Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R140i02IMboyw

Ludzie miecza – rycerze

Bitwa pod Grunwaldem
Артур Орльонов, Bitwa pod Grunwaldem, 2012, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Obowiązki rycerza

Rycerz był wojownikiem. Często walczył mieczem, stąd czasem nazywa się rycerzy ludźmi miecza. Najważniejszym zadaniem rycerza była walka w dobrej sprawie. Musiał więc bronić swojego króla lub księcia, któremu ślubował wierność. W razie zagrożenia kraju rycerze mieli obowiązek stawić się na rozkaz władcy, by stanąć do walki z wrogiem. Za słuszną sprawę uznawano też walkę chrześcijańskich rycerzy z niewiernymi. Od rycerzy wymagano sprawnego posługiwania się bronią i waleczności, ponieważ od ich umiejętności zależał wynik bitwy.

Miecz
Definicja: Miecz

Miał go każdy średniowieczny rycerz. Broń do walki wręcz o prostym, obosiecznym ostrzu. Służyła do zadawania cięć i pchnięć. Miecz mierzył około 75–85 cm długości, a ważył około 1,3–1,5 kg.

Kiedy to było?

R19QYPkPGbr5J11
Oś czasu Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
ttzXAVDnTP_0000000N

Jak był uzbrojony średniowieczny rycerz?

RLxp8OnhHn8GP1
Materiał dodatkowy: Uzbrojenie rycerza w XII/XIII wieku Materiał dodatkowy: Uzbrojenie rycerza w XII/XIII wieku Źródło: Ośrodek Rozwoju Edukacji, licencja: CC BY 3.0.

Pełna zbroja płytowa pojawiła się w późnym średniowieczu (XIV–XV wiek). Złożona z metalowych płyt łączonych skórzanymi paskami osłaniała rycerza przed ciosami mieczów, kopii i strzał. Ważyła około 20–30 kg. Na napierśnik wkładano czasem tunikę z wyhaftowanym herbem, czyli rodowym znakiem rycerza. Zbroja płytowa wyszła z użycia pod koniec średniowiecza ze względu na upowszechnienie broni palnej na polach bitew.

Ciekawostka

Specjalny typ zbroi stanowiła zbroja turniejowa. Ze względów bezpieczeństwa zawodników wykonywano ją z dużo grubszych płyt. Była zatem bardzo ciężka, mogła ważyć nawet 50–60 kg. Tuż przed turniejem rycerz był wciągany na siodło przy pomocy specjalnego dźwigu, a gdy spadł z konia, nie mógł już samodzielnie powstać.

Elementy zbroi płytowej

Rycerz nosił na głowie hełm. Twarz chroniła zasłona wyposażona w wizjer, dzięki któremu rycerz widział, co dzieje się na polu bitwy. Niektóre hełmy miały ruchomą zasłonę. Taki hełm nazywany był przyłbicą. Obojczyk osłaniał szyję i podbródek rycerza. Wykonany z ruchomych metalowych płyt fartuch chronił jego brzuch. Bark chronił naramiennik, ramię – opacha, łokieć – nałokcica, przedramię – zarękawie. Dłoń osłaniała pancerna rękawica. Uda rycerza chroniły nabiodrki, łydki i piszczele – nagolenniki. Stopy osłaniały skórzane lub metalowe trzewiki. Nie wszystko można było okryć sztywnymi płytami: dostępu do miejsc pomiędzy nimi strzegła elastyczna kolczuga, czyli plecionka z metalowych kółek.

Polecenie 1

Wskaż na rysunku poszczególne elementy zbroi płytowej.

R1QD22OA7afJp
Rycerz w pełnej zbroi płytowej
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
ttzXAVDnTP_0000001O

Być idealnym rycerzem – kodeks rycerski

W średniowiecznych opowieściach opisywane były cechy idealnego rycerza i zasady, którymi powinien się kierować. Musiał być odważny, hańbą była ucieczka z pola walki. Zwycięstwo nad bezbronnym i słabym przeciwnikiem nie przynosiło chwały. Wymagano od niego uprzejmości wobec kobiet i – w razie potrzeby – opieki nad nimi. Rycerz powinien być dzielny, wierny swemu panu, bronić wiary chrześcijańskiej, dotrzymywać danego słowa.

Ćwiczenie 1
RkGPkJDPKaymR1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
ttzXAVDnTP_0000001V

Jak zostać rycerzem?

Zanim chłopiec został rycerzem, musiał się wiele nauczyć. Chłopiec z rycerskiego domu już w wieku siedmiu lat był przyjmowany na służbę do rycerza jako paź. Uczył się dobrych manier, żeby umieć zachować się przy stole i wobec dam. Pomagał pani domu, opiekował się też końmi, poznawał poezję. Gdy chłopiec ukończył czternaście lat, zostawał giermkiem. Od tego momentu towarzyszył rycerzowi na wojnie, pomagał mu nosić broń i zakładać zbroję, którą czyścił i oliwił. Troszczył się też o konia. Giermek uczył się władać bronią, jeździć konno i czasem sam walczył u boku rycerza.

