Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Kiedy geografowie uporali się z problemem, w jaki sposób przedstawić kulistą Ziemię na płaszczyźnie, pojawiła się kolejna kwestia do rozstrzygnięcia. Jak na płaskiej mapie zobrazować niezwykle urozmaicone ukształtowanie powierzchni Ziemi i różnorodne obiekty naturalne oraz te związane z działalnością człowieka? Teraz i ty dowiesz się, jak to zrobić.

RDBK4QfDnQBVF1
Ukształtowanie powierzchni przedstawione metodą kreskową na mapie okolic niemieckiego miasta Freital pochodzącej z lat 30. XX wieku
Już wiesz
  • że mapa jest bardzo ważnym narzędziem dla geografa;

  • że konstrukcją map rządzą określone zasady;

  • że każda prawidłowo sporządzona mapa ma swoje stałe elementy.

Nauczysz się
  • opisywać metody prezentacji różnych zjawisk na mapach;

  • wyjaśniać, jakie są geograficzne metody ukazywania na mapach rzeźby terenu i wysokości;

  • wymieniać podstawowe formy powierzchni Ziemi.

iFTSIbrj1A_d5e359

1. Jak przedstawić na mapie jakościowe i ilościowe cechy środowiska?

Metody przedstawiania zjawisk na mapie zostały podzielone na dwie główne grupy:

  • metody jakościowe,

  • metody ilościowe.

Pierwsze z nich służą do przedstawiania cech jakościowych, czyli niemierzalnych, informujących jedynie o występowaniu danego zjawiska. Za pomocą tych drugich przedstawia się na mapach cechy ilościowe, czyli takie, które mówią o natężeniu danego zjawiska.

Metody jakościowe

Do prezentacji cech jakościowych możemy stosować metodę powierzchniowąmetoda powierzchniowametodę powierzchniową (nazywaną też chorochromatyczną), która polega na pokryciu fragmentów mapy odpowiednią barwą lub kreskowaniem (tzw. szrafowaniem). Stosuje się ją na przykład na mapach użytkowania ziemi, typów klimatu itp. Często za pomocą tej metody opracowane jest tło mapy, na którym przy użyciu innych metod przedstawia się pozostałe zjawiska.

R1DiYzb6smbXh1
Do prezentacji cech jakościowych na mapach stosowana jest metoda powierzchniowa

Zjawiska, które występują na niewielkich rozproszonych obszarach, można prezentować przy użyciu metody sygnaturowejmetoda sygnaturowametody sygnaturowej, czyli rysowania na mapach znaków umownych bądź skrótów. Metodą taką przedstawia się na przykład występowanie surowców, rodzaje upraw, miejsca hodowli zwierząt itp.

R1BnTHTzfZ9t61
Mapa sygnaturowa przedstawiająca miejsca wydobycia wybranych rud metali na świecie

Występowanie zjawisk rozproszonych i ograniczonych terytorialnie można prezentować metodą zasięgówmetoda zasięgówmetodą zasięgów.
Linia zasięgu informuje o tym, że dane zjawisko ma miejsce w zaznaczonym obrębie, ale nie zawsze na całym terenie. Bardzo często obszar zasięgu oznaczony linią wypełnia się barwą. Metodę taką stosuje się do przedstawienia na przykład zasięgu występowania roślin, zwierząt itp.

RzxyAcDb3pM5s1
Występowanie orła cesarskiego (Aquila heliaca) na świecie. Oznaczenia kolorów: niebieski – letnie lęgowiska, jasnozielony – zimowiska, ciemnozielony – siedliska całoroczne
iFTSIbrj1A_d5e426

Metody ilościowe

Ilościowe cechy zjawisk najczęściej przedstawia się za pomocą niżej wymienionych metod:

  • metody kartogramu,

  • metody kartodiagramu,

  • metody izarytmicznej,

  • metody kropkowej.

Metoda kartogramumetoda kartogramuMetoda kartogramu polega na przedstawieniu za pomocą barwy (lub szrafu) zróżnicowania intensywności rozpatrywanego zjawiska w granicach pól podstawowych, którymi mogą być jednostki podziału terytorialnego (gminy, powiaty, województwa) lub pola geometryczne (kwadraty, trójkąty). Ilościowe wskaźniki charakteryzujące jednostki są poklasyfikowane w przedziały, którym przypisana jest skala barwna.

