Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Przemysł to wielkoskalowe i zmechanizowane pozyskiwanie oraz przetwarzanie zasobów przyrody w dobra służące zaspokajaniu potrzeb ludzi. Rozwój tej formy działalności człowieka zapoczątkowała rewolucja przemysłowa, która miała miejsce w Wielkiej Brytanii w latach 1770‑1870. Rewolucję tę wywołały takie czynniki, jak: wzrost liczby ludności, rozwój handlu zamorskiego, odpowiednio wysoki poziom nauki i techniki oraz wolny kapitał. Uprzemysłowienie wprowadziło mnóstwo zmian w gospodarce i społeczeństwie Europy Zachodniej.

RjzpAssltdghO1
Źródło: Dkoedo (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Już wiesz
  • co to są surowce odnawialne i nieodnawialne;

  • czym jest przemysł i jakie czynniki sprzyjały jego rozwojowi;

  • na jakiej bazie mogą powstawać okręgi przemysłowe.

Nauczysz się
  • wymieniać cechy działalności przemysłowej i omawiać jej skutki;

  • wskazywać przykłady „kroków milowych” w rozwoju przemysłu;

  • opisywać przemiany zachodzące w przemyśle Europy Zachodniej;

  • wyjaśniać, czym jest technopolia.

iV90inD8ue_d5e179

1. Cechy działalności przemysłowej

Ludzie od tysięcy lat korzystają z zasobów znajdujących się w otaczającym nas środowisku. Na początku człowiek stanowił integralny składnik biosfery. Jednak zdolność do wytwarzania narzędzi, które ułatwiały korzystanie z zasobów przyrody oraz umiejętność posługiwania się nimi, uczyniły go niezwykle efektywnym sprawcą przemian składników środowiska przyrodniczego. Około 10 tys. lat temu ludzie przeszli na osiadły tryb życia, co było związane z rozwijaniem się rolnictwa. Natomiast ok. 850 lat temu rozpoczął się nowy rodzaj wpływu człowieka na środowisko, czyli działalność przemysłowa, która wyróżnia się:

  • zastosowaniem maszyn przetwarzających ogromne ilości surowców odnawialnych (produkowanych głównie przez rolnictwo) i nieodnawialnych (głównie surowców mineralnych pozyskiwanych z litosfery);

  • procesami technologicznymi przetwarzającymi surowce w pożądane dobra; jednak na każdym etapie produkcji powstają niepożądane produkty uboczne, jak np. odpady i zanieczyszczenia;

  • wielkoskalowym oddziaływaniem przestrzennym przy jednoczesnej koncentracji produkcji i ludności na stosunkowo niewielkich obszarach w ośrodkach i okręgach przemysłowych;

  • koncentracją ludności o określonych kwalifikacjach.

Ćwiczenie 1
R1R7ivqwZqYFp1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
iV90inD8ue_d5e229

2. Jak powstały okręgi przemysłowe w Europie Zachodniej?

Okręg przemysłowy to pewien obszar o charakterystycznych cechach, na którym występuje skupienie zakładów przemysłowych. 
Zastanówmy się, jakie czynniki sprzyjają tworzeniu się okręgów przemysłowych. Czynniki przyrodnicze korzystnie wpływające na rozwój przemysłu to: występowanie zróżnicowanej bazy surowcowej, dostęp do wody, łatwość pozyskiwania energii.
Do czynników pozaprzyrodniczych sprzyjających rozwojowi przemysłu należą: duża liczba ludzi z odpowiednimi kwalifikacjami, istniejąca lub tworząca się infrastruktura techniczna, rynek zbytu na produkty wytwarzane w przemyśle oraz zaplecze naukowo‑badawcze.

W tabeli przedstawiono uproszczony opis tworzenia się pierwszej generacji przemysłowej, która powstała w Północnej Anglii w latach 1770‑1870.