Ubieranie zbroi

Polecenie 2
  • Czy sądzisz, że czynność przedstawiona na ilustracjach była łatwa do wykonania?

  • Wyjaśnij, jakie czynności i w jakiej kolejności musi wykonać giermek, żeby ubrać rycerza w zbroję.

uzupełnij treść

Różne rodzaje średniowiecznych hełmów rycerskich

ttzXAVDnTP_00000038

Pasowanie na rycerza

Gdy młodzieniec świetnie władał bronią i jeździł konno, a także wykazywał się odwagą i wiernością, mógł zostać pasowany na rycerza. W czasie ceremonii pasowania otrzymywał od swego pana miecz, ostrogipas rycerski. Do uroczystości należało też uderzenie mieczem w ramię pasowanego oraz złożenie przez niego przysięgi, że będzie wiernie służył Bogu i swemu władcy.

R1bRjjKY0Es6P
Akolada (Pasowanie na rycerza)
Edmund Blair Leighton, Akolada (Pasowanie na rycerza), 1901, olej na płótnie, domena publiczna
ttzXAVDnTP_0000003L

Siła i zręczność – turniej rycerski

Miejscem, gdzie rycerze mogli popisać się sprawnością we władaniu bronią i doskonalić swoje umiejętności, były turnieje rycerskie. Organizowali je na swych dworach królowie i książęta. W czasie turnieju odbywał się pojedynek na kopie, czyli długie włócznie przeznaczone do walki konnej. Polegał na tym, że przeciwnicy – jadąc na koniach – ruszali na siebie z wyciągniętą bronią. Wygrywał ten, który wytrącił tarczę z ręki rywalowi lub wysadził go z siodła. Czasem rycerze staczali na oczach widzów niezwykle zacięte walki. Zwycięzcy turnieju otrzymywali nagrody, na przykład zbroję i konia przeciwnika.

Rg2INHCGrXgrq
Turniej rycerski
Kodeks Manesse, około 1320 roku, miniatura, domena publiczna
ttzXAVDnTP_0000003V

Koń – najlepszy przyjaciel rycerza

Średniowieczni rycerze ruszali do bitwy konno. Dosiadali specjalnie w tym celu trenowanych rumaków bojowych. W prowadzeniu konia pomagały przymocowane do buta ostrogi.

Rue5lB8X2wN2A
Rycerz na koniu
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
Polecenie 3

Zapoznaj się z tekstem o roli konia w życiu rycerza, a następnie odpowiedz na zamieszczone niżej pytania.

Tropem rycerskiej przygodyWojciech Iwańczak
Wojciech Iwańczak Tropem rycerskiej przygody

Nie można zapomnieć o zupełnie zasadniczej roli, jaką w egzystencji rycerza odgrywał jego czworonożny towarzysz. Ciężkozbrojny jeździec pozbawiony na polu bitwy konia był praktycznie bezradny. Dlatego też koń cieszył się szczególną troską i opieką. […] Troska o konia rycerskiego podyktowana była w znacznym stopniu jego wielką wartością materialną. Na przykład na turniejach rycerskich panował obyczaj, że zawodnik, który zranił kopią konia przeciwnika, […] musiał zapłacić jego równowartość.

ttzXAVDnTP_00000_BIB_001Wojciech Iwańczak, Tropem rycerskiej przygody, Warszawa 1985, s. 119.
R1QInFQZbqR3d
O rycerskim koniu czyta Bartosz Woźny O rycerskim koniu czyta Bartosz Woźny Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.
Ćwiczenie 2.1
RosoklHaBMRpU1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.2
R1G0PSkNKYilV1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.3
R1CeIo1Nmc0jA1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
ttzXAVDnTP_0000004R

Zawisza Czarny

Ciekawostka

Najsławniejszym polskim rycerzem jest Zawisza Czarny z Garbowa. Uczestniczył w wielu wyprawach wojennych i turniejach rycerskich. Wielką sławę przyniosło mu pokonanie w 1415 roku podczas turnieju we Francji rycerza Jana z Aragonii, którego uważano wówczas za najbardziej walecznego rycerza Europy. Zawisza Czarny był ideałem rycerza, który nie tylko mężnie walczył, lecz także na którego zawsze można było liczyć. Jeśli o kimś się mówi, że można na nim polegać jak na Zawiszy, to znaczy, że jest to człowiek, który nigdy nie zawiedzie.

R12kz3T5xF3mk
Fragment obrazu „Bitwa pod Grunwaldem”. Tak sobie wyobrażał Zawiszę Czarnego XIX-wieczny malarz Jan Matejko
domena publiczna
ttzXAVDnTP_00000051

Czy kobieta mogła zostać rycerzem?

Ciekawostka

Właściwie wszyscy średniowieczni rycerze to mężczyźni. Dawne zwyczaje nie pozwalały, by kobiety pełniły służbę rycerską. Zdarzały się jednak wyjątki. Przykładem kobiety‑rycerza jest Joanna d’Arc [wym. dark], która żyła w pierwszej połowie XV w. Stanęła na czele wojsk francuskich i dzielnie walczyła przeciw Anglikom.