Najczęściej za pomocą tej metody prezentowane są wskaźniki obrazujące średnią intensywność jakiegoś zjawiska na danym terenie, np. gęstość zaludnienia, przyrost naturalny, gęstość sieci dróg kołowych i kolejowych w poszczególnych państwach, województwach, powiatach czy gminach.

R1EYCH8m4Q7t11
Mapa przedstawiająca, ile komputerów z dostępem do Internetu przypada na 1000 gimnazjalistów w poszczególnych powiatach (wykonana na podstawie danych BDL GUS, 2012)

Metoda kartodiagramumetoda kartodiagramuMetoda kartodiagramu polega na prezentacji wartości liczbowych zjawiska za pomocą wykresów wstawionych w konkretnym miejscu występowania charakteryzowanego zjawiska lub w środku obszaru, którego dotyczą. Diagramy pokazują wielkość i rodzaj przedstawianego zjawiska lub jego strukturę (np. udział procentowy poszczególnych składników zjawiska). Wykresy mogą być różne: słupkowe, kołowe, liniowe. Za pomocą diagramów można przedstawiać zarówno zjawiska przyrodnicze (np. roczny przebieg temperatury powietrza), jak i zjawiska społeczno‑gospodarcze (np. wydobycie surowców mineralnych i ich strukturę).

R14DtUwtqtRVU1
Mapa przedstawiająca ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w poszczególnych województwach (na podstawie danych BDL GUS, 2012)

Zjawiska występujące w sposób ciągły, ale zróżnicowany w przestrzeni można przedstawić za pomocą metody izarytmicznejmetoda izarytmicznametody izarytmicznej, polegającej na wykreślaniu linii łączących punkty o tej samej wartości prezentowanego zjawiska. Linie te, zwane izoliniami lub izarytmami, na różnych mapach mają różne nazwy. Na przykład izolinie łączące punkty o jednakowej temperaturze nazywamy izotermami, te, które pokazują jednakową wartość ciśnienia – izobarami, a linie łączące punkty o jednakowej wysokości nad poziomem morza – izohipsami, warstwicami lub najczęściej poziomicami. Nierzadko obszary pomiędzy izoliniami wypełnia się odpowiednim kolorem zgodnym z przyjętą skalą barw, co w sposób plastyczny podkreśla natężenie danego zjawiska.

RC5xEyMm07KVQ1
Izotermy stycznia w Polsce: linie łączą punkty o tej samej średniej temperaturze w styczniu

Metoda kropkowametoda kropkowaMetoda kropkowa polega na rozmieszczeniu na mapie kropek (lub innego symbolu charakteryzującego przedstawiane zjawisko) o określonej wielkości. Wielkość kropek lub symboli odpowiada wadze danego zjawiska (czyli jego wartości liczbowej). Najczęściej metodę tę wykorzystuje się do przedstawienia rozmieszczenia ludności lub zwierząt, np. hodowlanych, na danym obszarze.

R67MOCpA5oRTc1
Rozmieszczenie chowu bydła na świecie. Jedna kropka odpowiada 2 mln sztuk bydła
Polecenie 1

Wybierz metodę najbardziej odpowiednią do zaprezentowania na mapie:

  • lokalizacji schronisk turystycznych na danym obszarze;

  • prognozy rozkładu ciśnienia atmosferycznego na następny dzień;

  • porównania procentowego udziału podstawowych działów gospodarki (rolnictwa, przemysłu i budownictwa, usług) w gospodarce narodowej poszczególnych krajów europejskich.

iFTSIbrj1A_d5e515

2. Jak prezentować wysokość względną i bezwzględną oraz rzeźbę terenu na mapach?

Autorzy dawnych map nie radzili sobie z prezentowaniem ukształtowania terenu i wysokości nad poziomem morza. Stosowano rysowanie na mapach kopczyków, kreskowanie stoków gór oraz cieniowanie, co miało ukazać zróżnicowanie rzeźby powierzchni terenu.

Dopiero wynalezienie metody poziomicowej okazało się przełomem. Poziomice (zwane także warstwicami lub izohipsami) to linie na mapie łączące punkty o tej samej wysokości powyżej (albo poniżej) poziomu morza. Im bliżej siebie narysowane są poziomice, tym stok jest bardziej stromy, natomiast im dalej od siebie – tym łagodniejszy.

