Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Grecki filozof, Heraklit z Efezu, myśląc o ciągłych zmianach całego świata, powiedział m.in., że: „Nie można dwukrotnie wejść do tej samej rzeki”. Miał rację – w rzece woda płynie przez cały czas. Jeśli wyjdziesz z rzeki, to już sekundę później w tym miejscu będzie inna woda. W dodatku rzeki ciągle się zmieniają.

Już wiesz
  • jakie są właściwości wody i w jakich stanach skupienia występuje;

  • na czym polega krążenie wody w przyrodzie.

Nauczysz się
  • nazywać charakterystyczne odcinki rzeki;

  • opisywać wpływ rzek na otoczenie w poszczególnych jej odcinkach;

  • rozumieć mechanizmy powstawania zakoli i starorzeczy;

  • wyjaśniać kierunek i prędkość przepływu wody w rzece.

iVALuQRU5Y_d5e177

1. Rzeka w odcinkach

Rzekę najprościej można opisać jako wodę płynącą po powierzchni lądu w wyżłobionym korycie. Do większej rzeki wpadają inne, zwane dopływamidopływdopływami. Obszar zajęty przez rzekę i jej dopływy nazywamy dorzeczemdorzeczedorzeczem. W rzece możemy wyróżnić trzy odcinki: bieg górny, środkowy i dolny. Bieg górny rozpoczyna się u źródłaźródłoźródła, czyli miejsca, z którego rzeka bierze początek. W Polsce najwięcej źródeł znajduje się w górach oraz na wyżynach. Dzięki dużym różnicom wysokości (czyli dużemu spadkowi) woda w górnym biegu płynie prędko.
Bieg środkowy charakteryzuje się zwykle wolniejszą niż wcześniej prędkością płynącej wody. Płynąca woda podmywa brzegi, przez co rzeka poszerza swoją dolinę, a także transportuje drobne skały. Jeśli koryto rzeki jest kręte, to przy brzegu po zewnętrznej części zakrętu woda płynie z większą prędkością. Przy brzegu po wewnętrznej stronie zakrętu prędkość wody jest mniejsza i woda pozostawia tam osady. Proces ten prowadzi do tworzenia zakolizakolezakoli, które po pewnym czasie mogą zostać odcięte od rzeki przez kolejne partie osadów i pozostaną po nich jeziora zwane starorzeczamistarorzeczestarorzeczami.
Bieg dolny charakteryzuje się najmniejszą prędkością płynącej wody. Kończy się on ujściemujście rzekiujściem, czyli miejscem, gdzie rzeka wpada do innej rzeki, jeziora lub morza. Blisko ujścia rzeki nanoszą duże ilości osadów, dzięki którym może się utworzyć delta. Koryto rzeczne jest tam rozdzielone na wiele odnóg, a obszary między nimi są podmokłe.

Re7ieoAAysauv1
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
RccNsTWexDGGY1
Prezentowana jest dolina rzeczna, rzeka płynie poprzez łąkę, lekko się zagina. Rzeka zaczyna płynąć szerszymi łukami. Zakola powiększają się, widać, że zewnętrzne brzegi stają się nieco strome, a wewnętrzne są piaszczyste i gładko schodzą do wody. Zakole ciągle powiększa się, aż dochodzi do połączenia wód przed i za zakolem. Widoczne jest, jak zakole jest odcinane przez rzekę płynącą prosto. Następnie starorzecze zaczyna się zmniejszać. Widać, jak rzeka znów powoli zaczyna się wyginać.
Polecenie 1

Na podstawie własnej obserwacji i map zdecyduj, czy rzeka w pobliżu twojego miejsca zamieszkania ma swój bieg górny, środkowy czy dolny. Ustal, czy występują tam zakola lub starorzecza.

Ciekawostka

Wskazanie dokładnego źródła rzeki jest często bardzo trudne. Na przykład najdłuższa polska rzeka – Wisła – nie ma jednego wyraźnego źródła. Powstaje ona z połączenia kilku potoków. Wszystkie one również nie mają jednego źródła, lecz wypływają z kilku miejsc, gdzie woda ledwie sączy się na powierzchni skał Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim.

iVALuQRU5Y_d5e235

2. Od ujścia do źródła

W każdej rzece możemy wyróżnić kilka elementów budowy:

  • początek rzeki – przeważnie jest to źródło, ale niektóre rzeki biorą początek na przykład w jeziorze;

  • nurt, czyli najszybciej płynącą strugę rzeki w korycie, która na prostych odcinkach znajduje się zwykle w środku koryta rzeki, a na zakolach – bliżej zewnętrznego brzegu;

  • kierunek biegu, w którym płynie rzeka, wyznaczany zawsze od źródeł do ujścia; rozpoznać go można, obserwując nurt;

  • brzegi rzeki (lewy i prawy), które wyznacza się po określeniu kierunku biegu, stojąc plecami w stronę źródeł, a twarzą do ujścia.

