Manieryzm - wynaturzenie renesansu?

R18wani9us7n3

Sąd ostateczny Źródło: Michał Anioł, Sąd ostateczny, 1536-1541, fresk, Kaplica Sykstyńska, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1Pow7EMdnaMk1

Autoportret Gorgio Vasari’ego Autoportret Gorgio Vasari’ego Źródło: Giorgio Vasari, Olej na płótnie, domena publiczna.

Mistrzowie renesansu w XV i na początku XVI w. osiągnęli „doskonałość”, a przynajmniej tak ocenił ich umiejętności „pierwszy historyk sztuki” Giorgio Vasari. Ich sprawność techniczna i precyzja w posługiwaniu się perspektywą były tak duże, iż umożliwiały idealne odtwarzanie rzeczywistości i kreowanie wyobrażeń imitujących rzeczywistość. Artyści zaczęli poszukiwać nowych form wyrazu, intensywniej oddziałujących na odbiorców. Zaczęto nieco zniekształcać rzeczywistość po to, aby uwypuklić pewne cechy lub przełamać przewidywalną regularność, którą cechował się renesans.

R4fRdVA8CVsMH

Strona tytułowa z pierwszych dwóch części dzieła Vasariego „Życie sławnych…” wyd. we Florencji w 1568 r. Strona tytułowa z pierwszych dwóch części dzieła Vasariego „Życie sławnych…” wyd. we Florencji w 1568 r. Źródło: Giorgio Vasari, domena publiczna.

Rn5sUVhaQQATd

Autoportret Gorgio Vasari’ego Autoportret Gorgio Vasari’ego Źródło: Gorgio Vasari, grafika, domena publiczna.

Scena sądu ostatecznego Michała Anioła, pomimo iż fresk powstał w okresie renesansu, zapowiada przemiany charakterystyczne dla następnej epoki w dziejach sztuki. Centralnie przedstawiona postać Chrystusa jest dynamiczna, brak w niej spokoju i harmonii. Zakłócona perspektywa linearna i ekspresyjne, przerysowane emocje przypisane poszczególnym postaciom również pozwalają widzieć w tym dziele pierwszy zwiastun nowej estetyki. Określano ją jako „manieryzm”, czyli świadome stosowanie pewnych charakterystycznych zniekształceń w celu osiągnięcia konkretnego wyrazu artystycznego. Dzieła manierystyczne były swoistą kpiną ze zbyt sztywnych ram estetycznych renesansu. Jako charakterystyczne przykłady tego nurtu, oprócz sztuki XVI w. w Europie Zachodniej (np. malarstwo Parmigianina, Tintoretta czy El Greca, wskazać można architekturę Gdańska (Dwór Artusa, Zbrojownię czy Złotą Bramę), budowle we Lwowie (Kaplica Boimów) czy kamienice w Kazimierzu Dolnym. Obrazują one odejście od klasycznych norm równowagi, powtarzalności i klasycznych porządków architektonicznych.

R1KFgWDWIb1Dt

Madonna z długą szyją Źródło: Parmigianino, Madonna z długą szyją, 1534-1540, olej na płótnie, Uffizi Gallery we Florencji, domena publiczna.

RIIT599QcEF24

Jesień Źródło: Giuseppe Arcimboldo, Jesień, 1573, Olej na płótnie, Luwr, domena publiczna.

R82huCqJMuAvW

Alegoryczny portret cesarza Rudolfa II. (1590) Alegoryczny portret cesarza Rudolfa II. (1590) Źródło: Giuseppe Arcimboldo, ok. 1590, Olej na płótnie, Skokloster Castle, domena publiczna.

ROF9wT0AYibyq

Nawrócenie św. Pawła Źródło: Parmigianino, Nawrócenie św. Pawła, olej na płótnie, Kunsthistorisches Museum, domena publiczna.

RWz0QbWMsNzfn

Rysunek Parmigianino przedstawiający artystę z karmiącą suką. Rysunek Parmigianino przedstawiający artystę z karmiącą suką. Źródło: Parmigianino, ok. 1530, domena publiczna.

