Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Odkrycia w dziedzinie chemii od wieków budziły dużo emocji. Także obecnie w laboratoriach odkrywa się wiele substancji o praktycznym znaczeniu. Niektóre z nich z pewnością zrewolucjonizują świat. Chemia jest wszędzie wokół nas. Dzięki niej żyjemy.

Już wiesz
  • czym zajmuje się chemia oraz znasz podstawy tego przedmiotu;

  • jaki jest podstawowy sprzęt laboratoryjny i jego przeznaczenie;

  • co oznaczają piktogramy ostrzegawcze na pojemnikach z odczynnikami chemicznymi oraz jakie zasady BHP obowiązują podczas pracy z substancjami i preparatami.

Nauczysz się
  • bezpiecznie wykonywać doświadczenia w pracowni chemicznej;

  • rozpoznawać interesujące substancje stosowane w życiu w codziennym;

  • określać korzystny i negatywny wpływ różnych substancji na zdrowie człowieka i środowisko;

  • oceniać rolę chemii we współczesnym świecie.

iwzG8sLf1B_d5e184

1. Chemia jako nauka: ścisła, przyrodnicza i eksperymentalna

Już w gimnazjum dowiedzieliście się, że chemia to nauka, która zajmuje  się badaniem składu i budowy substancji, ich przemianami oraz warunkami, w jakich one zachodzą. Naturę i właściwości substancji analizuje również fizyka. Te dwie nauki wzajemnie się przenikają i podobnie jak matematyka są zaliczane do przedmiotów ścisłych. Chemii nie wyobrażamy sobie także bez powiązania jej z biologią i geografią. Chemicy zajmują się bowiem wieloma ważnymi kwestiami dotyczącymi ludzkiego życia, jak i całego świata. Podstawą rozwoju tej nauki jest eksperyment, który fascynuje, pobudza wyobraźnię, ale może również powodować zagrożenie naszego zdrowia i życia. Zanim zaczniesz swoją kolejną przygodę z chemią, zapoznaj się z regulaminem pracowni chemicznej i z przepisami BHPBHPBHP.

RWrEFmgYZw11x1
Źródło: Krzysztof Jaworski, Grażyna Makles, Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
RfzhQJZ4k9c3b1
Źródło: Krzysztof Jaworski, Grażyna Makles, Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

Jak Ira RemsenIra RemsenIra Remsen (amerykański chemik, który żył na przełomie XIX i XX w.) opowiadał o swoim pierwszym spotkaniu z chemią
Czytając podręcznik chemii, natrafiłem na zdanie Kwas azotowy działa na miedź. Męczyło mnie czytanie takich pustych fraz, ale postanowiłem zobaczyć, co to oznacza. Miedź znałem jako tako, ponieważ w użyciu były miedziane centy. W gabinecie doktora, gdzie przesiadywałem, widziałem na stole butelkę podpisaną „kwas azotowy”. Nie znałem jego szczególnych właściwości, ale byłem żądny wiedzy, a duch przygody był ze mną. Dla dobra nauki byłem nawet gotów poświęcić jedną z monet. Otworzyłem więc butelkę oznaczoną „kwas azotowy”, nalałem trochę cieczy na miedziaka i przygotowałem się do obserwacji. Ale cóż to za dziwo ujrzałem? Cent zmienił się i nie była to mała zmiana. Zielonkawoniebieska ciecz pieniła się i dymiła nad centem oraz stołem. Powietrze w otoczeniu zabarwiło się na kolor ciemnoczerwony. Wyrosła wielka, barwna chmura. Była nieprzyjemna i dusząca. Jak miałbym to zatrzymać? Spróbowałem pozbyć się tego paskudztwa przez zebranie go i wyrzucenie przez okno, które w wcześniej otworzyłem. Poznałem wówczas inny fakt – kwas azotowy działa nie tylko na miedź, ale również na palce. Ból doprowadził do kolejnego niezaplanowanego eksperymentu. Wytarłem palce o spodnie i nastąpiło odkrycie kolejnego faktu – substancja ta działa też na spodnie. Nawet dzisiaj mówię o tym z ożywieniem. Wówczas była to dla mnie rewelacja. Wywołała ona potrzebę dowiedzenia się czegoś więcej o tym szczególnym rodzaju działania. Jedynym sposobem poznania go było eksperymentowanie, praca w laboratorium... (iwzG8sLf1B_d1429t809)

Polecenie 1

Na opakowaniach wielu artykułów kupowanych w sklepach znajdują się piktogramy. Który z poniższych znaków powinien znajdować się na opakowaniu środka do czyszczenia toalet, a który – na buteleczce lakieru do paznokci?

