Mówienie o mówieniu
Ludzie czasem muszą zapisać fragmenty innych tekstów lub wypowiedzi. Aby oznaczyć, że słowa te należą do innego autora, powinni zastosować cytat, przypis lub specjalny odsyłacz. Niekiedy cudze wypowiedzi trzeba przedstawić swoimi słowami. Mówimy wtedy, że wypowiedzi te parafrazujemy.
Aby zachować spójność tekstu, trzeba wprowadzić do niego zapowiedzi tego, o czym chce się powiedzieć (np. „o tym w następnym akapicie”, „opiszę to pokrótce:…”). Warto też nawiązywać do fragmentów napisanych wcześniej (np. „jak wcześniej to zostało opisane”, „wyżej omówiliśmy…”).
W tej części dowiesz się o tym, jak przywoływać i przekształcać cudze wypowiedzi.
Nagraj kilkuminutową rozmowę dwóch osób na dowolny temat. Następnie opowiedz własnymi słowami, kto i co powiedział.
Sposoby przytaczania cudzych wypowiedzi
W tekstach literackich pojawia się bogaty zbiór formułek słownych i zapisów, które są związane z mówieniem o mówieniu. Są to cytaty, przytoczenia słów wypowiedzianych przez kogoś lub przez bohaterów tekstów literackich oraz słowa nazywające mówienie (tzw. czasowniki mówienia – np. „rzekł”, „dodał”, „powiedział”, „zapytał”), a także utarte połączenia słowne (np. „odrzekł z przekąsem”, „w krótkich słowach przedstawił” itp.).
Wypowiedzi można przytaczać bezpośrednio, nie zmieniając ich treści. Najczęściej pojawiają się wtedy w cudzysłowie po dwukropku albo też w tekstach dialogowych. Wówczas wypowiedzi są zapisane jako następujące po sobie dialogi (inaczej – repliki). Przy każdej takiej wypowiedzi może się pojawiać dodatkowy komentarz nazywający mówienie. W tekstach literackich należy on do narratora. Taki sposób komponowania wypowiedzi w tekstach nazywamy mową niezależną.
Cudze wypowiedzi można także komentować lub przekształcać w taki sposób, aby wplatały się w tekst osoby piszącej. Służy do tego inny sposób zapisu – mowa zależna, w której cudza wypowiedź nie jest już wiernym cytatem, ale fragmentem włączonym do tekstu autora.
Jak zapisać wypowiedzi w tekście?
bezpośrednio (mowa niezależna) | pośrednio (mowa zależna) |
wypowiedź | formułki nazywające mówienie |
– Jutro nasz sklep będzie nieczynny – powiedział sprzedawca. | Sprzedawca powiedział, że jutro nasz sklep będzie nieczynny. |
Słowa nazywające mówienie
O czym trzeba pamiętać?
I. Czasowniki i utarte połączenia wyrazowe nazywające mówienie mają różne zabarwienie stylistyczne. Za ich pomocą nadawca może zmienić charakter przytaczanej wypowiedzi. W tekście, w którym nie pojawiają się dodatkowe oceny lub skojarzenia emocjonalne, dominują słowa neutralne typu: „powiedział”, „odrzekł”, „spytał”. Jeśli nadawca chce ubarwić zapożyczone słowa, może posłużyć się sformułowaniami typu „dodał z przekąsem”, „cedził między zębami”, „warknął”, „wrzeszczał” itp.
Wyrażenia nazywające mówienie mogą też przeinaczać sens wypowiedzi. Należy pamiętać o tym, że słowa użyte po przytoczeniu cudzej wypowiedzi mogą spowodować pojawienie się np. oceny lub aluzjialuzji, które nie były zamierzeniem autora wypowiedzi. Trzeba więc zawsze z namysłem cytować cudze wypowiedzi, aby nie użyć czyichś słów w niewłaściwych kontekstach.
Porównaj następujące wypowiedzi:
WYPOWIEDŹ PIERWOTNA (przekaz neutralny) | |
PRZEKSZTAŁCENIA CYTATU: | |
– W tym roku nie przyznano nagrody głównej – poinformował dyrektor festiwalu filmowego. | informacja (przekaz neutralny) |
– W tym roku nie przyznano nagrody głównej – krótko skomentował dyrektor festiwalu filmowego. | komentarz (przekaz z ukrytą oceną) |
– W tym roku nie przyznano nagrody głównej – rzekł bez entuzjazmu dyrektor festiwalu filmowego. | przekaz aluzyjny |
– W tym roku nie przyznano nagrody głównej – ubolewał dyrektor festiwalu filmowego. | przekaz krytyczny (negatywna ocena ukryta w czasowniku „ubolewać”) |
II. Najczęstsze słowa, które nazywają mówienie:
„powiedzieć” – „odpowiedzieć”,
„wypowiedzieć”,
„rzec” – „orzec” – „mówić” – „dodać”,
„stwierdzić” – „podać do wiadomości” – „poinformować”,
„skarżyć się” – „mówić z niepokojem”,
„podać” – „przedstawić” – „zilustrować”
III. Ważne jest, aby przytoczenia były jednoznacznie wyróżnione. Cudze słowa w tekście przywołuje się za pomocą cudzysłowu, czyli znaku, którego nazwa wyraża jego podstawową funkcję. Zamiast cudzysłowu można użyć kursywy, czyli pochylonej czcionki. Kursywa stosowana jest zwykle do zaznaczania krótszych cytatów lub krótkich wyrażeń zaczerpniętych z innych tekstów.