Rii6LHZHGKzYi

Cud św. Marka oswabadzającego niewolnika Źródło: Tintoretto, Cud św. Marka oswabadzającego niewolnika, 1548, olej na płótnie, Accademia of Venice, domena publiczna.

R1Kp7GXyPUoeh

Zuzanna w kąpieli Źródło: Tintoretto, Zuzanna w kąpieli, 1550, olej na płótnie, Kunsthistorisches Museum, domena publiczna.

RQFaOvMTIjgja

Obnażenie Chrystusa Źródło: El Greco, Obnażenie Chrystusa, 1577-1579, olej na płótnie, Sacristy of the Cathedral, Toledo, domena publiczna.

RKzgGYjY5ZA1h

Widok Toledo Źródło: El Greco, Widok Toledo, olej na płótnie, Metropolitan Museum of Art, domena publiczna.

R1FOmAcc3DewZ

Dwór Artusa w Gdańsku Źródło: Rafał Peplinski, Dwór Artusa w Gdańsku, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1WgysTHN4Jgb

Złota Brama Źródło: Reinhold Curick, Złota Brama, 1687, domena publiczna.

R7m6SvlplAaBz

Kaplica Boimów we Lwowie Kaplica Boimów we Lwowie Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Barok – styl „totalny”

Barok to nazwa stylu, która odnosi się do różnych dziedzin kultury, poczynając od sztuk plastycznych: architektury, malarstwa i rzeźby przez dzieła literackie, aż po muzykę. Można wręcz zaobserwować pewne podobieństwa wykraczające poza sferę wyrazu artystycznego, sięgające także w sferę kultury życia codziennego, zachowań towarzyskich czy przeżywania doznań religijnych. Barok można uznać za styl „totalny”, obejmujący swoim zasięgiem wszystkie przejawy życia, ale też przenikający większość warstw ówczesnego społeczeństwa. Nie możemy powiedzieć tego o dość elitarnym, przeważnie obejmującym krąg dworskich elit renesansie czy późniejszym salonowym rokoku.

Rwi7VP8jqZfoQ

Fontanna di Trevi – powiązanie architektury i rzeźby z wodą i upozorowaną naturą. Dzieło powstało w latach 1735-1776 przy Palazzo Poli, na niewielkim placyku; autorem projektu był Niccolo Salvi Fontanna di Trevi – powiązanie architektury i rzeźby z wodą i upozorowaną naturą. Dzieło powstało w latach 1735-1776 przy Palazzo Poli, na niewielkim placyku; autorem projektu był Niccolo Salvi Źródło: Diliff, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RydjXr8oWfp9g

Fragment Fontanny di Trevi – Tryton Fragment Fontanny di Trevi – Tryton Źródło: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Epoka baroku trwała wyjątkowo długo, gdyż jego początków dopatrzeć się możemy w drugiej połowie XVI w., a schyłek przypada na końcowe dziesięciolecia XVIII w. Daty pozostają umowne, ale niektórzy historycy sztuki datują ten okres na lata od ok. 1575 do ok. 1770 r., dzieląc go na trzy części: wczesny (do ok. 1650), pełny (do 1720) i schyłkowy barok (do 1770).

R15Igc2VpPDXB

Nancy, zdobiona kuta krata bramy na Placu Stanisława, dzieło Jeana Lamoura (1698- 1771); Jean Lamour był artystą działającym w kręgu króla Stanisława Leszczyńskiego w okresie jego pobytu w Lotaryngii Nancy, zdobiona kuta krata bramy na Placu Stanisława, dzieło Jeana Lamoura (1698- 1771); Jean Lamour był artystą działającym w kręgu króla Stanisława Leszczyńskiego w okresie jego pobytu w Lotaryngii Źródło: Blanquette, domena publiczna.