R9hrGPV5q8ozS1
Piktogramy umieszczane na opakowaniach różnych towarów
Wskazówka

Środki do czyszczenia toalet mogą zawierać np. stężone kwasy, a głównym składnikiem lakieru do paznokci jest ester (octan etylu).

Mając podstawową wiedzę na temat przeprowadzania doświadczeń, wykonajmy prosty eksperyment pt.: „Chemia czy magia”?

Doświadczenie 1

Doświadczenie to wykona na lekcji nauczyciel.

Problem badawczy

Badanie odwracalności procesów zachodzących pomiędzy glukozą i błękitem metylenowym w środowisku zasadowym.

Hipoteza

Powtarzająca się zmiana barwy roztworu to wynik procesów odwracalnych, które zachodzą w tym układzie.

Co będzie potrzebne
  • woda destylowana,

  • stały wodorotlenek sodu,

  • glukoza,

  • błękit metylenowy,

  • kolba miarowa o pojemności 100 cmIndeks górny 3,

  • waga laboratoryjna,

  • 2 naczyńka wagowe,

  • 2 łyżki,

  • lejek,

  • pipeta Pasteura,

  • cylinder miarowy.

Instrukcja
  1. Na wadze laboratoryjnej odważ ok. 1 g wodorotlenku sodu i 4 g glukozy.

  2. Do kolby miarowej o pojemności 100 cmIndeks górny 3 wprowadź ok. 75 cmIndeks górny 3 wody destylowanej, dodaj wcześniej odważone substancje. Kolbę zamknij korkiem i zamieszaj, aż rozpuszczą się wsypane odczynniki.

  3. Następnie powoli dodawaj kilka kropli błękitu metylenowego, aż roztwór przyjmie niebieską barwę, która jednak po chwili zanika.

  4. Chcąc ponownie uzyskać niebieskie zabarwienie, potrząśnij kolbą.

  5. Barwa jest nietrwała, ale poprzez potrząsanie naczyniem możesz wielokrotnie zmieniać barwę roztworu.

Podsumowanie
R106V71yJyQLO1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

*Glukoza w środowisku zasadowym redukuje błękit metylenowy, a sama się utlenia. Produkty tego procesu są bezbarwne. Potrząsanie naczyniem doprowadza tlen z powietrza, co powoduje, że odtwarza się błękit metylenowy, więc ponownie pojawia się niebieskie zabarwienie roztworu.
Obserwowana zmiana barwy roztworu to wynik dwóch procesów, które zachodzą w przeciwnych kierunkach.

R1Ju5QwHhTMWg1
Film rozpoczyna ujęcie stołu laboratoryjnego z zawartością i postacią demonstratora widoczną w tle od szyi do pasa. Na stole, licząc od lewej strony, znajdują się kolejno: zakręcona butelka z białym proszkiem i widocznym nad nią napisem Glukoza, mała buteleczka z błękitną substancją płynną, zakręcona butelka z białymi grudkami i widocznym nad nią napisem NaOH oraz cylinder miarowy, czyli menzurka z wodą destylowaną. Wszystkie przedmioty ukazane zostają następnie w zbliżeniu. Zmiana ujęcia, widoczny inny fragment stołu, a na nim menzurka z wodą, szklany lejek obrócony do góry dnem, zamknięta kolbka miarowa, łyżki laboratoryjne, pipeta oraz cyfrowa waga laboratoryjna z dwoma naczyńkami wagowymi z przodu. Następuje zmiana ujęcia, demonstrator do naczyńka stojącego już na wadze nasypuje wodorotlenek sodu. Kamera pokazuje w zbliżeniu wyświetlacz wagi, na którym pokazywana jest wartość 1 gram. Sekwencja z odmierzaniem powtarza się, ale tym razem dozowana jest glukoza. Wyświetlacz wagi wskazuje 4 gramy. Zmiana ujęcia, pokazany zostaje stół laboratoryjny i część sprzętu. Demonstrator przesuwa w swoim kierunku kolbę miarową, wkłada do niej lejek i z cylindra miarowego wlewa wodę destylowaną, a następnie wsypuje wcześniej odważone substancje stałe. Kolbę zamyka korkiem i wytrząsa. Zmiana ujęcia. Demonstrator otwiera ponownie kolbę i dodaje do roztworu kilka kropli ciemnoniebieskiej cieczy za pomocą pipety Pasteura. Roztwór w kolbie przyjmuje niebieskie zabarwienie, lecz po chwili barwa staje się coraz jaśniejsza, aż w końcu roztwór jest bezbarwny. Demonstrator zatyka kolbę korkiem, a następnie bierze kolbę do ręki i mocno wytrząsa. Roztwór wybarwia się na niebiesko. Chemik kładzie kolbę na stole i barwa znowu zanika. Następuje powtórne wstrząśnięcie kolbki z zawartością z takim samym efektem.
iwzG8sLf1B_d5e326