Rozwinięciem tej metody jest metoda hipsometryczna polegająca na połączeniu poziomicowego obrazu ukształtowania terenu z odpowiednią kolorystyką. Przestrzenie między poziomicami koloruje się wówczas zgodnie ze skalą barw hipsometrycznych, stosując barwy ciepłe i zimne. Metoda hipsometryczna wykorzystuje właściwości ludzkiego oka. Barwy ciepłe, czyli żółcienie, pomarańcze, czerwienie, wydają się być bliższe w stosunku do obserwatora, a barwy chłodne – zielenie i błękity – bardziej od niego oddalone. Dlatego formy wypukłe, jak góry i wyżyny, oznaczane są barwami ciepłymi, a formy wklęsłe i niżej leżące – barwami chłodnymi.

R17HCUHyd0hiA1
Przykład skali barw z hipsometrycznej mapy jednego z kontynentów

Dzięki zastosowaniu map poziomicowej lub hipsometrycznej można dosyć dokładnie określić różnice wysokości między sąsiednimi obiektami na mapie. Różnicę wysokości jednego obiektu w stosunku do innego (np. szczytu górskiego w stosunku do doliny leżącej u jego podnóża) nazywamy wysokością względnąwysokość względnawysokością względną. Można także odczytać różnicę wysokości dowolnego miejsca w stosunku do poziomu morza i tę różnicę nazywamy wysokością bezwzględnąwysokość bezwzględnawysokością bezwzględną.

RX4P7qb3Ww1k11
Wysokość bezwzględna jest mierzona w odniesieniu do poziomu morza, a wysokość względna w stosunku do innego punktu odniesienia
Polecenie 2

Na podstawie załączonego poniżej fragmentu mapy poziomicowej opisz rzeźbę powierzchni przedstawionego terenu.

  • Odczytaj wysokość bezwzględną punktów A i B na załączonej mapie.

  • Oblicz wysokość względną punktu A w stosunku do punktu B.

  • Wskaż stoki wzgórza o największym i najmniejszym nachyleniu.

    R5f588Iuix3eA1
    Mapa poziomicowa wzgórza

Ciekawostka

Dawne mapy pokazywały użytkownikowi zróżnicowanie ukształtowania powierzchni. Może nie były to metody precyzyjne, ale dawały przybliżoną informację o rzeźbie terenu. Metodę cieniowania stosuje się do dzisiaj w celu uplastycznienia pokazywanej rzeźby, łącząc ją na przykład z metodą hipsometryczną.

iFTSIbrj1A_d5e676

3. Podstawowe formy powierzchni Ziemi wyróżnione na mapach

Biorąc pod uwagę wysokości względne i bezwzględne, geografowie podzielili powierzchnię naszej planety na różniące się pod pewnymi względami formy powierzchni Ziemi (także dna morskiego i oceanicznego). Wyróżnili wśród nich przede wszystkim górygórygóry, wyżynywyżynywyżyny, nizinynizinynizinydepresjedepresjadepresje na powierzchni Ziemi, a szelfy kontynentalneszelf kontynentalnyszelfy kontynentalne, stoki kontynentalnestok kontynentalnystoki kontynentalne, baseny oceanicznebasen oceanicznybaseny oceanicznerowy oceanicznerów oceanicznyrowy oceaniczne poniżej poziomu morza.

Niziny to równinne lub słabo urzeźbione obszary o wysokościach nieprzekraczających 300 m n.p.m., w obrębie których występują depresje, czyli obszary lądu położone poniżej poziomu morza. Obszary o wysokościach bezwzględnych przekraczających 300 m n.p.m. i wysokościach względnych mniejszych niż 300 m uznaje się za wyżyny. Jednak w wielu krajach, w tym w Polsce, graniczną wartością rozdzielającą niziny od wyżyn jest 200 m n.p.m., co wynika z faktu, że w konkretnych warunkach środowiska oprócz kryterium wysokości bierze się także pod uwagę budowę geologiczną. Wzniesienie wyżyn nad poziomem morza jest różne; wyżyny europejskie położone są przeważnie na wysokości 300‑600 m n.p.m.
Mianem gór określa się zwykle formy terenu o dużym nachyleniu stoków i wysokościach względnych powyżej 300 m w stosunku do sąsiadujących dolin. Ze względu na wysokości względne i stromość stoków wyróżnia się góry niskie, średniewysokie.