RhHti2uVfR1x3

Barokowy detal z karocy w Portugalskim Muzeum Powozów w Lizbonie Barokowy detal z karocy w Portugalskim Muzeum Powozów w Lizbonie Źródło: Ricardo Tulio Gandelman, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

R4GCb6V46lbea

Kareta carów Rosji, wykonana w XVIII w. we Francji; używała jej w czasie koronacji Katarzyna II – obecnie kareta znajduje się w Pałacu Zimowym w Petersburgu. Kareta carów Rosji, wykonana w XVIII w. we Francji; używała jej w czasie koronacji Katarzyna II – obecnie kareta znajduje się w Pałacu Zimowym w Petersburgu. Źródło: Jennifer Boyer, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

RvRc86KqVxypH

Przeżycia mistycznych doznań religijnych – rzeźba Błogosławionej Ludwiki Albertoni (ok. 1671) Gianlorenzo Berniniego (1598-1680) w kościele S. Francesco a Ripa w Rzymie. Przeżycia mistycznych doznań religijnych – rzeźba Błogosławionej Ludwiki Albertoni (ok. 1671) Gianlorenzo Berniniego (1598-1680) w kościele S. Francesco a Ripa w Rzymie. Źródło: Gian Lorenzo Bernini, ok. 1671, domena publiczna.

Barok – nowy styl Kościoła katolickiego i protestanckie dylematy

Rozkwit nowej stylistyki zbiegł się z odrodzeniem Kościoła katolickiego, czyli okresem zwanym „kontrreformacją” (por. lekcja 89). Stanowił on niejako programowe przeciwstawienie się protestanckim dążeniom do wyrzucenia ze świątyń wszelkich dzieł sztuki i maksymalnego uproszczenia architektury, aby nic nie odciągało i nie rozpraszało wiernych podczas słuchaniu słowa bożego.

Sobór trydencki zdecydowanie odrzucał wszelkie nowości proponowane przez protestantów. Odnosiło się to też do „oprawy artystycznej religii” – sztuk plastycznych, muzyki, teatralizacji obrządków religijnych. Starano się oddziaływać na wszystkie zmysły człowieka – wzrok, słuch, węch, a nawet smak i dotyk, mówiąc np. w kazaniach o „słodkiej miłości bożej”.

Kościół miał stać się wspólną przestrzenią wiernych, ale też miejscem, gdzie możliwa była indywidualna kontemplacja Boga. Stąd klasyczny plan kościoła Il Gesú w Rzymie, jezuicki wzorzec dla barokowej architektury sakralnej powstającej w licznych transpozycjach.

Protestanci przeważnie zadawalali się adaptowaniem istniejących świątyń na swoje potrzeby. Jeśli zdarzała się potrzeba wzniesienia nowego zboru (a działo się to rzadko), posiłkowano się wzorcami katolickimi, przerabiając je w myśl własnych doktryn, czyli zmniejszając ilość ozdób i ograniczając bogactwo wyposażenia.

R19sOZplZjjgs

Kościół powstał w 1750 r., obsługiwał wspólnotę reformowaną (kalwińską) Wrocławia. Wzniesiono go wg planów Friedrich Arnolda oraz Johanna Baumanna w stylu późnobarokowym. Kościół powstał w 1750 r., obsługiwał wspólnotę reformowaną (kalwińską) Wrocławia. Wzniesiono go wg planów Friedrich Arnolda oraz Johanna Baumanna w stylu późnobarokowym. Źródło: domena publiczna.

RL9vPe441qN1P

Kościół klasztorny, powstał w średniowieczu po koniec XIII w. jako budowla gotycka; po wprowadzeniu w Danii luteranizmu zmieniony na kościół parafialny, ulegał przebudowie w stylu renesansowym i barokowym (od XVI do XVIII w.) Kościół klasztorny, powstał w średniowieczu po koniec XIII w. jako budowla gotycka; po wprowadzeniu w Danii luteranizmu zmieniony na kościół parafialny, ulegał przebudowie w stylu renesansowym i barokowym (od XVI do XVIII w.) Źródło: Ib Rasmussen, domena publiczna.

R1ItXFeGpB8TM

Kościół klasztorny, powstał w średniowieczu po koniec XIII w. jako budowla gotycka; po wprowadzeniu w Danii luteranizmu zmieniony na kościół parafialny, ulegał przebudowie w stylu renesansowym i barokowym (od XVI do XVIII w.) Kościół klasztorny, powstał w średniowieczu po koniec XIII w. jako budowla gotycka; po wprowadzeniu w Danii luteranizmu zmieniony na kościół parafialny, ulegał przebudowie w stylu renesansowym i barokowym (od XVI do XVIII w.) Źródło: Ib Rasmussen, domena publiczna.