2. Chemia w życiu codziennym

Rok 2011 został nazwany, przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych Międzynarodowym Rokiem Chemii. Celem ONZ było uświadomienie ludzkości, że chemia jest nieodłączną częścią naszego życia. Praktycznie wszystko, co nas otacza, ma z nią coś wspólnego. Organizm każdego z nas to niezwykłe laboratorium chemiczne. Przez cały dzień człowiek ma kontakt z różnymi substancjami i procesami – zarówno w domu, szkole, jak i w pracy, podczas podróży czy też w trakcie wypoczynku. Hasło, które towarzyszyło obchodom roku 2011, brzmiało: Chemia – nasze życie, nasza przyszłość i choć od tego czasu minęło kilka lat, to jest ono nadal aktualne. Chemia odgrywa bardzo ważną rolę we wszystkich gałęziach przemysłu wpływających na postęp cywilizacyjnych. Chemia życia codziennego będzie przedmiotem naszych rozważań na tym etapie kształcenia. Przed nami 6 działów tematycznych.

R1ScR7i9xeRh71
Źródło: Dariusz Adryan, Stephen Codrington (https://commons.wikimedia.org), National Cancer Institute (https://commons.wikimedia.org), Andrecp (https://commons.wikimedia.org), Fahad Faisal (https://commons.wikimedia.org), Chris_Parfitt (https://www.flickr.com), Sdi-jr (http://en.wikipedia.org), Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY-SA 3.0.
iwzG8sLf1B_d5e359

Dział I

Czy surowce mineralne, które pozyskujemy z Ziemi, mogą nas jeszcze czymś zaskoczyć? Świat, jaki znamy, nie istniałby bez betonu, stali, aluminium, szkła czy tworzyw sztucznych. O węglu, występującym w postaci diamentu czy grafenu, może już słyszeliście, a jeśli nie, to z pewnością poznacie ten pierwiastek na lekcji chemii. Wiele odkryć, bez których nie wyobrażamy sobie współczesnej cywilizacji, zawdzięczamy właśnie chemikom. Czy słyszeliście kiedyś o metodzie hodowli kryształów Jana CzochralskiegoJan CzochralskiJana Czochralskiego? Do jej odkrycia doszło, jak to często bywa, przez przypadek. Profesor Czochralski przez pomyłkę zanurzył stalówkę swojego wiecznego pióra w tyglu z roztopioną cyną i okazało się, że wisząca na końcu stalówki cienka nić skrystalizowanego metalu była w całości jednolitym kryształem (monokryształemmonokryształmonokryształem). Jego pomysł, opracowany w 1916 roku, to najstarszy i do dzisiaj jedyny znany sposób na otrzymywanie tego typu materiałów.

R4gn3UsfhrDYf1
Monokryształ krzemu
Ciekawostka

Metoda opracowana przez Czochralskiego stała się fundamentem współczesnego przemysłu elektronicznego, ponieważ wykorzystuje się ją w procesie produkcji wszystkich układów scalonych. Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że właśnie to odkrycie wyprzedziło swoją epokę historyczną. Bez układów z krzemu nie byłoby: telewizorów, komputerów, telefonów, tabletów, zegarków elektronicznych itd. Krzem stał się materiałem XX wieku. I pomyśleć, że o tym wynalazku zadecydował przypadek!

A co się stanie, jeśli przez przypadek do roztworu siarczanu(VI) miedzi(II), w którym zanurzono folię aluminiową, wsypiemy nieco soli kuchennej (chlorku sodu)?

Doświadczenie 2
Problem badawczy

Badanie wpływu chlorku sodu na reakcję siarczanu(VI) miedzi(II) z glinem.

Hipoteza

Glin jest metalem bardziej aktywnym od miedzi, więc powinien wypierać miedź z roztworu CuSO4(aq).

Co będzie potrzebne
  • roztwór siarczanu(VI) miedzi(II),

  • folia aluminiowa,

  • chlorek sodu,

  • zlewka,

  • cylinder miarowy,

  • łyżeczka.

Instrukcja
  1. Do zlewki nalej ok. 20 cmIndeks górny 3 roztworu siarczanu(VI) miedzi(II) i włóż kawałek folii aluminiowej, tak aby wystawała ponad naczynie. Obserwuj, czy zachodzą jakieś zmiany.

