Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
Roo2QXZGfPKvt11
Okładka - Jak zbudowane są formy gramatyczne Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

Każdy wyraz, który jest odmienną częścią mowy, zmienia swoje formy gramatyczne, dzięki czemu może pełnić w zdaniu odpowiednią funkcję: na przykład podmiotu, przydawki lub dopełnienia. Dział gramatyki zajmujący się odmianą wyrazów to fleksja. W tej części poznamy budowę form gramatycznych, nazywanych inaczej formami fleksyjnymi.

Ćwiczenie 1
ROy9kDMLn1MLE1
zadanie interaktywne
j00000004RB3v28_0000000L

Podział części mowy

Według tradycyjnego podziału wyróżniamy dziesięć części mowy. Pięć z nich to odmienne części mowy (rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, większość zaimków i czasownik), pięć pozostałych to nieodmienne części mowy (przysłówek, partykuła, wykrzyknik, spójnik, przyimek).

Poniższy wykres przedstawia podział wyrazów na odmienne i nieodmienne części mowy.

RWS73JjXz2L8W1
Contentplus.pl sp. z o.o.,
j00000004RB3v28_0000000X

Odmienne części mowy

Przypadek, rodzajliczba – to kategorie charakterystyczne dla imiennych części mowy (czyli dla rzeczownika, przymiotnika, liczebnika i zaimka), przy czym każda z tych części mowy ma swój charakterystyczny zbiór kategorii (co pokazuje tabela „Części mowy imienne”).
Aspekt, tryb, czasosoba - to kategorie właściwe dla odmiany czasownika (zob. tabelka: „Odmiana czasownika”).

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Należy pamiętać, że rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje gramatyczne. Ta kategoria jest do każdego rzeczownika przypisana, np. rzeczownik „rzeka” w liczbie pojedynczej ma rodzaj żeński i nie ma możliwości zmiany tego rodzaju na inny. Schemat przedstawia najważniejsze właściwości gramatyczne odmiennych części mowy.

RhDDvIYqwScyA
ILUSTRACJA: (G3.G.1) Wykres: Części mowy imienne
Contentplus.pl sp. z o.o.,

Najważniejsze informacje o odmianie czasownika ilustruje poniższy wykres.

R1ATQmLWaITZj1
Contentplus.pl sp. z o.o.,
Ćwiczenie 2
RYB5HtuaVoLYo
zadanie interaktywne
ĆWICZENIE: (G3.G.1) Ćwiczenie 1 Q29 x2
Ćwiczenie 3
R1e2W207NaAEM1
zadanie interaktywne
j00000004RB3v28_000EX001

Formy fleksyjne

Wyrazy odmienne mają różne formy gramatyczne. Gdy rzeczownik „twórca” jest odmieniany przez przypadki, to nietrudno zauważyć, że końcówka tego wyrazu się zmienia, np. twórc‑y, twórc‑ę, twórc‑ą, twórc‑ami, twórc‑ach. Ta cząstka wyrazu, która w odmianie powtarza się (twórc-), nazywana jest tematem fleksyjnym, natomiast ulegająca zmianie końcowa część wyrazu nosi nazwę końcówki fleksyjnej. Poniższy schemat ilustruje formy gramatyczne rzeczowników i czasowników, oddzielono w nich temat fleksyjny od końcówki fleksyjnej.

R15m5oJicIOBS1
Contentplus.pl sp. z o.o.,

Temat fleksyjny to ta część wyrazu odmiennego, w której pojawia się jego znaczenie.

Końcówka fleksyjna to część gramatyczna wyrazu dodawana do tematu fleksyjnego. Wyróżniamy dwa typy końcówek: przypadka (w rzeczowniku, przymiotniku, liczebniku i zaimku) oraz osoby (w odmianie czasownika). Podobnie zmieniają się końcówki osobowe w czasowniku – wyrażają one tę samą funkcję, jaką pełnią zaimki ja / ty / on / my / wy / oni, np.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

(JA) pisz‑ę ..... (MY) pisz‑emy,
(TY) pisz‑esz ..... (WY) pisz‑ecie,
(ON) pisz‑e ..... (ONI) pisz‑ą.

Zapamiętaj!