R1M3zTolL4SVh

Użycie kadzidła w czasie mszy katolickiej. Msza Św. z okazji 90-lecia odrodzenia państwa litewskiego w katedrze wileńskiej. W pierwszym rzędzie stoją prezydenci Polski, Litwy, Łotwy i Estonii. (2008 r.) Użycie kadzidła w czasie mszy katolickiej. Msza Św. z okazji 90-lecia odrodzenia państwa litewskiego w katedrze wileńskiej. W pierwszym rzędzie stoją prezydenci Polski, Litwy, Łotwy i Estonii. (2008 r.) Źródło: Archiwum Kancelarii Prezydenta RP, domena publiczna.

R1B10UYTgTBiC

Malarstwo iluzjonistyczne w kościele jezuitów w Wiedniu (XVII w.). Na sklepieniu namalowano widok, który stwarza iluzję, że kościół zwieńczony jest kopułą. Malarstwo iluzjonistyczne w kościele jezuitów w Wiedniu (XVII w.). Na sklepieniu namalowano widok, który stwarza iluzję, że kościół zwieńczony jest kopułą. Źródło: Alberto Fernandez, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rm9AY6JBNwriM

Fasada główna rzymskiego kościoła jezuitów Il Gesu Fasada główna rzymskiego kościoła jezuitów Il Gesu Źródło: Alessio Damato, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1XScsw9yNg2b

Wnętrze kościoła Il Gesu Wnętrze kościoła Il Gesu Źródło: Tango7174, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

R7l98CuU18aWC

Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie Źródło: Jakub Hałun, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R12z2LCUsrUEO

Kościół jezuicki w dawnej stolicy Inków w Cusco Kościół jezuicki w dawnej stolicy Inków w Cusco Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

RjWbwSktynerm

Kościół w Krzeszowie na Dolnym Śląsku. Kościół w Krzeszowie na Dolnym Śląsku. Źródło: Jacek Halicki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozpasana forma – barok niemiecki i hiszpański

Pierwowzór kościoła barokowego stosunkowo szybko zaczął się zmieniać. Wzbogacono zarówno jego plan architektoniczny, jak również wystrój i wyposażenie wnętrza. Oglądającego starano się przytłoczyć wielką ilością dekoracyjnych detali, rzeźby i malarstwa. Takiemu barokowi przypisano określenie „horror vacui”, co oznacza lęk przed pustą przestrzenią.

Architektura barokowa poza Italią szczególnie bogato rozwinęła się w południowych Niemczech, Hiszpanii i Polsce. W krajach tych, dzięki poparciu władz i zasobności Kościoła, wznoszono wspaniałe budowle sakralne, powstały też całe założenia urbanistyczne.

Nowy styl rozpowszechniał się szczególnie dzięki licznym realizacjom zakonu jezuickiego. Powodowało to pewną standaryzację i ujednolicenie sztuki sakralnej. Rzeźbę zdominowały przedstawienia pełne ekspresji i emocji, w odniesieniu do których późniejsi krytycy żartobliwie mówili, że „każdy święty ma swoje wykręty”. Było to nawiązanie do póz, w jakich ukazywano postaci ludzi.

W kościołach powszechnie stosowano malarstwo iluzjonistyczne, dzięki któremu stwarzano we wnętrzach nowe, nierzeczywiste perspektywy architektoniczne, sięgające niemal nieba i zacierające granice rzeczywistej przestrzeni. Powstawały nieistniejące balkony, kopuły i balustrady. Ponadto stiuk (mieszanina gipsu, wapienia i pyłu marmurowego) oraz malarstwo umożliwiały doskonałe naśladowanie drogich materiałów, takich jak np. marmury i drogocenne kamienie.