  2. Następnie do roztworu dodaj szczyptę chlorku sodu. Czy teraz widoczne są jakieś zmiany?

Podsumowanie
R1YlpZ6fknYuH1
Folia alumniowa w roztworze siarczanu(VI) miedzi(II) bez dodatku chlorku sodu i z dodatkiem chlorku sodu

Po zanurzeniu folii aluminiowej do roztworu siarczanu(VI) miedzi(II) nie obserwujemy żadnych objawów reakcji chemicznej. Glin jest metalem bardziej aktywnym od miedzi, ale na powietrzu pasywujepasywacjapasywuje. Na jego powierzchni tworzy się cienka ochronna warstwa związków glinu, która uniemożliwia dalszą reakcję chemiczną. Jednak dodatek chlorku sodu, a właściwie jonów chlorkowych prowadzi do zniszczenia tej powłoki na folii aluminiowej i glin zaczyna gwałtownie reagować (roztwarza się), przeprowadzając jony miedzi w metal. Niebieski roztwór siarczanu(VI) miedzi(II) ciemnieje, po czym na dnie zlewki gromadzi się ciemnoczerwony osad wytrąconej metalicznej miedzi.

ROWDU1uL29R5k1
Film rozpoczyna się ujęciem stołu laboratoryjnego, na którym leży porcelanowa łyżka, obok niej szeroka i płaska zlewka z białą substancją, a po prawej stronie wąska wysoka zlewka z niebieskim roztworem. Demonstrator umieszcza w zlewce z niebieską cieczą zwinięty w rulon arkusz folii aluminiowej. Następuje zbliżenie na zlewkę z niebieskim płynem i kawałkiem folii. Ujęcie zastępuje widok tablicy z szeregiem elektrochemicznym metali, w którym pierwiastki ułożono w kolejności od potencjałów standardowych ujemnych u góry do potencjałów dodatnich na dole. Przy symbolu glinu Al, zajmującemu czwartą pozycją od góry z wartością -1,69 pojawia się czarna strzałka. Druga czarna strzałka pojawia się przy symbolu Cu zajmującemu czwartą pozycję od dołu z wartością +0,34. Pomiędzy tymi pierwiastkami na liście znajduje się większość, bo dwanaście z dwudziestu pierwiastków. Następuje powrót do ujęcia stołu laboratoryjnego. Dłoń demonstratora w rękawiczce ochronnej nabiera z drugiej zlewki łyżeczką nieco soli i wsypuje do niebieskiego roztworu. Następuje zbliżenie zlewki z roztworem i rulonem folii aluminiowej. Po kilku sekundach zaczyna się reakcja, która przebiega coraz gwałtowniej. Folia ciemnieje i kurczy się, ciemnieje również roztwór, czemu towarzyszy intensywne wydzielanie się gazu i wytrącanie ciemnego osadu. Osad osiada również na bocznej ściance naczynia, dzięki czemu widać, że jest on rdzawoczerwony.
iwzG8sLf1B_d5e517

Dział II

Jak często sięgasz po środki myjące lub czyszczące? Czy możesz sobie wyobrazić, jak wyglądałoby nasze życie bez substancji zapachowych?
Już w starożytności pachnidła miały wysoką cenę i robiły zawrotną karierę. We współczesnym świecie spotykamy niezliczenie wiele zapachów. Uważa się, że zapachy mogą na nas silnie oddziaływać, wprawiając w odpowiedni nastrój. Prawdopodobnie aromat kawy pobudza i usuwa zmęczenie, woń cytryny i fiołka wspomaga koncentrację, a sam fiołek wonny korzystnie wpływa na szybkość uczenia się. Aromaterapia jest stosowana w medycynie, np. ostatnio do wspomagania procesów wybudzania ludzi ze śpiączki. Zapachy ułatwiają komunikację w świecie zwierząt. Przykładem może być bombikol – pierwszy z opisanych chemicznie feromonówferomonyferomonów, wydzielany przez samice jedwabnika morwowego i wabi samce już z odległości ok. 10 kilometrów.

Ciekawostka

Historia odkrycia bombikolu to opowieść o niezwykłej pomysłowości, determinacji i pracowitości. Niemiecki biochemik Adolf ButenandtAdolf ButenandtAdolf Butenandt w 1959 roku po raz pierwszy wyizolował ten związek organiczny, zaliczany do alkoholi. Substancję tę Butenandt pozyskał z ponad 500 000 żeńskich osobników jedwabnika morwowego, otrzymując zaledwie 6,4 mg tego związku. Samiec wyczuwa samicę, gdy 1 cząsteczka bombikolu przypada na trylion cząsteczek powietrza.