Zadaniowo
Przekształć poniższe wypowiedzi według wskazanego wzoru (mowa niezależna > mowa zależna).
– Jutro w całym kraju opady śniegu z deszczem – poinformowała telewidzów spikerka prognozy pogody.
– Która godzina? – spytał tata.
– Już prawie południe – odpowiedział mu sąsiad.
Nagle do pokoju przybiegła moja siostra z wielką nowiną: „Jutro wyjeżdżamy na wczasy!”.
Przekształć poniższe wypowiedzi według wskazanego wzoru (mowa zależna > mowa niezależna).
Nasza sąsiadka skarżyła się, że nie mogła kupić świeżego chleba.
Dziennikarka podała wiadomość, że w przyszłym tygodniu odbędzie się konkurs.
Podróżny spytał, ile kosztuje bilet. Kasjerka odpowiedziała mu, że to zależy, czy jedzie pociągiem osobowym, czy pospiesznym.
Wybierz fragment z dowolnego tekstu i na jego podstawie utwórz cytaty według poniższego schematu. Pamiętaj o poprawnym zapisie cytatu.
a) Narrator w powieści... przedstawia ciekawe historie. Jedną z takich jest fragment, w którym... mówi do..., że....
b) „...” – to jedna z najciekawszych wypowiedzi bohaterów tej powieści.
Podziel następujące słowa i wyrażenia, których używa się do parafrazowania innych wypowiedzi, na odpowiednie grupy.
„skonkludował, „rzekł”, „stwierdziła z przekonaniem”, „mówił od rzeczy”, „ględził”, „bredził jak Piekarski na mękach”, „uparcie twierdziła”, „trafił jak kulą w płot”, „powiedział”, „palnął bez namysłu”, „odpowiedział”, „podsumował swoje rozważania”, „przekazał wiadomość”, „cedził między zębami”, „mówił”, „mówił z przekąsem”, „powiedział bez ogródek”, „wypunktował wszystkie sprawy”, „bredził”
| Neutralne | |
|---|---|
| Książkowe lub erudycyjne | |
| Wyrażenia neutralne lub książkowe zawierające ocenę | |
| Wyrażenia potoczne zawierające ocenę | |
| Wyrażenia frazeologiczne |
Przekształć dowolny cytat prasowy w taki sposób, aby powstały następujące typy informacji:
informacja bez dodatkowych intencji i emocji (neutralna)
informacja krytyczna wobec autora wypowiedzi
informacja z emocjami i ocenami pozytywnymi
informacja z emocjami i ocenami negatywnymi lub ironicznymi
Rozpoznaj typy tekstów, w których pojawiają się wyrażenia służące przekazywaniu informacji o tekście, a następnie połącz je z właściwymi określeniami.
rozprawy i dyskusje naukowe, druki urzędowe, informacje dziennikarskie, opracowania lub esej na temat dzieł literackich, listy prywatne lub oficjalne, obrady i debaty parlamentarne lub samorządowe, odezwa, manifest, apel
| „Apelujemy, wzywamy, wołamy o …” | |
| „W krótkich słowach poinformował…”, Jak dowiedziała się nasza redakcja…”, „Przekazał, że…” | |
| „Deklarujemy”, „Oświadczamy”, „Poświadczamy”, „Informujemy, że…” | |
| przywołuje liczne opisy…, wyraża to w słowach…, łączy fragmenty dwóch tekstów… | |
| „Łączymy ukłony”, „Z wyrazami szacunku”, „Przekazujemy pozdrowienia” | |
| „Przekazał pod obrady….”, „Wniósł zapytanie…”, „Oddalił pytanie….”, „Wygłosił z trybuny…” | |
| „Na początku stawiam pytanie o…”, „Przedstawię stosowne argumenty…”, „Odniosę się do definicji…” |
Podaj własne przykłady tekstów okolicznościowych lub użytkowych, w których mogą się pojawiać następujące formuły tekstowe:
Po pierwsze…,
Po drugie…,
Po trzecie…,
Podsumowując,Wracając do tematu…,
Pozwolą Państwo, że odniosę się do sprawy…,Informujemy, że…,
Jednocześnie prosimy, aby Państwo przekazali tę wiadomość…,Piszesz ostatnio, że…,
Mamy zaszczyt poinformować, że…