Na styku kontynentów i przylegających do nich mórz lub oceanów występuje szelf kontynentalny, czyli zalana wodami morza część kontynentu. Szelf sięga do głębokości ok. 200 m poniżej poziomu morza, gdzie gwałtownie załamuje się i przechodzi w stok kontynentalny, który ma znaczny kąt nachylenia i z kolei stanowi przejście do głębszych partii oceanów. Jedną z najrozleglejszych stref głębokiego oceanu (ok. 50% powierzchni Ziemi) są baseny oceaniczne. Ich dno znajduje się na głębokości od 3000 m do 6000 m poniżej poziomu morza. Innymi głębokimi strukturami rzeźby den oceanicznych są rowy oceaniczne stanowiące wydłużone obniżenia o głębokości ponad 6000 m.
Procentowy udział poszczególnych głównych form w całej powierzchni Ziemi ilustruje krzywa hipsograficzna.

Rc5MA3tSt7Taz1
Krzywa hipsograficzna pokazuje procentowy udział poszczególnych form w całej powierzchni Ziemi
Polecenie 3

Na mapie Europy wskaż po jednym przykładzie gór, wyżyn, nizin i depresji. Odczytaj i zapamiętaj ich nazwy.

Ciekawostka

Często trudno jest precyzyjnie określić granicę między wysokimi i dosyć mocno urzeźbionymi fragmentami wyżyn a niskimi i łagodnie nachylonymi górami. W rezultacie czasami obszary wyżynne, a nawet nizinne mają zwyczajową nazwę gór. Najwyższe wzniesienia polskich wyżyn to Góra Świętej Anny na Wyżynie Śląskiej (404 m n.p.m.) i Góra Zamkowa na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej, zwana również Górą Janowskiego (516 m n.p.m.). Najwyższe wzniesienia pojezierzy polskich (zaliczanych zgodnie z prezentowaną definicją do nizin) też bywają nazywane górami, np. Dylewska Góra – 312 m n.p.m. czy Góra Szeska – 309 m n.p.m.

R1dp4iZwJeYCc1
Najwyższe wzniesienie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej – Góra Zamkowa (Góra Janowskiego) sięgająca 516 m n.p.m. i mieszczące się na jej szczycie ruiny Zamku Ogrodzieniec
Ciekawostka

Wyżyna Tybetańska ze względu na stosunkowo równinny charakter powierzchni i otoczenie wysokimi, potężnymi łańcuchami między innymi Himalajów, Karakorum, Pamiru i Kunlun uważana jest za wyżynę, choć leży na wysokości ok. 4000–5000 m n.p.m.

R1GEGyLg7zRYB1
Krajobraz Wyżyny Tybetańskiej

Ukształtowanie terenu można pokazać także w przekroju wzdłuż wybranej linii. Wykres taki bardzo dobrze obrazuje różnice wysokości pomiędzy poszczególnymi formami rzeźby znajdującymi się wzdłuż danej linii. Wykres tego typu nosi nazwę profilu hipsometrycznego. Profil ten konstruuje się na podstawie mapy poziomicowej. Oś pionowa wykresu przedstawia wartości wysokości bezwzględnych, natomiast pozioma odległości zgodnie ze skalą mapy, na podstawie której profil był konstruowany.

RrT3d4iB3W0ga1
Sposób tworzenia profilu hipsometrycznego na podstawie mapy poziomicowej
RwM2wyjRRgdmW1
Profil hipsometryczny Azji wzdłuż południka 80°E. Deniwelacje pionowe, czyli różnice wysokości, są w Azji bardzo duże, co oznacza, że kontynent ten charakteryzuje się kontrastami wysokościowymi
iFTSIbrj1A_d5e747

Podsumowanie

  • W celu przedstawienia na mapach cech jakościowych stosuje się metody: powierzchniową, sygnatur i zasięgów. Cechy ilościowe prezentowane są przy użyciu kartogramu, kartodiagramu, metody izarytmicznej i kropkowej.

  • Mapy poziomicowe i hipsometryczne umożliwiają sprawne odczytanie wysokości względnej i bezwzględnej.

  • Powierzchnia Ziemi i dno morskie zostały podzielone na kilka najważniejszych form ukształtowania powierzchni: góry, wyżyny, niziny, depresje, szelfy kontynentalne, stoki kontynentalne, baseny oceaniczne i rowy oceaniczne.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Zastanów się i odpowiedz:

  1. Dlaczego trudno określić jednoznacznie różnicę między wyżynami i górami?

  2. Dlaczego wiele depresji nie jest zalanych przez wodę, choć leżą poniżej poziomu morza?

  3. Wyszukaj w dostępnych źródłach różnego rodzaju mapy, na których zastosowano metodę izarytmiczną. Zastanów się, jakie informacje były podstawą do wyrysowania tych map.

