Kontrasty i przeciwieństwo w języku
Świat zbudowany jest z kontrastów. Na kuli ziemskiej odnajdziemy przeciwstawne kierunki geograficzne: wschód – zachód, północ – południe. Wzorując się na tym podziale, często posługujemy się zwrotem „coś leży na przeciwległych biegunach”. Nierzadko też używamy wyrazów, które łączymy w przeciwstawne pary: „dwie strony medalu”, „awers – rewers”, „początek – koniec”, „start – meta”, „pozytywny – negatywny”.
Często takie opozycje pojawiają się w różnych systemach znaków. Na przykład w zapisie matematycznym mamy wartości „dodatnie” i „ujemne”, a w sygnalizacji świetlnej komunikat „dozwolone – niedozwolone”, który wyraża się poprzez różnicę kolorów zielony – czerwony. Niektóre z takich par pojęć możemy nawet wartościować, czyli oceniać jako pozytywne lub negatywne: dobry – zły. A jeśli w słowach nie ma zapisanych takich znaczeń, to ocena pojawia się w skojarzeniach.
W tej części poznamy wyrazy i pojęcia przeciwstawne. Taki kontrast w języku nazywamy przeciwieństwem lub negacją.
1) Znajdź jak najwięcej określeń do słów, które byłyby zaprzeczeniem podanych niżej wyrazów. Możesz skorzystać z dowolnego słownika wyrazów przeciwstawnych, czyli ze słownika antonimów: „wczorajszy”, „prawica”, „ziemia”, „ogień”, „życie”, „starość”, „budzić się”, „radować się”, „ciasny”, „wiara”, „z jednej strony”, „nie tylko”.
2) Znajdź przykłady tekstów kultury (książek, filmów, dzieł plastycznych, a także artykułów prasowych lub haseł z plakatów reklamowych), których tytuły układają się w przeciwstawne znaczenia, np. „Zbrodnia i kara”, „W niebie i na ziemi”. Zastanów się, dlaczego twórcy tych dzieł posługują się kontrastami wyrazów lub pojęć.
Synonimy i antonimy
Wyrazy w naszym słowniku układają się w różne klasy. Jest to bardzo logicznie zbudowana sieć słów i ich znaczeń. Potrafimy wybierać słowa o bliskim znaczeniu (np. „duży”, „ogromny”, „wielki”, „obszerny”) lub pary wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych (np. „duży” – „mały”).
Wyrazy o bliskim, podobnym znaczeniu to synonimy.
Wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym to antonimy.
Przeciwstawne znaczenia możemy zatem w języku wyrażać za pomocą antonimów. Mogą to być pojedyncze wyrazy („ciemny – jasny”; „budzić się – zasypiać”; „rano – wieczór”; „cicho – głośno”; „coś – nic”; „ktoś – nikt”) lub związki frazeologiczne (czyli utarte połączenia wyrazowe), np. „na samym początku – na szarym końcu”; „posiąść wszystkie rozumy – stracić rozum”; „z jednej strony – z drugiej strony zaś”; „nie tylko, ale także”.
Skorzystaj z dowolnego słownika antonimów i synonimów. Podaj znaczenia bliskoznaczne (synonimy) i przeciwstawne (antonimy) dla podanych wyrazów lub związków frazeologicznych.
stary
młody
lekko
mocny
gorszy
być nie w sosie
komuś idzie jak po maśle
wojna
Znajdź brakujący wyraz należący do pary antonimów.
wylać, płacić, czyścić, klient, zło, być sytym
| kupować | |
| głodować | |
| brudzić | |
| wlać | |
| sprzedawca | |
| dobro |
Znaczenia przeciwstawne
W gramatyce przeciwstawne znaczenia wyrażamy również za pomocą cząstek poprzedzających wyrazy. Informują one nie tylko o przeciwieństwie, ale także o braku, o niedoborze czegoś albo o treściach wykluczających się, którym zaprzeczamy. Takie zjawisko nazywamy przeciwstawnością albo negacją. Cząstki, które dodajemy na początek nowego wyrazu, to przedrostki.
Cząstka poprzedzająca wyraz, tzw. przedrostek | Wyraz pierwszy | Wyraz drugi –przeciwstawny z dodatkowym przedrostkiem, który tworzy przeciwstawne znaczenie | Znaczenie przeciwstawne |
nie- | ładny | nieładny | ‘taki, który nie jest ładny’ |
bez- | ład | bezład | ‘coś, co jest bez ładu’ |
anty- | wojenny | antywojenny | ‘taki, który jest przeciwko wojnie’ |
a- | społeczny | aspołeczny | ‘taki, który nie jest społeczny’ |
przeciw- | grypowy | przeciwgrypowy | ‘taki, który jest lub działa przeciwko grypie’ |
Utwórz słowa o przeciwstawnych znaczeniach. – wyrazy z cząstką „przeciw-”
.......................... – taki, który staje przeciw czemuś
.................................. – coś, co działa przeciw czemuś
............................ – taki, który jest przeciw bólowi
Utwórz słowa o przeciwstawnych znaczeniach.– wyrazy z cząstką „nie-”
.......................... – taki, który nie jest przyjacielem
.............. – coś, co nie jest ładem
.................. – taki, który nie jest ładny
...................................... – coś, co nie jest sprawiedliwością
........................ – coś, co nie jest porządkiem
Partykuła „nie”
Bardzo często posługujemy się przeczeniem (cząstką) NIE, aby wyrazić na coś niezgodę, przeciwne intencje lub aby zaprzeczyć czemuś. Wyraz ten pisany oddzielnie z czasownikami nazywany jest partykułą przeczącą. Ortografia z cząstką NIE często jest kłopotliwa. Przypomnijmy kilka najważniejszych zasad:
Pisownia łączna | Pisownia rozdzielna | ||
z rzeczownikami | nieprzekazanie | z czasownikami | nie czytaj nie czytając nie czytano nie przeczytawszy nie czytać |
z przymiotnikami | niedobry | z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym | nie najlepszy |
z przysłówkami | niedobrze | z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym | nie najlepiej |
Zapisz poprawnie rzeczowniki o przeciwstawnym znaczeniu, korzystając z cząstki „nie”.