Przykładowy podział form fleksyjnych na tematy fleksyjne i końcówki fleksyjne:

Osoba

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

1.

pisz‑ę

pisz‑emy

2.

pisz‑esz

pisz‑ecie

3.

pisz‑e

pisz‑ą

Osoba

Liczba pojedyncza

1.

pisz‑ę

lubi‑ę

licz‑ę

umie‑m

2.

pisz‑esz

lub‑isz

licz‑ysz

umie‑sz

3.

pisz‑e

lub‑i

licz‑y

umie‑O

Osoba

Liczba mnoga

1.

pisz‑emy

lub‑imy

licz‑ymy

umie‑my

2.

pisz‑ecie

lub‑icie

licz‑ycie

umie‑cie

3.

pisz‑ą

lubi‑ą

licz‑ą

umiej‑ą

Osoba

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

1.

pisałe‑m

pisali‑śmy

2.

pisałe‑ś

pisali‑ście

3.

pisał‑Ø

pisali‑Ø

Ćwiczenie 4
R7Ge3xH8pxwXv1
zadanie interaktywne
j00000004RB3v28_0000005A

Tematy oboczne

Podczas odmiany wyrazów końcówki fleksyjne się zmieniają, a temat fleksyjny może przybierać we wszystkich formach taką samą postać. W wielu odmienianych przez przypadki wyrazach tematu fleksyjnego należy szukać w dopełniaczu liczby pojedynczej – po odcięciu końcówki fleksyjnej. Na przykład rzeczownik brat w dopełniaczu (po odcięciu końcówki -a) ma temat fleksyjny: brat-, choć w innych przypadkach może mieć on nieco zmienioną formę: braci- (brać‑i). Różnice w obrębie tematu fleksyjnego wyrazów pojawiają się dość często. Takie różne tematy nazywamy tematami obocznymi. Dotyczą one wymiany głosek, które nazywamy głoskami obocznymi.

Spójrzmy na przykład na odmianę wyrazu pies:

przypadek

liczba pojedyncza

liczba mnoga

M.

pies‑Ø

ps‑y

D.

ps‑a

ps‑ów

C.

ps‑u

ps‑om

B.

ps‑a

ps‑y

N.

ps‑em

ps‑ami

Ms.

psi‑e

ps‑ach

W dopełniaczu tego wyrazu pojawia się podstawowy temat fleksyjny: ps-, a w mianowniku i w miejscowniku (wołaczu) liczby pojedynczej występują formy oboczne: „pies-” // „pś‑i”. Różnice między tymi formami dotyczą następujących oboczności:

● głoska [s] zmienia się w głoskę [ś] – taką wymianę zaznaczamy następująco: s : ś,

● w mianowniku pojawia się samogłoska [e], której nie ma w pozostałych przypadkach – taką wymianę zaznaczamy następująco: Ø : ′e („przekreślone zero” wskazuje miejsce, w którym brakuje danej głoski, apostrof przed samogłoską zaś – miękkość głoski poprzedzającej samogłoskę),

● głoska [p] zmienia się w głoskę [p′] – taką wymianę zaznaczamy następująco: p : p′. Wymiany głosek pojawiają się bardzo często w odmianie wyrazów. Wybrane tematy oboczne i oboczności głoskowe przedstawione zostały w tabeli.

Tematy oboczne w odmianie wyrazów

przypadek

rzeczownik PIES w liczbie pojedynczej

rzeczownik WODA w liczbie pojedynczej

przymiotnik CHORY w liczbie mnogiej i w rodzaju męskoosobowym

M.

pies‑Ø

wod‑a

chorz‑y

D.

ps‑a

wod‑y

chor‑ych

C.

ps‑u

wodzi‑e

chor‑ym

B.

ps‑a

wod‑ę

chor‑ych

N.

(z) ps‑em

(z) wod‑ą

(z) chor‑ymi

Ms.

(o) psi‑e

(o) wodzi‑e

(o) chor‑ych

tematy oboczne

ps-; pies; psi-

wod-; wodzi-

chor-; chorz-

wymiany głosek

s : si (=ś); p : pi (p’); Ø : ‘e

d : dzi (=dź)

r : rz

Przykładowe tematy oboczne i wymiany spółgłosek w odmianie różnych części mowy

część mowy

tematy oboczne

wymiany głosek

rzeczownik

ptak‑Ø; ptaki‑em
łat‑a; łać‑e
małp‑a; małpi‑e
sen‑Ø; sn‑u

k : ki (= k : k’)
t : ci (= t : ć)
p : pi (= p : p’)
Ø : e 

przymiotnik

lepsz‑y; lepś‑i
tward‑y; twardź‑i
bogat‑y; bogać‑i zdrow‑y; zdrów‑Ø

sz : ś
d : dź
t : ć
o : ó

czasownik

proś‑isz; prosz‑ę
nieś‑esz; nios‑ę
wróć‑ił; wrac‑ał

ś : sz
‘e : ‘o, si : s (= ś : s)
ó : a, ci : c (= ć : c)

1
Ćwiczenie 5
R1HcmGN1r8lFE1
zadanie interaktywne
R1AVA1sr7KM6K1
zadanie interaktywne