Przykłady zmian wywołanych przez rewolucję przemysłową

Innowacje wpływające na sposoby produkcji przemysłowej oraz zmiany społeczne w obszarze uprzemysłowionym

Wybrane ważniejsze wynalazki

Sposoby wprowadzania innowacji w przemyśle

Zastosowanie maszyn w przemyśle włókienniczym, co spowodowało wzrost zapotrzebowania na wyroby hutnicze

1775 – przędzarka mechaniczna

Rewolucja przemysłowa w latach 1770‑1870 polegała na zmianach procesów produkcyjnych, opartych na nowej lub niewykorzystanej dotąd wiedzy. Innowacje na podstawie doświadczenia produkcyjnego wprowadzali majsterkowicze, mechanicy samoucy oraz inżynierowie, którzy usprawniali rozwijającą się gałąź produkcji. Istotną rolę odegrali też przedsiębiorcy podejmujący ryzyko inwestycji oraz badacze, którzy często samotnie dokonywali przełomowych odkryć lub wskazywali kierunki rozwoju nauki

1787 – krosno mechaniczne

Zastąpienie w piecach hutniczych węgla drzewnego koksem, co spowodowało przeniesienie hut na obszary zasobne w węgiel kamienny

1781 – użycie koksu do wytopu żelaza

Zastosowanie maszyny napędzanej silnikiem parowym do napędu pomp odwadniających kopalnie węgla kamiennego

1711 – maszyna parowa o ruchu posuwisto‑zwrotnym

1776–1785 – silnik parowy Jamesa Watta

Wykorzystanie bogatych złóż węgla kamiennego i rud żelaza – rozwój górnictwa i hutnictwa

Rozwój przemysłu metalowego i maszynowego

1784 – nowy typ pieca hutniczego (piec płomienny pudlarski)

Rozwój transportu – powstanie pierwszej linii kolejowej na świecie o trakcji parowozowej Manchester–Liverpool

15 IX 1830 – pierwsza publiczna linia kolejowa G. Stephenson (do roku 1840 było już 3500 km linii kolejowych w Wielkiej Brytanii)

Wykorzystanie dogodnego położenia geograficznego dla rozbudowy węzłów transportowych – łatwość zaopatrzenia i docierania do rynków zbytu

Pierwsza linia kolejowa łączyła włókienniczy Manchester z portem w Liverpoolu (dł. ok. 50 km)

Zmiany w przemyśle wpłynęły także na rolnictwo. Wprowadzono 3‑letnie lub 4‑letnie zmianowanie upraw, zastosowano marglowanie i wapnowanie gleby, użyto nowych maszyn rolniczych, wprowadzono na masową skalę uprawę ziemniaków i buraków cukrowych. Okres 1750‑1850 nazywany jest drugą rewolucją rolniczą

Wzrost dochodów ludności, wzrost gęstości zaludnienia, wzrost liczby ludności miejskiej, powstanie dużego wewnętrznego rynku zbytu dla dóbr konsumpcyjnych

1895 – masowa produkcja stali metodą Bessemara

Budowa wielu mostów stalowych

1866 – ułożenie podmorskiego kabla telegraficznego na dnie Atlantyku

Pod koniec XIX i na początku XX wieku pojawiły się kolejne wynalazki, a ich zastosowanie nazywa się drugą rewolucją przemysłową. Wówczas to na szeroką skalę użyto energii elektrycznej, zastosowano silniki spalinowe, ropa naftowa stała się niezwykle użytecznym surowcem, rozpoczęto produkcję wielu nowych wyrobów chemicznych, zaczęto wykorzystywać łączność radiową. Największe jednak zmiany nastąpiły w sposobach organizacji produkcji przemysłowej. W 1908 roku w fabryce Henry’ego Forda powstała linia produkcyjna samochodów. Rok 1913 uważa się za początek masowej seryjnej produkcji taśmowej – w ciągu następnych 20 lat wyprodukowano m.in. 15 mln sztuk Forda T.
Drugą zmianą, którą jako pierwszy zastosował z kolei Thomas Edison, było wykorzystanie zespołów badawczych do rozwiązania problemów naukowo‑technicznych.

Ciekawostka

W 1878 roku Edison przedstawił projekt opracowania żarówki. Powstała firma z kapitałem w wysokości 300 tys. dolarów dla eksploatacji wynalazku. Kiedy po kilku tygodniach brak było efektów, Edison sporządził nowoczesny system rozwiązywania problemów technicznych.

  1. Ustalił cenę żarówki – praktycznego i opłacalnego systemu oświetlenia elektrycznego.

  2. Ogólnie wskazał, z czego żarówka ma się składać: przezroczysta bańka próżniowa, w której dzięki oporowi elektrycznemu jakaś substancja będzie świeciła.