RtxKaVgTh5G8f1
Obserwując ujście jednej rzeki do drugiej, można łatwo ocenić, który brzeg każdej z rzek jest lewy, a który prawy. Piaszczyste osady układają się bowiem zgodnie z kierunkiem, w którym płynie woda
R13gD1VHImULs1
Jeśli do koryta rzeki trafiają duże ilości wody jednocześnie, wówczas rzeka może wystąpić z brzegów i zalać okoliczne tereny. Mamy wtedy do czynienia z powodzią
Polecenie 2

Wskaż na mapie Polski rzekę położoną najbliżej twojego miejsca zamieszkania. Wskaż jej źródła i miejsce, gdzie ma ujście.

Prędkość wody w rzece1
Doświadczenie 1

Poznanie sposobu określania i pomiaru prędkości wody.

Co będzie potrzebne
  • taśma miernicza,

  • stoper lub telefon z opcją pomiaru czasu,

  • suchy patyk lub inny pływający przedmiot o naturalnym pochodzeniu, np. szyszka (nie wolno do wody wrzucać plastiku lub papieru!),

  • kartka i ołówek,

  • ewentualnie kalkulator.

Instrukcja
  1. W towarzystwie nauczyciela lub innej osoby dorosłej udaj się nad rzekę lub większy potok.

  2. Wybierz w miarę prosty odcinek rzeki.

  3. Wybierz punkt, gdzie będzie zaczynał się pomiar. Powinien to być na przykład most lub inne miejsce, z którego łatwo będzie wrzucić do wody patyk.

  4. Za pomocą taśmy mierniczej odmierz wzdłuż brzegu odległość 10 m od miejsca, z którego rozpocznie się pomiar. Na końcu powinna zostać osoba ze stoperem przygotowanym do pomiaru.

  5. Wrzuć do wody patyk. W tym momencie należy zacząć pomiar czasu. Pomiar kończy się w chwili, gdy patyk przepłynie obok drugiej osoby.

  6. Podziel długość odcinka przez zmierzony czas. Na przykład 10 m / 10 s = 1 m/s.

Podsumowanie

Ruch drobnych liści, gałązek i innych obiektów pozwala określić prędkość płynącej wody.

Uwaga!

Płynąca woda ma ogromną siłę. Dlatego podczas jakichkolwiek prac i pomiarów prowadzonych w rzece należy zachować szczególną ostrożność. Przyjście z pomocą tonącemu w rzece jest bardzo trudne nawet dla ludzi umiejących pływać.

Ciekawostka

Długość Wisły, najdłuższej rzeki w Polsce, wynosi 1047 km. Średnia prędkość jej nurtu to 2 m/s (czyli 7,2 km/h). Oznacza to, że drobina wody przepłynie od źródła do ujścia Wisły w czasie ok. 145 godzin.

iVALuQRU5Y_d5e356

Podsumowanie

  • Rzeki zaczynają swój bieg w źródłach (mogą go też rozpoczynać na przykład w jeziorach) i kończą w ujściach.

  • Bieg rzeki dzielimy na: górny, środkowy i dolny.

  • W środkowym biegu rzeki woda niszczy brzegi i w efekcie powstają zakola, a potem starorzecza.

  • Po silnych opadach lub wiosennych roztopach rzeki mogą wylać i następuje powódź.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Opisz zmiany, jakim ulega pobliska rzeka w ciągu roku. Jak zmienia się roślinność tej rzeki, zwierzęta pływające w wodzie i po jej powierzchni oraz woda w kolejnych porach roku?

Zobacz także.

Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:

iVALuQRU5Y_d5e433

Słowniczek

dopływ
dopływ

rzeka, która uchodzi do innej większej rzeki

dorzecze
dorzecze

obszar, z którego wody powierzchniowe spływają do jednej rzeki

starorzecze
starorzecze

jezioro leżące w dolinie rzecznej, które jest fragmentem jej dawnego koryta

ujście rzeki
ujście rzeki

miejsce, w którym rzeka kończy swój bieg, wpadając do innej rzeki, jeziora lub morza

zakole
zakole

fragment koryta rzecznego o kształcie przypominającym łuk lub pętlę wykształcony w wyniku erozji bocznej (podmywania brzegu przez rzekę)

źródło
źródło

naturalny i samoczynny wypływ wód podziemnych na powierzchnię

iVALuQRU5Y_d5e555

Zadania

Ćwiczenie 1
R1NFusbTPbaHx1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R16QvwWkQgWT11
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R15smi11uMyUo1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R18E389bzGZ3v1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1Wy96GCFQJTF1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1a3y3V5PnDVl1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.