Zobacz także

Zapoznaj się z następującymi hasłami ze słowniczka:

Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:

iFTSIbrj1A_d5e863

Słowniczek

basen oceaniczny
basen oceaniczny

forma ukształtowania dna oceanicznego; baseny oceaniczne leżą na głębokości od 3000 m do 6000 m poniżej poziomu morza i zajmują łącznie ok. 50% powierzchni całej Ziemi

depresja
depresja

obszar lądowy położony poniżej poziomu morza

góry
góry

formy terenu o silnie urozmaiconej rzeźbie, dużym nachyleniu stoków i wysokościach względnych powyżej 300 m

metoda izarytmiczna
metoda izarytmiczna

inaczej zwana metodą izolinii; jest oparta na prezentacji zjawisk za pomocą linii łączących jednakowe wartości liczbowe analizowanego zjawiska; przykładem mogą być mapy ilustrujące rozkład ciśnienia atmosferycznego nad danym obszarem za pomocą izobar, a więc linii łączących punkty o tej samej wartości ciśnienia

metoda kartodiagramu
metoda kartodiagramu

sposób prezentacji danych liczbowych poprzez umieszczenie diagramów (np. kołowych, słupkowych) na mapie jednostek podziału terytorialnego; diagramy pokazują wielkość zjawiska, a także jego wewnętrzną strukturę

metoda kartogramu
metoda kartogramu

sposób przedstawienia intensywności jakiegoś zjawiska (np. poziomu bezrobocia) za pomocą barwy lub kreskowania na wybranym obszarze (w rozbiciu na jednostki podziału terytorialnego lub pola geometryczne)

metoda kropkowa
metoda kropkowa

metoda pozwalająca przedstawić wielkość i przestrzenne rozmieszczenie zjawiska za pomocą kropek; gęstość kropek odzwierciedla intensywność prezentowanego zjawiska

metoda powierzchniowa
metoda powierzchniowa

metoda polegająca na podzieleniu powierzchni mapy na mniejsze pola, z których każde stanowi obszar występowania danego zjawiska i wyróżnione jest kolorem lub deseniem; pola te nie zachodzą na siebie, gdyż zjawiska nie współwystępują ze sobą; metoda ta stosowana jest na przykład na mapach użytkowania ziemi, glebowych, klimatycznych, politycznych

metoda sygnaturowa
metoda sygnaturowa

metoda polegająca na oznaczaniu na mapie zjawisk występujących punktowo, liniowo lub na małych rozproszonych obszarach za pomocą sygnatur, czyli liter lub innych znaków kojarzących się z danym zjawiskiem

metoda zasięgów
metoda zasięgów

służy do przedstawiania na mapie zjawisk rozproszonych; linia zasięgu informuje, że w jej zakresie określone zjawisko występuje, ale niekoniecznie na całym obszarze

niziny
niziny

to tereny o wysokości bezwzględnej poniżej 200 m n.p.m. albo 300 m n.p.m., w obrębie których przeważają obszary równinne

rów oceaniczny
rów oceaniczny

wydłużone obniżenie dna oceanu o głębokości ponad 6000 m

stok kontynentalny
stok kontynentalny

wąski fragment dna morskiego poniżej szelfu kontynentalnegoszelf kontynentalnyszelfu kontynentalnego o stromym nachyleniu; stanowi przejście od szelfu do głębi oceanicznej

szelf kontynentalny
szelf kontynentalny

to część kontynentu zalana wodami morza; szelf sięga do głębokości ok. 200 m p.p.m., gdzie gwałtownym załomem przechodzi w stok kontynentalnystok kontynentalnystok kontynentalny

wysokość bezwzględna
wysokość bezwzględna

to różnica wysokości między wybranym obiektem a uśrednionym poziomem morza

wysokość względna
wysokość względna

to różnica wysokości między wybranym obiektem a punktem odniesienia innym niż poziom morza

wyżyny
wyżyny

to obszary, których wysokości bezwzględne przekraczają 300 m n.p.m., a wysokości względne nie przekraczają 300 m

iFTSIbrj1A_d5e1151

Zadania

Ćwiczenie 1
R1MhNnFLn6Xis1
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1HZgmUBTJfsH1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R11DJJSQkQSr41
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1MnYQuQwBynf1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RLkXgCaQF4GmL1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R4fKXEMuoCRcB1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
Ro0hXhVnttevq1
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R1B1BfJFpEQGx1
Zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.