Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Organizm człowieka zbudowany jest z pierwiastków, które tworzą różnorodne związki chemiczne będące składnikami komórek. Ani związki chemiczne, ani komórki nie są bezładnie wymieszane, lecz pogrupowane w większe struktury. Dzięki temu, spełniając różne, czasem przeciwstawne funkcje, umożliwiają harmonijną pracę skomplikowanej maszynerii, jaką jest organizm.

RfolsPryWfsjA1
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
Już wiesz
  • podstawową jednostką strukturalną i funkcjonalną organizmu jest komórka;

  • komórkę zwierzęcą otacza błona komórkowa, a w jej cytoplazmie znajdują się m.in.: jądro komórkowe, mitochondria, siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego;

  • zespół komórek o podobnej budowie, funkcji i pochodzeniu tworzy tkankę.

Nauczysz się
  • wyjaśniać, co to znaczy, że organizm człowieka ma budowę hierarchiczną;

  • prowadzić obserwacje mikroskopowe tkanek zwierzęcych i dokumentować je za pomocą rysunków;

  • wykazywać związek ich budowy z pełnioną funkcją (na przykładzie wybranych tkanek);

  • rozróżniać tkanki na podstawie obserwacji obrazów mikroskopowych i schematów;

  • wskazywać cechy krwi, tkanki kostnej i chrzęstnej świadczące o ich przynależności do tkanek łącznych.

iZiZNn0d4a_d5e168

1. Struktura organizmu

Organizm człowieka to struktura złożona i bardzo uporządkowana. Można w niej wyróżnić kolejne poziomy organizacji. Najniższe z nich to stopnie chemiczne: atomowy i cząsteczkowy. Atomy nie są przypadkowo porozrzucane po organizmie, lecz oddziałują wzajemnie na siebie, tworząc różnorodne związki chemiczne. Struktura i właściwości tych związków decyduje o budowie elementów komórek, w których skład wchodzą. Komórki należą do 3 szczebla organizacji. Zespoły komórek o podobnej budowie i funkcji łączą się w tkankitkankatkanki, te zaś w narządynarządnarządy. W każdym organie znajdują się różne tkanki, które współpracują ze sobą, umożliwiając pełnienie określonych funkcji. Także narządy są odpowiednio pogrupowane i współdziałają ze sobą. W ten sposób powstają nadrzędne w stosunku do nich zespoły zwane układami narządówukład narządówukładami narządów, które wspólnie tworzą najwyższy poziom organizacji: organizm. Należy go traktować jako system, czyli zespół sprzężonych ze sobą elementów, zdolny do pełnienia funkcji nieosiągalnych dla pojedynczych składników.

RfolsPryWfsjA1
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Wskaż, w jakich układach narządów znajdują się mózg, serce, czaszka. Rozważ, czy mogą być zbudowane z takiej samej tkanki.

Wskazówka

Wymień podstawowe funkcje tych narządów i zastanów się, jakie właściwości powinna mieć budująca je tkanka.

iZiZNn0d4a_d5e219

2. Tkanki nabłonkowe

Organizm człowieka zbudowany jest z ok. 2 bilionów komórek, wśród których wyróżnia się 4 grupy tkanek: nabłonkowe, mięśniowe, nerwowe i łączne. Każdy rodzaj tkanki tworzą zespoły komórek o podobnych cechach, różniące się jednak nieco funkcją, budową i położeniem.

Najmniej zróżnicowana tkanka naszego organizmu to tkanka nabłonkowa. Jej jednojądrowe komórki ściśle do siebie przylegają. Ze względu na kształt komórek tkankę nabłonkową możemy podzielić na: płaską (komórki płaskie jak płyty chodnikowe), sześcienną (komórki jak kostka brukowa), walcowatą (komórki cylindryczne, wydłużone). Tkanki nabłonkowe klasyfikuje się też na podstawie liczby warstw komórek (nabłonki jednowarstwowe i wielowarstwowe) oraz funkcji pełnionych w organizmie, np. gruczołowa, zmysłowa, rozrodcza.