RIycbjsFdG13o

Wnętrze bazyliki pielgrzymkowej „Czternastu świętych" (Vierzehnheieiligen) w Bawarii Wnętrze bazyliki pielgrzymkowej „Czternastu świętych" (Vierzehnheieiligen) w Bawarii Źródło: Aarp65, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1eX65DbSbwRp

Grafika z XVIII w. przedstawiająca założenie urbanistyczne placu hiszpańskiego w Rzymie ze słynnymi schodami. Grafika z XVIII w. przedstawiająca założenie urbanistyczne placu hiszpańskiego w Rzymie ze słynnymi schodami. Źródło: Giovanni Battista Piranesi, 1748-1774, Akwaforta, domena publiczna.

R13h7wWP8FJik

Rzeźba G. Berniniego przedstawiająca widzenie św. Teresy, znajduje się w kościele w Rzymie Rzeźba G. Berniniego przedstawiająca widzenie św. Teresy, znajduje się w kościele w Rzymie Źródło: Torvindus, Wikipedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

R1BSEa89QcAQ1

Malarstwo iluzjonistyczne Andrea del Pozzo przedstawiające „Apoteozę św. Ignacego", znajduje się w kościele Il Gesu w Rzymie. Malarstwo iluzjonistyczne Andrea del Pozzo przedstawiające „Apoteozę św. Ignacego", znajduje się w kościele Il Gesu w Rzymie. Źródło: Bruce McAdam, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

W stronę klasycyzmu – barok francuski i północnoeuropejski

Rclv5Er9KshWd1

Portret Andrea Palladio Portret Andrea Palladio Źródło: 1576, olej na płótnie, domena publiczna.

W krajach protestanckich oraz we Francji, a później wśród licznych naśladowców dominującej od drugiej poł. XVII w. sztuki francuskiej, zrezygnowano z nadmiaru detalu architektonicznego. Tu chętniej sięgano do wzorników zaproponowanych przez wybitnego późnorenesansowego architekta włoskiego Andrea Palladio, który nawiązywał do bardziej klasycznych form, preferując porządki antyczne. Uznawano to za rozwiązania alternatywne dla pełnej ozdobników sztuki „papistów”, czyli wzorców płynących bezpośrednio z Rzymu.

R17MHI6kEjKXf

Jedno z najsłynniejszych dzieł Palladia „Villa Rotonda" w miejscowości Vicenza w północno-wsch. Włoszech. Jedno z najsłynniejszych dzieł Palladia „Villa Rotonda" w miejscowości Vicenza w północno-wsch. Włoszech. Źródło: Tzzzpfff, Wikipedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RNdOMQJzTmKXH

Strona tytułowa traktatu Palladia o architekturze wydanego po raz pierwszy w 1570 r. w Wenecji, na ilustracji wydanie późniejsze (Andrea Palladio, „I quattro libri dell´architettura", 1642) Strona tytułowa traktatu Palladia o architekturze wydanego po raz pierwszy w 1570 r. w Wenecji, na ilustracji wydanie późniejsze (Andrea Palladio, „I quattro libri dell´architettura", 1642) Źródło: Andrea Palladio, 1642, domena publiczna.

RpS8HMa1h7axK1

Autoportret  G. Berniniego Autoportret  G. Berniniego Źródło: Gian Lorenzo Bernini, ok. 1623, olej na płótnie, Galleria Borghese, domena publiczna.

Monumentalna architektura i sztuka Francji Ludwika XIV Wielkiego jest swoistym wyrazem gallikanizmu Kościoła francuskiego i oznacza dążenie do niezależności od papiestwa i jego wpływów w każdej dziedzinie. Zaproszony do Francji Giovanni Lorenzo Bernini, najwybitniejszy twórca rzymski, autor tak sztandarowych dzieł jak baldachim nad konfesją św. Piotra w bazylice św. Piotra, wykonał projekt jednej z fasad Luwru. Został wspaniale przyjęty, wynagrodzony, ale po wyjeździe jego projekt został zarzucony. Wykonano bardziej klasyczny projekt Claude’a Perrault’a.

R19MbZIzM7OIP

Baldachim nad konfesją św. Piotra w bazylice św. Piotra w Rzymie. Baldachim nad konfesją św. Piotra w bazylice św. Piotra w Rzymie. Źródło: Hadi on de.wikipedia, fotografia, domena publiczna.