R1A0nmxnbRIhv1
Wzór kreskowy bombikolu i jedwabnik morwowy (postać dorosła)

*Wzór kreskowy (w formie uproszczonej) to bardzo często stosowany w chemii organicznej sposób zapisu związku chemicznego z pominięciem symboli węgla i wodoru znajdujących się w głównym szkielecie związku organicznego.

Polecenie 2

Oblicz, ile cząsteczek bombikolu znajdowało się w 6,4 mg próbki, którą otrzymał Butenandt, skoro trylion cząsteczek tego związku ma masę ok. 4·10-4 g? Czy zapach jest właściwością fizyczną, czy raczej właściwością chemiczną substancji?

Wskazówka

Trylion to liczba o wartości 1018. Właściwości fizyczne określa się na podstawie zjawisk fizycznych, a właściwości chemiczne wynikają z zachodzących reakcji chemicznych.

iwzG8sLf1B_d5e577

Dział III

O tym, jak ważne jest, byśmy byli zdrowi, nie trzeba nikogo przekonywać. Wiemy również, że substancje chemiczne mogą zarówno leczyć, jak i wywoływać różne choroby. Współczesna farmacja oraz nowoczesna kuchnia to dwie dziedziny, które łączy dbałość o zdrowie. Hipokrates, uznawany za ojca medycyny, powiedział: Twoje pożywienie powinno być lekarstwem, a twoje lekarstwo powinno być pożywieniem. Te słowa uzmysławiają, jak istotny wpływ wywiera odżywianie na jakość naszego życia. Dotyczy to nie tylko osób zmagających się z otyłością oraz takimi jednostkami chorobowymi jak np. fenyloketonuria czy cukrzyca, ale także tych, którzy tej zależności na co dzień nie zauważają.

Ciekawostka

Osobom chorym na cukrzycę podaje się insulinęinsulinainsulinę i zaleca odpowiednią dietę. Insulina jest hormonem białkowym wytwarzanym przez komórki trzustki. Hormon ten, regulujący zawartość glukozy we krwi, został odkryty przez Kanadyjczyków: lekarza, fizjologa Fredericka BrantingaFrederick BantingFredericka Brantinga i jego asystenta – Charlesa BestaCharles Herbert BestCharlesa Besta. Wyizolowali oni insulinę z trzustki krowiej i po oczyszczeniu podali ją po raz pierwszy 22 stycznia 1922 roku 14‑letniemu chłopcu, ratując mu życie. Od 1982 roku insulinę produkuje się syntetycznie. W 2013 roku na świecie odnotowano ok. 382 miliony osób, które zmagają się z cukrzycą, dlatego zalicza się ją do chorób cywilizacyjnych. Diagnostyka tej choroby opiera się głównie na wynikach badania krwi, w której oznacza się stężenie glukozy. Dość powszechne jest także oznaczanie poziomu tego cukru w moczu. A w jaki sposób można wykryć tę substancję w pracowni chemicznej?

Doświadczenie 3
Problem badawczy

Wykrywanie obecności glukozy w roztworze.

Hipoteza

Glukoza daje pozytywny wynik w próbie lustra srebrowego.

Co będzie potrzebne
  • roztwór glukozy,

  • odczynnik Tollensa, czyli amoniakalny roztwór tlenku srebra(I),

  • fabrycznie nowa probówka (lub dokładnie odtłuszczona),

  • łaźnia wodna,

  • trójnóg,

  • siatka ceramiczna,

  • termometr,

  • palnik.

Instrukcja
  1. Do fabrycznie nowej lub dobrze odtłuszczonej probówki wprowadź ok. 2 cmIndeks górny 3 roztworu glukozy i dodaj nieco odczynnika Tollensa.

  2. Probówkę umieść w łaźni wodnej i ogrzewaj przez kilkanaście minut w temperaturze ok. 80°C.

Podsumowanie
ROQkDGOpystid1
Zawartość probówki przed ogrzaniem i po ogrzewaniu

Po zmieszaniu wszystkich odczynników roztwór jest bezbarwny. Po chwili ogrzewania mieszaniny w łaźni wodnej probówka pokrywa się srebrzystą powłoką (lustrem srebrnym). Taki przebieg procesu potwierdza obecność glukozy (cukru redukującego) w roztworze.