R1AqNDCPCLCAc1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Przykłady związku między budową nabłonków a ich funkcją

Rodzaj nabłonka (wg różnych klasyfikacji)

Przykłady występowania

Budowa i właściwości

Funkcja tkanki

wielowarstwowy płaski

naskórek, jama ustna

wielowarstwowa, o komórkach ściśle przylegających, których zewnętrzne warstwy mogą się złuszczać

ta elastyczna, stosunkowo gruba, zwarta powłoka ochrania wnętrze ciała (narządu)

jednowarstwowy płaski

ściany naczyń krwionośnych, pęcherzyków płucnych

komórki spłaszczone, wielościenne, ściśle przylegające

tworzy cienką warstwę, która umożliwia dyfuzję gazów oddechowych i wody, przemieszczanie się substancji pokarmowych, metabolitów; w przypadku rogówki – przenikanie światła

gruczołowy

gruczoły, przewód pokarmowy

zwykle walcowate komórki o dużej liczbie aparatów Golgiego

wytwarza enzymy trawienne, łzy, śluz, łój, pot

rzęskowy

narządy rozrodcze, tchawica i oskrzela, jelito

komórki walcowate, na powierzchni zwróconej do wnętrza narządu mają rzęski

rzęski przesuwają komórki rozrodcze w żeńskich drogach płciowych, transportują zanieczyszczenia i śluz w drogach oddechowych, zwiększają powierzchnię chłonną jelita

Ciekawostka

Komórki tkanki nabłonkowej mają zdolność do intensywnych podziałów, dzięki czemu łatwo się regenerują. Na przykład naskórek ulega odbudowie po 4 tygodniach, a nabłonek jelita cienkiego już po 6 dniach.

Polecenie 2

Wykonaj z plasteliny (modeliny) modele 2 wybranych tkanek nabłonkowych. Uwzględnij kształt i ułożenie komórek.

Obserwacja 1

Wskazanie przystosowań budowy nabłonka skóry żaby do pełnienia właściwej sobie funkcji.

Co będzie potrzebne
  • preparat trwały tkanki nabłonkowej,

  • sprzęt do mikroskopowania.

Instrukcja
  1. Obserwuj tkankę nabłonkową żaby przez mikroskop.

  2. Rozpoznaj struktury komórek widoczne w mikroskopie, opisz kształt komórek, rozpoznaj i wskaż komórki produkujące śluz.

  3. Przypomnij sobie i wymień funkcje skóry żaby.

  4. Wskaż cechy budowy tkanki będące przystosowaniem do pełnionych funkcji.

  5. Narysuj 2‑3 sąsiadujące komórki i opisz je. Pamiętaj, że rysunek powinien być wykonany ołówkiem na podstawie obserwowanego w mikroskopie obrazu oraz odzwierciedlać kształt i proporcje komórek.

Podsumowanie

Nabłonek skóry żaby jest jednowarstwowy, co ułatwia wymianę gazową (oddychanie skórne); produkuje śluz, który zwilża powierzchnię skóry, ułatwiając dyfuzję gazów; jego komórki są zwarte i chronią przed wnikaniem drobnoustrojów.

iZiZNn0d4a_d5e314

3. Tkanki mięśniowe

Ze względu na budowę i umiejscowienie w organizmie wyróżniamy 3 rodzaje tkanki mięśniowej: poprzecznie prążkowaną szkieletową, poprzecznie prążkowaną serca oraz gładką. Tkanka mięśniowa jest zdolna do wykonywania skurczów. Jedynie praca mięśni szkieletowych jest zależna od naszej woli, dzięki czemu można wykonywać celowe i świadome ruchy, a same mięśnie trenować, dbając o ich sprawność. Pozostałe mięśnie pracują stale, poza naszą kontrolą, w tempie odpowiednim do poziomu metabolizmu. Mięśnie gładkie odpowiadają m.in. za skurcze ścian przewodu pokarmowego podczas przesuwania treści pokarmowej oraz skurcze ścian naczyń krwionośnych powodujące zmiany ciśnienia krwi. Mięśnie budujące serce kurczą się rytmicznie, pompując krew do tętnic.

Komórki tkanki mięśniowej są wydłużone. Ich skurcze są możliwe dzięki włókienkom kurczliwym, zbudowanym z białek aktynyaktynaaktynymiozynymiozynamiozyny. Współpracujące ze sobą włókna aktynowe i miozynowe przesuwają się w stosunku do siebie, co powoduje skracanie komórek, a w efekcie skurcz mięśni.