RmAD4pwQjHu2m

Plac przed bazyliką św. Piotra ze słynną kolumnadą, jedno ze sztandarowych dzieł Berniniego. Plac przed bazyliką św. Piotra ze słynną kolumnadą, jedno ze sztandarowych dzieł Berniniego. Źródło: DAVID ILIFF, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RUC6UVzi5iUm4

Wznoszenie wschodniej fasady Luwru, którą projektował podczas swojego pobytu we Francji Bernini, ale którą ostatecznie wzniesiono wg projektu francuskiego architekta Clauda Peraulta Wznoszenie wschodniej fasady Luwru, którą projektował podczas swojego pobytu we Francji Bernini, ale którą ostatecznie wzniesiono wg projektu francuskiego architekta Clauda Peraulta Źródło: Sébastien Leclerc, 1674, domena publiczna.

Pałace i wygodne wille – w bezpieczniejszej Europie

Wprawdzie wzór wiejskiej willi spopularyzował wielokrotnie publikowany traktat Andrei Palladia, ale to Francja stała się kolebką budownictwa pałacowego (por. lekcję 108). Twórczo przerobiono tu dokonania architektów z Rzymu, z najbardziej sławnym pałacem Barberinich na czele, budowanym w latach 1625‑1638 kolejno przez Carla Madernę, Gianlorenza Berniniego i Francesca Borrominiego.

Wspaniałość Wersalu będzie wzorem dla całej Europy, poczynając od licznych dworów w Niemczech (Kassel, Würzburg), przez cesarskie realizacje w Wiedniu: pałace Schönbrunn czy Belweder, poczdamski pałac Sanssoussi, misterny Zwinger w Dreźnie, po realizacje carskie w nowej stolicy – Petersburgu (Pałac Zimowy) i jego najbliższych okolicach (Carskie Sioło).

Typ pałacu francuskiego z dużym reprezentacyjnym podjazdem, rozbudowanymi, gospodarczymi skrzydłami bocznymi oraz uproszczoną fasadą ogrodową powtarzany będzie przez liczne realizacje magnackie.

R1ThufYHIxDwd

Rezydencja biskupów w Würzburgu. Rezydencja biskupów w Würzburgu. Źródło: Lutz.marten at English Wikipedia, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1ZztcndlK4l1

Pałac cesarski pod Wiedniem w Schönbrunn Źródło: Bernardo Bellotto, Pałac cesarski pod Wiedniem w Schönbrunn, 1758/61, olej na płótnie, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, domena publiczna.

R1ANUssk50oIU

Pałac Sanssouci w Poczdamie Pałac Sanssouci w Poczdamie Źródło: Sven Scharr, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

RbEXuQMEnwcV0

Dziedziniec pałacu Zwinger w Dreźnie Dziedziniec pałacu Zwinger w Dreźnie Źródło: Ingersoll, domena publiczna.

RmDoka6PzaBFc

Fasada od strony rzeki Newy Pałacu Zimowego w nowej stolicy carskiej Petersburgu. Fasada od strony rzeki Newy Pałacu Zimowego w nowej stolicy carskiej Petersburgu. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 1.0.

Sztuka ogrodu

Obok architektury ważnym elementem sztuki rezydencjonalnej stało się zakładanie wspaniałych ogrodów. Miały one stanowić kwintesencję absolutyzmu, w którym wprawdzie obowiązują odgórne prawa, ale muszą się one podporządkować woli władcy. Podobnie przyroda podporządkowana była woli człowieka, tworzącego wspaniałe założenia ogrodowe: z osiami widokowymi łączącymi regularny układ kanałów wodnych, ze szpalerami regularnie przycinanych drzew i krzewów oraz kunsztownie komponowanych rabat kwiatowych, tzw. parterów.

Wszystko to podzielone było na strefy: spacerowe, zabawowe, specjalnie ukształtowane „zielone gabinety”, labirynty, tarasowe kaskady. Elementami sztuki ogrodowej były fontanny, wodotryski, sztuczne cieki wodne, specjalnie kształtowane „groty morskie”, rzeźby i kompozycje ogrodowe.