RSwpehBxbxLn61
Film rozpoczyna się ujęciem zestawu do eksperymentu: palnika nad którym na trójnogu i siatce ceramicznej znajduje się duża zlewka z wodą i termometrem, butelki z czerwonego szkła oraz nieco większej butelki z białego szkła. W obydwu butelkach zanurzone są pipety. Demonstrator spoza kadru wyciąga probówkę i drewnianą łapkę do jej trzymania. Po zamontowaniu probówki w łapce chemik wprowadza do niej pipetą Pasteura bezbarwny roztwór, po czym z buteleczki koloru bursztynowego dodaje nieco bezbarwnej cieczy. Zmiana ujęcia na zbliżenie zlewki i termometru wskazującego 80 stopni Celsjusza. Demonstrator umieszcza w wodzie probówkę. Następuje cięcie i pokazana zostaje probówka w której zawartość jest już żółtawa, a ścianki stopniowo pokrywają się warstwą srebra. Film kończy ujęcie prezentujące wyjmowanie posrebrzonej od wewnątrz probówki z łaźni wodnej.
iwzG8sLf1B_d5e675

Dział IV

Środki chemiczne odgrywają ogromną rolę w rolnictwie. Pestycydy pomagają niszczyć szkodniki, chwasty, owady, grzyby, mogą działać odstraszająco lub wabiąco na zwierzęta, ułatwiają usuwanie liści, jak i przyczyniają się do ich wysuszania przed zbiorem oraz zmniejszania nadmiernej ilości kwiatów w sadownictwie. Ponadto stosowanie nawozów powoduje zasilanie gleby w różne makro- i mikroelementy. Oczywiście z wszystkich tych środków rolnicy powinni korzystać zgodnie z podanymi zasadami dozowania, sporządzania roztworów o określonym stężeniu oraz ich wzajemnego mieszania.

Polecenie 3

Oblicz, ile gramów saletry amonowej (NH4NO3) należy odważyć, by uzyskać tyle samo azotu, ile znajduje się w 40 g mocznika, czyli związku o wzorze: CO(NH2)2?

Wskazówka

Najpierw oblicz, jaka ilość gramów azotu znajduje się w podanej ilości mocznika.

Ciekawostka

Pierwszy środek owadobójczy na dużą skalę zaczęto stosować od połowy XIX wieku. Była to tzw. zieleń paryska (zieleń szwajnfurcka). Substancję tę wykorzystywano głównie do walki ze stonką ziemniaczaną, ale jednocześnie stosowano ją do farbowania tkanin na kolor zielony. Obecnie jest używana w przemyśle stoczniowym, jako środek bakteriobójczy do konserwacji drewna.

Rctdh3vNoueLG1
Stonka ziemniaczana – pospolity szkodnik niszczący uprawy ziemniaków
iwzG8sLf1B_d5e734

Dział V

Czytając ten podręcznik, dowiesz się jak chemicy przez lata przyczyniali się do rozwoju energetyki i transportu, otrzymując coraz bardziej wydajne paliwa, doskonaląc źródła energii oraz materiały, z których buduje się samochody, samoloty czy statki kosmiczne. Co zrobi ludzkość, gdy skończą się paliwa kopalne? Czy rozwiązaniem będzie wykorzystanie gazu ze złóż łupkowych, czy też energetyka podąży w całkiem innym kierunku?

Doświadczenie 4

Doświadczenie to wykona na lekcji nauczyciel.

Problem badawczy

Sprawdzenie, czy reakcja perhydroluperhydrolperhydrolu z manganianem(VII) potasu jest procesem egzoenergetycznym.

Hipoteza

W reakcji perhydrolu z manganianem(VII) potasu wydziela się duża ilość energii.

Co będzie potrzebne
  • kolba stożkowa (erlenmajerka) lub zlewka,

  • cylinder miarowy,

  • łyżka,

  • perhydrol,

  • kryształki manganianu(VII) potasu.

Instrukcja
  1. Do kolby stożkowej nalej ok. 40 cmIndeks górny 3 perhydrolu (30‑procentowego roztworu H2O2) i ostrożnie wprowadź kilka kryształków mangnianu(VII) potasu (KMnO4).

  2. Po przeprowadzeniu doświadczenia ostrożnie sprawdź dłonią temperaturę kolby.

Podsumowanie
RBpB130vy5ZnE1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

*Nadtlenek wodoru, będący składnikiem perhydrolu, redukuje manganian(VII) potasu do tlenku manganu(IV), zgodnie z równaniem reakcji:

2KMnO4 + 3H2O2 → 2MnO2 + 2KOH + 2H2O + 3O2

Powstający tlenek manganu(IV) jest katalizatorem reakcji rozkładu H2O2:

2H2O2 MnO2 2H2O + O2

Reakcja ta jest silnie egzoenergetyczna, co powoduje gwałtowne wrzenie roztworu i odparowanie powstającej wody.