Porównanie tkanek mięśniowych

Cechy

Tkanka mięśniowa gładka

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca

Położenie

ściany przewodu pokarmowego, naczyń krwionośnych, narządów płciowych, przewodów wydalniczych

mięśnie układu ruchu, mięśnie mimiczne twarzy, język, przepona

ściana serca

Kształt komórek

wrzecionowate, ostro zakończone

cylindryczne, wydłużone

cylindryczne, wydłużone, rozgałęzione

Liczba jąder w komórce

1

wiele

1

Położenie jąder

centralnie

obwodowo

centralnie

Regulacja skurczu

niezależna od woli

zależna od woli

niezależna od woli

Szybkość skurczu

mała

bardzo duża

średnia

Funkcja

ruchy ścian narządów wewnętrznych, z wyjątkiem serca

utrzymanie postawy ciała, ruch organizmu

praca serca

Ciekawostka

W młodym organizmie uszkodzona tkanka mięśniowa ulega odbudowie dzięki działalności komórek macierzystych tkanki mięśniowej, zwanych komórkami satelitarnymi. U ludzi starszych mięśnie tracą zdolność do regeneracji.

Polecenie 3

W porównaniu z innymi rodzajami tkanek mięśniowych tkanka poprzecznie prążkowana serca ma najwięcej mitochondriów. Jest też silnie ukrwiona. Biorąc pod uwagę podane cechy budowy, wyjaśnij, na czym polega przystosowanie tej tkanki do rytmicznego wykonywania skurczów – od 6 tygodnia życia zarodkowego do końca życia.

iZiZNn0d4a_d5e367

4. Tkanka nerwowa

Tkanka nerwowa odpowiada za odbiór, przetwarzanie i przekazywanie informacji. Zbudowana jest z komórek nerwowych, czyli neuronów, mających specyficzny kształt i tworzących gęste sieci lub długie włókna. Neuron posiada często ciało gwiaździstego kształtu, w którym znajdują się organelle komórkowe, oraz 2 rodzaje wypustek nerwowych– dendryty i neuryt. Dendryty to krótkie, rozgałęzione struktury, które przyjmują impulsy nerwowe i przewodzą je do ciała neuronu. Neuryt (akson) to pojedyncza długa, najczęściej nierozgałęziona wypustka przekazująca impulsy nerwowe od ciała komórki do innych komórek nerwowych lub tzw. efektorów. Efektory to komórki lub narządy realizujące odpowiedź na odebrany bodziec, np. mięśnie szkieletowe (bodziec – gorące żelazko, efektor – mięsień cofający oparzony nim palec).

RmoeSbESudrgb1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Pomiędzy neuronami występują komórki glejowe. Stanowią one 90% komórek mózgu. Tworzą osłonę neuronów i dostarczają im składników odżywczych. Ostatnie badania pokazały, że poza tymi funkcjami, przynajmniej część komórek glejowych zdolna jest do modyfikowania pracy neuronów. Zaobserwowano też pozytywny związek pomiędzy liczbą komórek glejowych (zwanych astrocytami), a plastycznością zachowań ssaków, a w przypadku człowieka – z wyobraźnią i kreatywnością.

Komórki nerwowe budują mózg i nerwy, występują w narządach zmysłów i skórze, a ich wypustki docierają niemal do wszystkich komórek ciała.

Ciekawostka

Tkanka nerwowa ma ograniczone zdolności do regeneracji. Naukowcy odkryli, że rozwój komórek nerwowych i ich odbudowę wspomagają kwasy tłuszczowe omega‑3. Ich najlepszym źródłem są tłuste ryby morskie, dlatego dietetycy zalecają ich spożywanie.

Polecenie 4

Komórki nerwowe odbierają informacje z otoczenia. Zaobserwuj, jakiego rodzaju informacje są rejestrowane przez komórki rozmieszczone w skórze policzka.

iZiZNn0d4a_d5e420

5. Tkanki łączne

Tkanki łączne to grupa tkanek o największym zróżnicowaniu. W zależności od budowy wypełniają one wolne przestrzenie między innymi tkankami i narządami, tworzą zrąb narządów wewnętrznych i rusztowanie ciała, uczestniczą w procesach termoregulacji, pełnią funkcję zapasową, transportują tlen i substancje odżywcze. Zależnie od pełnionych funkcji komórki tkanki łącznej mają różne kształty i budowę. Charakteryzuje je zdolność do wytwarzania dużych ilości substancji międzykomórkowej, w której są luźno rozmieszczone. Substancja międzykomórkowa może być twarda (zmineralizowana), galaretowata lub płynna. Składa się z bezpostaciowej istoty podstawowej oraz włókien białkowych. Ze względu na budowę i funkcję, jaką tkanki łączne pełnią w organizmie, wyróżniamy m.in. tkankę tłuszczową, oporową (kostną i chrzęstną) oraz tkanki płynne – krew i limfę.