  3. Zorganizował zespoły badawcze.

  4. Prowadził stałe korekty programu na podstawie uzyskanych wyników.

Prace trwały ponad rok, przebadano ok. 1600 rozmaitych substancji, a efektem była żarówka świecąca bez przerwy przez 40 godzin. Tak powstało pierwsze laboratorium badawcze.

Jakie korzyści niesie skupienie przemysłu na stosunkowo niewielkim obszarze? Do najważniejszych należy obniżenie kosztów transportu, możliwość stałego zaopatrzenia odbiorców, zmniejszenie kosztów składowania surowców i gotowych produktów. W okręgu powstają także placówki naukowo‑badawcze wprowadzające ulepszenia techniczne i modernizujące przemysł. Specyficzną cechą związaną ze skupieniem zakładów przemysłowych jest krajobraz określany jako miejsko‑przemysłowy.
W związku z wyżej wymienionymi korzyściami w Europie Zachodniej rozwinęły się liczne okręgi przemysłowe, w tym te największe: Okręg Birmingham w Anglii, Zagłębie Ruhry w Niemczech, Okręg Północny we Francji czy Zagłębie Górnośląskie na ziemiach polskich.

R1OcyrM21CKjH1
Rozmieszczenie ośrodków przemysłowych na Wyspach Brytyjskich
Ćwiczenie 2
ROaRCRUywOY7q1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
iV90inD8ue_d5e310

3. Rozwój Zagłębia Ruhry i jego współczesne przemiany

Zagłębie Ruhry leżące w okręgu Nadrenia Północna‑Westfalia w zachodniej części Niemiec należy do starych okręgów przemysłowych Europy. W połowie XIX wieku rozpoczęto na tym obszarze eksploatację złóż węgla kamiennego, a także rud cynku i ołowiu. W krótkim czasie nastąpił gwałtowny wzrost liczby ludności i rozwój miast.

Liczba ludności [tys.] w wybranych miastach Zagłębia Ruhry

Miasta

1820 r.

1850 r.

1910 r.

1980 r.

2008 r.

2015 r.

Dortmund

4

14

214

610

584

580

Duisburg

5

13

331

580

494

485

Düsseldorf

15

27

359

590

584

602

Essen

5

11

294

660

580

575

Polecenie 1

Na podstawie danych z tabeli oblicz, ile razy wzrosła liczba ludności w Essen między rokiem 1850 a rokiem 1980, tj. w ciągu 130 lat.

Pod koniec XIX wieku w Zagłębiu Ruhry działało 250 kopalni. Okręg Nadreńsko‑Westfalski rozwijał się podobnie jak okręg przemysłowy w północnej Anglii. Występowanie węgla kamiennego i rud metali przyczyniło się do rozwoju hutnictwa metali. Wzrastała liczba ludności w miastach, rozbudowano infrastrukturę techniczną, sieć linii transportowych lądowych i rzecznych. Ren połączono licznymi kanałami z innymi rzekami. Hałdy przy kopalniach i wysypiska odpadów z fabryk zmieniły rzeźbę terenu. W 25 miastach tego regionu liczba ludności przekroczyła 100 tys. mieszkańców.
Od lat 60. XX wieku zaczęły się wyczerpywać płytko zalegające pokłady węgla kamiennego. Wzrosły więc koszty jego wydobycia. Zmiany dotknęły także przemysł stalowy. Pojawiły się inne technologie i nowe rodzaje materiałów, które zaczęto stosować w przemyśle. W 1955 roku w Zagłębiu Ruhry pracowało 55 wielkich pieców hutniczych. Obecnie jest ich tylko 8. Z 250 kopalni do dzisiaj czynnych jest tylko 7, ale i w nich wydobycie ma się zakończyć do 2018 roku.
W połowie XX wieku w krajach wysoko rozwiniętych zapoczątkowano proces stopniowego odchodzenia od gałęzi przemysłu intensywnie wykorzystujących zasoby przyrody oraz wymagających dużych nakładów pracy i energii. Okres ten nazwano rewolucją naukowo‑techniczną, a jego głównym przejawem jest „unaukowienie przemysłu”. Pod koniec XX wieku nastąpiło tu ogromne przyspieszenie rozwoju, a nauka stała się bezpośrednią siłą wytwórczą. Powstały gałęzie przemysłu oparte na wiedzy, nazwane przemysłem zaawansowanych technologii (high technology industries – high‑tech). Zalicza się do niego produkcję: statków powietrznych i kosmicznych, maszyn biurowych i komputerów, sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych oraz wyrobów farmaceutycznych. Szczególne znaczenie ma przemysł informatyczny produkujący urządzenia i oprogramowanie do wszelkiego rodzaju nośników przesyłania informacji.