RShDCbfZEt4Od

Fragment parku wersalskiego. Fragment parku wersalskiego. Źródło: Kallgan, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RzuNPR7vinHym

Widok na aleję główną parku wersalskiego. Widok na aleję główną parku wersalskiego. Źródło: Paolo Costa Baldi, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RTS5qTHg7PqDn

Grota Apolla w parku wersalskim Grota Apolla w parku wersalskim Źródło: koakoo, domena publiczna.

Sztuka emocji

Podkreślić należy, że barok niezwykle chętnie posługiwał się „emocjami”. W sztukach plastycznych pokazywano człowieka w chwilach ekstazy, cierpienia, walki. Sztandarowym przykładem tego nurtu jest rzeźba Berniniego „Ekstaza św. Teresy”, ukazująca religijne uniesienie poprzez pełną dynamizmu pozę, odrealnienie i jakby zawieszenie w powietrzu postaci, która wydaje się znajdować w jakimś nieokreślonym miejscu między ziemią a niebem.

Podobne zabiegi stosowano w malarstwie. Caravaggio w obrazie „Dawid i Goliat” skontrastował pozornie niewinną, delikatnie chłopięcą postać Dawida z brutalną siłą, z jaką przyciska do ziemi pokonanego, potężnego Goliata.

Dotyczyło to także literatury i sztuki oratorskiej, w których zestawiano ze sobą miłość i śmierć, piękno i rozkładające się ciało. Podstawową zasadą było dążenie do zaskoczenia, zadziwienia i wstrząśnięcia odbiorcą. Uważano, że dzięki takim zabiegom odbiór dzieła stawał się pełniejszy, a zmysły bardziej wyczulone.

RgznRYhmYHfQX

Dawid i Goliat Źródło: Caravaggio, Dawid i Goliat, 1600, olej na płótnie, Museo Nacional del Prado, domena publiczna.

Polska się wzoruje

Polski barok nie odbiegał od najlepszych wzorców prezentowanych w przodujących ośrodkach Europy. Odnosi się to przede wszystkim do architektury, rzeźby i malarstwa sakralnego. Prymat przypada kościołowi jezuickiemu wzniesionemu w Nieświeżu, mieście stanowiącym centrum ordynackich posiadłości rodu Radziwiłłów. Zaczęto go budować w roku ukończenia rzymskiego kościoła Il Gesú (1584). Dużo bardziej inspirujący był (z racji usytuowania) kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, który zaczęto wznosić zaledwie w 13 lat po ukończeniu rzymskiego pierwowzoru. Jego fasada i wnętrze podziwiane były przez licznych odwiedzających stołeczne jeszcze wówczas miasto.

Obok „sakralnego” nurtu barokowej architektury równie szybko upowszechniała się ta stylistyka w architekturze świeckiej, zwłaszcza pałacowej. Najważniejsze realizacje tego typu to: przebudowa części pomieszczeń na Wawelu po pożarze w 1595 r. północno‑wschodniego skrzydła, zamek królewski oraz pałac Ujazdowski w nowej stolicy – Warszawie, wreszcie pałac Wilanowski Jana III Sobieskiego. Także magnateria wznosiła w stylistyce barokowej zarówno swoje siedziby rodowe na prowincji, jak i pałace warszawskie.

Miasta wprawdzie były stosunkowo słabe, ale również tutaj upowszechniały się nowe wzorce kamienicy i sporadycznie ratusza (np. w Buczaczu).

R1Z6PgZHDgDym

Kościół w Nieświeżu Kościół w Nieświeżu Źródło: Alex Zelenko, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

R1iiiycxniQZ5

Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie Źródło: Jan Mehlich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RhoAffFwGHgio

Zamek Królewski w Warszawie Zamek Królewski w Warszawie Źródło: Spitfire303, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RNUNQw1lJMBc91

Zamek Ujazdowski w Warszawie Zamek Ujazdowski w Warszawie Źródło: Marek & Ewa Wojciechowscy, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1J0CpJRZ8U5U

Pałac Jana III Sobieskiego w Wilanowie pod Warszawą Pałac Jana III Sobieskiego w Wilanowie pod Warszawą Źródło: Wojsyl, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RP1DNuiE4KGtv

Ratusz w Buczaczu Ratusz w Buczaczu Źródło: Roman Zacharij, domena publiczna.