RUT2Z3yo8RUk91
Film rozpoczyna się ujęciem zestawu do eksperymentu składającego się z cylindra miarowego z bezbarwną cieczą, kolby stożkowej, łyżeczki oraz szkiełka zegarkowego z ciemnofioletowymi kryształkami. Demonstrator przelewa ciecz z menzurki do kolby, a następnie dorzuca łyżeczką małą porcję ciemnofioletowych kryształków, od razu odsuwając rękę. Reakcja jest bardzo gwałtowna, mieszanina natychmiast zaczyna kipieć, przybiera brązową barwę i generuje potężny słup pary wodnej. Po chwili reakcja ustaje. Następuje niewielka zmiana ujęcia, substancja w kolbie jest już spokojna, jedynie z szyjki unoszą się jeszcze smugi skroplonej pary wodnej. Demonstrator sprawdza dłonią temperaturę kolby i natychmiast cofa palce. Następuje powolny najazd na kolbę, a następnie zmiana ujęcia na zbliżenie jej fragmentu. Ścianki pokryte są kroplami brunatnej cieczy. Zmiana ujęcia, następuje powtórka sceny wsypywania kryształków do kolby, lecz tym razem kamera przenosi się w górę, pokazując wyraźnie wysoki słup pary wodnej.
iwzG8sLf1B_d5e839

Dział VI

W wielu miejscach nasza planeta wygląda jak wielkie wysypisko śmieci. Kupujemy coraz więcej i często są to towary, z których korzystamy tylko przez krótki czas. Przykładem mogą być artykuły spożywcze w opakowaniach jednorazowego użytku, jak i zawartość naszej szafy z odzieżą, gdy próbujemy nadążyć za ciągle zmieniającą się modą. Częściej wybieramy wyroby z tworzyw sztucznych, które dzięki dużej konkurencji na rynku są dla nas coraz atrakcyjniejsze, choć niekorzystnie wpływają na środowisko naturalne. Kto zastanawia się nad tym, ile odpadów codzienne się wyrzuca? Co zrobić z tą górą śmieci? Zalegają one nie tylko w pobliżu dużych aglomeracji miejskich – często trafiają też do mórz i oceanów. Zgromadziliśmy ich całkiem sporo także w przestrzeni kosmicznej.

R1ao5vCxZNuPj1
Dzikie wysypisko śmieci
Ciekawostka

Czy wiesz, że zużyty telefon komórkowy może być źródłem wartościowych surowców przemysłowych? W aparacie telefonicznym na produkcję styków zużywa się zaledwie 24 mg złota, ale już w 40 telefonach znajduje się go tyle, co w jednej tonie rudy, z której pozyskuje się ten pierwiastek. Firmy, które zajmują się przetwarzaniem telefonów, podają, że z jednej tony telefonów można otrzymać aż 140 kg miedzi, ok. 3,5 kg srebra, ponad 300 g złota, 130 g palladu, 3 g platyny i inne metale.

iwzG8sLf1B_d5e939

3. Chemia jako nauka z przyszłością

Nauka chemii w szkole ponadgimnazjalnej pozwoli wam lepiej zrozumieć otaczający świat, ułatwi dokonywanie wyborów co do produktów używanych w życiu codziennym oraz przyczyni się do wzrostu wrażliwości ekologicznej. Szwajcarski chemik Richard Robert Ernst, dzięki któremu w medycynie można diagnozować wiele chorób metodą rezonansu magnetycznego, powiedział: Przemysł chemiczny jest dzisiaj filarem ludzkiej cywilizacji i kultury. Bez przemysłu chemicznego społeczność ludzka, w obecnych i przyszłych formach, jest nie do pomyślenia. Te słowa, w pewnym sensie, podkreślają, że chemia tworzy otaczający nas świat.

iwzG8sLf1B_d5e970

Podsumowanie

  • Chemia to nauka, która zajmuje się badaniem składu i budowy substancji, ich przemian oraz warunków, w jakich zachodzą.

  • Należy przestrzegać regulaminu pracowni chemicznej, ponieważ wiele stosowanych tam substancji może stwarzać zagrożenie zdrowia i życia człowieka.

  • Wykonywanie doświadczeń chemicznych wymaga znajomości kart charakterystyki substancji oraz przepisów BHP.

  • Nieodzowną pomocą podczas nauki tego przedmiotu jest układ okresowy pierwiastków chemicznych.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Uzasadnij stwierdzenie, że soda oczyszczona (NaHCO3) to związek o wszechstronnym zastosowaniu.

iwzG8sLf1B_d5e1024

Słowniczek

Frederick Banting
RpcbMElZgo1Qw1
Źródło: Arthur S. Goss(http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, public domain.

