, wolno (np. Tak nie można, Nie trzeba płacić, Warto się nad tym zastanowić, Powinno się dopisać jedno zdanie, Należy to napisać do piątku, Tu wolno rozmawiać);

• w funkcji orzeczenia pojawiają się wyrazy typu szkoda, brak, żal (np. Szkoda słów, Brak słów, Żal mi tego);

• w funkcji orzeczenia występują niektóre czasowniki nazywające zjawiska ze świata przyrody (grzmi, zachmurzyło się) albo nazywające stan samopoczucia człowieka (mdli kogoś, kłuje kogoś, ziewa się komuś, komuś coś się przywidziało).

Konstrukcjami bezosobowymi są także równoważniki zdania i imiesłowowe równoważniki zdania. Imiesłowowy równoważnik zdania często zastępuje zdania okolicznikowe. Rozpoznajemy go po formach imiesłowu przysłówkowego. Wyróżniamy dwa jego rodzaje: ● współczesny (zakończony na -ąc, np. pisząc), ● uprzedni (zakończony na -wszy lub -łszy, np. wróciwszy, zapaliwszy).

Porównajmy dwa przykłady wypowiedzeń:

R1RsAH0Y3x5nZ1

Imiesłowy-tabelka

Zadaniowo (I)