R1I17uZqBuJuT
Joanna d’Arc to najsłynniejsza w średniowieczu kobieta-rycerz
domena publiczna

Z reguły jednak w świecie średniowiecznego rycerstwa kobiety zostawały damami serca rycerzy, a ci zawsze starali się dbać o dobre imię swych wybranek. Przedmioty, które otrzymywali od swych pań, dodawały rycerzom otuchy w  czasie walki. Nosili je na sercu i dbali, by ich nie stracić lub nie uszkodzić.

RI0OE9KSLuG9G
Z Bogiem!
Edmund Blair Leighton, Z Bogiem!, 1900, olej na płótnie, domena publiczna
ttzXAVDnTP_0000005I

Gdzie mieszkał rycerz?

Rycerz mieszkał na zamku, czyli w wielkiej, drewnianej lub kamiennej budowli. W czasie zagrożenia zamki zamieniały się w trudne do zdobycia fortece. Wznoszono je w miejscach trudno dostępnych, na przykład na wzgórzach, w zakolach rzek, nad jeziorami, na wyspach. Ich zdobycie utrudniały specjalne umocnienia. Najpierw były to wały z ziemi, drewna i kamieni. Później zastąpiły je mury obronne. Dostęp do niektórych zamków utrudniały wypełnione wodą głębokie fosy i bramy z kratami. Do wnętrza zamku można było wejść zwodzonym mostem, który – w nocy i w razie zagrożenia – podnoszono i wciągano do zamku. W czasie ataku wroga ważną rolę odgrywały wysokie wieże. Można było się w nich schronić i z góry razić atakujących.

Polecenie 4
  • Przyjrzyj się ilustracji i wymień obronne elementy zamku. Powiedz, co pomagało mieszkańcom zamku przetrwać długie oblężenie.

  • Przyjrzyj się murom obronnym zamku i powiedz, co to znaczy, że wieże strażnicze lokowano w strategicznych miejscach. Dlaczego?

  • Przyjrzyj się wieżom strażniczym i powiedz, w jaki sposób strażnicy dostawali się na blanki.

R181Evq8aQdvA1
zadanie interaktywne
Średniowieczny zamek
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl

Średniowieczne zamki

Polecenie 5

Przyjrzyj się ilustracjom i wskaż elementy obronne zamków. Wyjaśnij, dlaczego trudno się było do nich dostać.

Polecenie 6

Przyjrzyj się średniowiecznej ilustracji przedstawiającej oblężenie zamku i odpowiedz na zamieszczone poniżej pytanie.

RGxrAALfcXLGP
Oblężenie zamku
XV wiek, domena publiczna
Ćwiczenie 3
RMjSgLo3cf5MJ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Z niektórych średniowiecznych budowli zachowały się jedynie ruiny. Dotyczy to usytuowanego na wzgórzu zamku w Mirowie, w Jurze Krakowsko‑Częstochowskiej.

RxUdlH76HziIg
Zamek w Mirowie
Przykuta, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
ttzXAVDnTP_0000007E

Życie na średniowiecznym zamku

Zamki stanowiły wygodne mieszkania dla właścicieli i ich rodzin. Ich posiadacze na ogół byli zamożni i sprawowali ważne urzędy w państwie. Chcieli, by okazałe budowle odzwierciedlały ich bogactwo i pozycję. W zamkach mieszkała też liczna służba. Z okazji różnych świąt i uroczystości wydawano uczty, na które zapraszano znajomych. Mieszkańcy zamku z niecierpliwością oczekiwali przybycia wędrownych śpiewaków. Śpiewane przez nich pieśni często odnosiły się do aktualnych wydarzeń. Dzięki nim nowiny docierały do najbardziej odległych zakątków kraju. Muzykowano też, umilając sobie czas i przygrywając do tańca. Stoły zazwyczaj ustawiano w podkowę, by wszyscy mogli widzieć się nawzajem i podziwiać występy artystów: akrobatów, śpiewaków, żonglerów.

ttzXAVDnTP_0000007Y

Z wizytą na średniowiecznym zamku

R1DquYzGQQKJj
zadanie interaktywne
Materiał dodatkowy: Zamek w Będzinie
Ośrodek Rozwoju Edukacji, licencja: CC BY-SA 4.0
R1JsFMLKXAiMS
zadanie interaktywne
Materiał dodatkowy: Zamek w Będzinie
Ośrodek Rozwoju Edukacji, licencja: CC BY-SA 4.0
ttzXAVDnTP_0000008C

Podsumowanie

Ćwiczenie 4
R9ct9uxNXRMqv1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 5
RD0FjjVbByT6W1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Polecenia

  1. Opisz uzbrojenie rycerza.

  2. Wymień cechy średniowiecznego rycerza. Wyjaśnij, dlaczego niektóre z nich należy pielęgnować również obecnie.

  3. Powiedz, kto i w jaki sposób mógł zostać rycerzem.

  4. Opowiedz, jak wyglądał zamek średniowieczny. Opisz jego elementy obronne.