R1OMB3iUEct0l1
Rozmieszczenie ośrodków przemysłowych w Niemczech
Polecenie 2

Na mapie przemysłu Niemiec wskaż Zagłębie Ruhry i największe jego ośrodki, a także odczytaj, jakie główne gałęzie działalności przemysłowej się tam rozwinęły. Zastanów się, które z tych gałęzi rozwijają się w dalszym ciągu, a które są w fazie regresu.

Procesy ograniczenia wydobycia surowców, zmniejszenia udziału przemysłu ciężkiego na rzecz wprowadzenia nowych technologii objęły całe Zagłębie Ruhry. Zamknięto wiele przedsiębiorstw, po których pozostały opustoszałe hale fabryczne, magazyny, biurowce, instalacje techniczne. Towarzyszyły temu wzrost bezrobocia i wiele zjawisk patologicznych. Rozpoczął się proces restrukturyzacji polegający na wprowadzaniu przemysłu nowoczesnych technologii w miejsce przemysłu ciężkiego. Nastąpiło unowocześnienie i zmiana profilu produkcji przemysłowej. Rozwinięto m.in. przemysł elektroniczny, optyczny i farmaceutyczny, a także informatykę i mikrobiologię. Nastąpiła wyraźna poprawa stanu składników środowiska. Dokonano także rewitalizacji, czyli odnowienia i zmiany przeznaczenia dawnych zakładów przemysłowych. Część budynków przeznaczono na sale wystawowe, a część stała się terenami rekreacyjnymi, np. dawne hałdy, które pokryły się zielenią. Jednym z najbardziej znanych jest park krajobrazowy Emscher w północnej części Duisburga. W dortmundzkiej kopalni węgla otworzono Muzeum Historii Społecznej i Kultury Zagłębia Ruhry. Nowymi instytucjami są uniwersytety w Bochum i mające przyciągać turystów kasyno w Dortmundzie.

Procesy uprzemysłowienia (industrializacji), które rozpoczęły się w połowie XVIII wieku, spowodowały zmiany w strukturze zatrudnienia w gospodarce. Przemysł stał się działem zatrudniającym najwięcej pracowników, nastąpił spadek zatrudnienia w rolnictwie, a usługi dopiero zaczynały się rozwijać. Do najważniejszych cech tej fazy rozwoju gospodarczego należą: rozpowszechnienie się masowej, standaryzowanej produkcji, a w rezultacie masowej konsumpcji oraz powszechnej oświaty niezbędnej do osiągnięcia postępu technicznego.
W latach 70. XX wieku rozpoczęła się kolejna faza rozwoju gospodarczego. Jej cechą jest silny rozwój usług oraz zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie. Społeczeństwo ery poprzemysłowej (postindustrialnej) określane jest jako społeczeństwo użytkowników.

W tabeli przedstawiono zmiany struktury zatrudnienia w trzech wysoko rozwiniętych państwach Europy Zachodniej.

Struktura zatrudnienia w Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech w 1970 i 2010 roku (%)

Wielka Brytania

Francja

Niemcy\*

1970

2010

1970

2010

1970

2010

Rolnictwo

2,8

1,8

13,4

2,9

10,9

1,6

Przemysł

46,2

19,1

37,1

22,2

49,5

28,4

Usługi

51,0

79,7

49,5

74,9

39,6

70,0

\*Niemcy w 1970 r. – razem RFN i NRD

Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012

Ćwiczenie 3
RQvqviVdTGBu81
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1atUcCQb9rBl1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
iV90inD8ue_d5e394