czytanie – ......................
złożenie – ..........................
napisanie – ........................
oddanie – ....................
wpłacenie – ..........................
Korzystając ze słownika ortograficznego, wybierz właściwą pisownię wyrazów w zdaniach.
{#Nie bogaty} {niebogaty}, ale biedny.
{Niewszędzie} {#nie wszędzie}, ale tylko w wybranych miejscach.
{Niezawsze} {#nie zawsze}, ale tylko czasami.
{#Nie bałaganienie} {niebałaganienie}, ale sprzątanie.
{#Nie trudno} {nietrudno}, ale łatwo.
Zaimek przeczący i spójniki
Kolejną częścią mowy, która służy wyrażaniu negacji lub przeciwstawnych treści, jest zaimek przeczący:
NIC, NIKT, NIGDZIE, ŻADEN.
Treści dwóch lub kilku zdań natomiast możemy przeciwstawiać sobie również za pomocą spójników (prostych lub złożonych):
ALE, LECZ, JEDNAK, ZAŚ, NATOMIAST, Z KOLEI ALBO, LUB, CZY, BĄDŹ
NIE TYLKO…, ALE TAKŻE…
Z JEDNEJ STRONY…, Z DRUGIEJ STRONY ZAŚ…
Wpisz właściwe zaimki przeczące do tabeli.
| Zdanie z zaimkiem | Odpowiedni zaimek przeczący |
|---|---|
| Wzór: Wszyscy przyszli na zebranie. | nikt |
| Każdy uczeń przeczytał lekturę. | |
| Ktoś pukał do drzwi. | |
| Zobacz, pewnie coś się stało. | |
| Gdzieś jest ciepło o tej porze roku. | |
| Zawsze piję herbatę z cytryną. |
Ułóż zdania z powyższymi zaimkami według wzoru:
Nikt nie przyszedł na zebranie.
Wybierz zdania, których treść jest przeciwstawna lub się wyklucza.
- Chciałem pojechać do parku, ale cały dzień padało.
- W księgarni były nie tylko książki, ale także komiksy.
- Myślę, więc jestem.
- Jeśli uporamy się z tym zadaniem, zrobimy sobie przerwę.
- Poczytam lub trochę popiszę.
- W księgarni były książki i zeszyty.
- Wyjeżdżam dziś, ale wrócę już niebawem.
- Pewnie wróci jutro bądź pojutrze.
- Muzyka rozrywkowa czy klasyczna? – trudno wybrać.
- Zachorowałem, więc pobędę w tym tygodniu w domu.
- Marta przygotowała nadruki, Agnieszka zaś – ciekawe naklejki.
- Warszawa to obecna stolica Polski, natomiast kiedyś był nią Kraków.
- Lubię pop, czasami hip-hop oraz rock.
Zadaniowo
Wstęp do nauki o języku polskim. Podręcznik dla szkół wyższychAntonimy pozwalają interpretować rzeczywistość na zasadzie kontrastu. Porządkują nasze myślenie, upraszczają klasyfikację zjawisk. Ogromną rolę odgrywają w wartościowaniu i wyrażaniu ocen: to, co jest dobre, korzystne, stanowi człon pozytywny pary, to, co złe, niekorzystne – człon negatywny.
Antonimy mają ważne funkcje stylistyczne. Są częste w mowie potocznej, ilekroć porządkujemy coś na zasadzie: kto jest za, a kto przeciw, kto jest swój, a kto obcy, co jest piękne, a co jest brzydkie, co modne, a co niemodne itd. W stylu artystycznym zasada kontrastu znaczeniowego wykorzystywana jest do wzmożenia ekspresji, odkrycia powiązań między zjawiskami. Antonimiczne pary występują nierzadko choćby w tytułach dzieł literackich […] Antonimy są częstym tworzywem w aforyzmach, sentencjach, maksymach i fraszkach, a zaskakujące odkrywanie przeciwieństw pojęciowych jest źródłem wielu dowcipów językowych.
Renata Przybylska, Wstęp do nauki o języku polskim. Podręcznik dla szkół wyższych, Kraków 2003, s. 208.
Wyjaśnij, dlaczego używamy antonimów w mowie potocznej.
Jak myślisz, dlaczego artyści, poeci wykorzystują w swoich utworach antonimy i inne środki wyrazowe o przeciwstawnych znaczeniach. Zapisz swoją odpowiedź do zeszytu.
Podaj przykład przysłowia, w którym występują przeciwstawne znaczenia.