Frederick Banting

Z wykształcenia lekarz (specjalizował się w pediatrii). Pracował również jako wykładowca farmakologii na Uniwersytecie w Toronto. Jego największym osiągnięciem było w 1922 roku odkrycie insuliny (wspólnie ze swoim asystentem – Charlesem Bestem), za co w 1923 roku otrzymał Nagrodę Nobla.

Charles Herbert Best
R16mWphGjfAiN1
Źródło: nn.(http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, public domain.

Charles Herbert Best

Kanadyjski fizjolog, współodkrywca insuliny w 1922 roku. Po II wojnie światowej pracował jako naukowy ekspert w Światowej Organizacji Zdrowia (WHO).

BHP
Definicja: BHP

skrót określający zbiór zasad i przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, a także niezależna dziedzina wiedzy zajmująca się określaniem warunków pracy

Adolf Butenandt
R1WKVlaGvyBaB1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Adolf Butenandt

Niemiecki biochemik, który w swojej pracy naukowej zajmował się głównie badaniem nad hormonami płciowymi i substancjami wabiącymi u owadów. Za badania nad hormonami płciowymi i syntezę hormonów ludzkich w 1939 roku otrzymał Nagrodę Nobla (wspólnie z chorwackim chemikiem – Leopoldem Ružičką).

Jan Czochralski
RPLAR3SkkGoZT1
Źródło: nn. (http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, public domain.

Jan Czochralski

Był znanym chemikiem i metalurgiem, twórcą szeregu nowych metod badawczych i patentów (np. stop zwany metalem B, który znalazł zastosowanie w kolejnictwie). Największym jego osiągnięciem było opracowanie metody otrzymywania monokryształu krzemu. Uchwałą Sejmu RP rok 2013 został nazwany Rokiem Jana Czochralskiego.

Richard Robert Ernst
RftjL4SAqVr561
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Richard Robert Ernst

Chemik, którego największym osiągnięciem był rozwój metody badań za pomocą magnetycznego rezonansu jądrowego, za co w 1991 roku otrzymał Nagrodę Nobla.

feromony
Definicja: feromony

związki chemiczne wydzielane i wyczuwane przez zwierzęta i rośliny w celu przekazywania informacji (komunikacji)

insulina
Definicja: insulina

hormon peptydowy mający podstawowe znaczenie w przemianie cukrów, białek i tłuszczów

monokryształ
Definicja: monokryształ

ciało krystaliczne odznaczające się jednakową orientacją sieci krystalicznej, niezależnie od wielkości kryształu

pasywacja
Definicja: pasywacja

proces przeprowadzania substancji w stan pasywny; proces pasywacji dotyczy głównie metali, pokrywających się szczelną powłoką, która chroni je przed dalszymi reakcjami w danym środowisku oraz izoluje metal od substancji, które go otaczają

perhydrol
Definicja: perhydrol

ok. 30‑procentowy wodny roztwór nadtlenku wodoru (H2O2)

Ira Remsen
RyUaZuBI4i8PY1
Źródło: nn.(http://commons.wikimedia.org/wiki), edycja: Krzysztof Jaworski, public domain.

Ira Remsen

Po ukończeniu medycyny nie podjął pracy na stanowisku lekarza, ale wyjechał do Niemiec, gdzie studiował chemię. W roku 1879 założył czasopismo naukowe (American Chemical Society), które redagował przez 35 lat. Największym jego osiągnięciem było odkrycie w tym samym roku, wspólnie z Constantinem Fahlbergiem, sacharyny (sztucznego środka słodzącego, który jest 300–500 razy słodszy od sacharozy).

surowce mineralne
Definicja: surowce mineralne

skały i minerały wykorzystywane przez człowieka w różnych dziedzinach życia

iwzG8sLf1B_d5e1702

Zadania

Ćwiczenie 1
R1YsixqP5W5oN1
zadanie interaktywne
Źródło: Grażyna Makles, Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1AOvieTuOMPa1
zadanie interaktywne
Źródło: Grażyna Makles, Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R17LvM2nendWV1
zadanie interaktywne
Źródło: Grażyna Makles, Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1VHXn2dZ8ZkR1
zadanie interaktywne
Źródło: Grażyna Makles, Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1Gc067K2BVjU1
zadanie interaktywne
Źródło: Grażyna Makles, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RtL5goA7OLW2d1
zadanie interaktywne
Źródło: Grażyna Makles, Anna Florek, licencja: CC BY 3.0.