4. Technopolie – okręgi technologiczne

Nowe zjawisko w gospodarce europejskiej to obszary nazwane technopoliamitechnopoliatechnopoliami. Są to ośrodki lub okręgi technologiczne (technology district), w których wokół rozbudowanego zaplecza naukowo‑badawczego rozwijają się działy przemysłu zaawansowanych technologii. W technopoliach powstają laboratoria oraz małe i średnie przedsiębiorstwa opierające swą działalność na innowacjach technologicznych. Niezwykle ważną zmianą w porównaniu z rozwojem klasycznych okręgów przemysłowych jest to, że dotychczasowe dwa etapy rozwoju – inwestowanie i produkcja – zostały rozszerzone o etap je poprzedzający, tj. badania naukowe i prace rozwojowe.
Technopolie funkcjonują w wielu państwach Europy Zachodniej, np. Sophia‑Antipolis we Francji, Cambridge w Wielkiej Brytanii, Monachium w Niemczech.

Polecenie 3

*Odszukaj w dowolnych źródłach informacje o pierwszym wielkim okręgu technologicznym – Dolinie Krzemowej (Silicon Valley) w Kalifornii. Obszar ten jest uznawany za największe „zagłębie naukowe” na świecie. Dowiedz się, jaki jest główny profil działalności tego okręgu i skąd wzięła się jego nazwa.

iV90inD8ue_d5e439

Podsumowanie

  • Na przełomie XVIII i XIX wieku rozpoczęły się procesy uprzemysłowienia, które przyczyniły się do skupienia działalności przemysłowej w aglomeracjach miejsko‑przemysłowych.

  • Najstarsze aglomeracje Europy Zachodniej powstały w miejscach występowania bogatych złóż surowców mineralnych, szczególnie węgla kamiennego i rud metali.

  • Działalność przemysłowa rozwijała się skokowo – co pewien czas wprowadzano ważne innowacje technologiczne, zmiany w procesach produkcyjnych i wówczas pojawiały się całkowicie nowe wytwory przemysłu. Takie zmiany określano rewolucjami przemysłowymi.

  • Pod koniec XX wieku wysoko rozwinięte państwa Europy Zachodniej przeszły od gospodarki przemysłowej do gospodarki opartej na wiedzy; wzrosło przez to zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników.

  • W starych okręgach przemysłowych, w których dominował przemysł ciężki, przeprowadzono restrukturyzację umożliwiającą rozwinięcie na tych obszarach nowych gałęzi przemysłu bądź wykorzystanie danych obiektów technicznych do celów wypoczynkowych i rekreacyjnych.

  • Obecnie dużą rolę odgrywają technopolie będące ośrodkami badawczymi poszukującymi innowacji technologicznych, które są następnie wdrażane do masowej produkcji.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Wyjaśnij terminy: rewolucja przemysłowa, rewitalizacja, przemysł zaawansowanych technologii.

Polecenie 4.2

Wyjaśnij, dlaczego w wysoko rozwiniętych gospodarczo państwach Europy Zachodniej najwięcej pracujących jest obecnie zatrudnionych w usługach.

Polecenie 4.3

Wyjaśnij, co to są technopolie.

Polecenie 4.4

*Przedstaw rozwój jednego dowolnie wybranego wynalazku. Opisz autorów i główne etapy przemian, jakie przechodził dany wytwór.

Polecenie 4.5

*Znajdź informacje o Polakach, którzy wnieśli wkład w rozwój nowych technologii w XVIII, XIX i XX wieku.

Zobacz także

kl. 2, 3.4. Źródła energii w Polsce
kl. 2, 3.5. Zmiany w przemyśle Polski
kl. 2, 3.6. Najlepiej rozwijające się gałęzie przemysłu w Polsce

iV90inD8ue_d5e535

Słowniczek

technopolia
technopolia

mały obszar, na którym skupione są instytucje naukowo‑badawcze oraz firmy produkcyjne zajmujące się wykorzystywaniem innowacyjnych rozwiązań z zakresu nowoczesnych technologii (high‑tech)

iV90inD8ue_d5e580

Zadania

Ćwiczenie 5
RFwmkRGeFM3Rg1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RJTkLSxG9mMEp1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
RacyrWoduMqqn1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RPQoXhysM2Bf61
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
RYARnzFx85PEe1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.