Tkanka tłuszczowa jest zbudowana z kulistych komórek, wypełnionych tłuszczem, który spycha na brzeg komórki cytoplazmę i jądro komórkowe. Oprócz tego, że jest magazynem związków energetycznych w postaci tłuszczu, tkanka ta chroni ciało i narządy wewnętrzne przed urazami oraz stanowi izolację termiczną.

R1eoBu3ixnfGQ1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o.; Courtesy: Department of Histology, Jagiellonian University Medical College (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Tkanka kostna wchodzi w skład kości, które tworzą rusztowanie ciała, podporę dla mięśni i ochraniają narządy wewnętrzne. Zbudowana jest z twardej, zmineralizowanej substancji międzykomórkowej, w której odkładają się głównie związki nieorganiczne, jak sole wapnia, fosforu, magnezu. Wraz z włóknami białkowymi formują one blaszki kostne, które mogą układać się wokół naczynia krwionośnego i nerwów biegnących w kanałach we wnętrzu kości. Pomiędzy blaszkami znajdują się komórki kostne.

RSVuV91Zjb5Em1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Compact_bone_-_ground_cross_section (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Tkanka chrzęstna zbudowana jest z galaretowatej, elastycznej substancji międzykomórkowej. Są w niej rozproszone zagłębienia – jamki chrzęstne, w których znajdują się 1, 2 lub 3 komórki chrzęstne. W substancji międzykomórkowej występują również włókna białkowe, dzięki którym chrząstki są sprężyste (np. chrząstka małżowiny usznej) i wytrzymałe na rozciąganie (chrząstki więzadeł i ścięgien). Tkanka chrzestna często towarzyszy kościom, formując powierzchnie stawowe, co ułatwia ruch kości w stawach. Stanowi duży procent szkieletu osobników młodych, a także rusztowanie narządów, które muszą zachować sprężystość i elastyczność, jak drogi oddechowe, nos, nasady żeber.

R1K0SyD6311fs1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Nephron (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 5

Wyjaśnij, dlaczego szkielet noworodka (zarówno kości długie, jak i na przykład czaszka) zbudowany jest głównie z tkanki chrzęstnej, a nie kostnej.

Tkanki łączne będące w ruchu to krew i limfa. Substancja międzykomórkowa jest tu płynna i składa się głównie z wody oraz zawartych w niej związków organicznych i nieorganicznych. W przypadku krwi nosi nazwę osocza. Znajdują się w nim takie komórki, jak erytrocyty – krwinki czerwone transportujące tlen z płuc do komórek oraz leukocyty – krwinki białe zwalczające ciała obce (m.in. bakterie i wirusy). Oprócz nich w osoczu znajdują się fragmenty komórek, zwane trombocytami albo płytkami krwi, uczestniczące w procesach krzepnięcia krwi.

RnOUk04TbFy1m1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Ed Uthman (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Kiedyś uważano, że komórki tłuszczowe tworzą się tylko w dzieciństwie. Badania pokazują jednak, że na skutek zbyt obfitej diety lub zaburzeń metabolicznych, może się zwiększać nie tylko ich rozmiar, ale również liczba. Na szczęście możliwy jest też proces odwrotny.

Polecenie 6

Analizując budowę, funkcje i lokalizacje tkanek łącznych, znajdź jak najwięcej uzasadnień dla nadanych im nazw.

iZiZNn0d4a_d5e496

Podsumowanie

  • Organizm człowieka ma budowę hierarchiczną, którą można zilustrować zapisem: komórka – tkanka – narząd – układ narządów – organizm.

  • Poszczególne struktury organizmu współpracują ze sobą, realizując funkcje życiowe.

  • W organizmie człowieka występują 4 rodzaje tkanek: nabłonkowa, mięśniowa, nerwowa, łączna.

  • Budowa tkanki wykazuje przystosowania do pełnionej funkcji.

  • Tkanka nabłonkowa pełni wiele funkcji: ochronną, wydzielniczą, zmysłową, rozrodczą.

  • Tkanka mięśniowa może się kurczyć, dlatego odpowiada za funkcję ruchu.

  • Tkanki kostne i chrzęstne stanowią rusztowanie ciała.

  • Tkanka nerwowa odbiera i przewodzi bodźce nerwowe.

  • Tkanka łączna wypełnia przestrzenie pomiędzy innymi tkankami, ma bardzo zróżnicowaną budowę i funkcję.

Praca domowa
Polecenie 7.1

Czasem układ kostny oraz mięśniowy opisuje się wspólnie i nazywa układem ruchu. Znajdź argument przemawiający za omawianiem ich wspólnie (jako jednego układu) oraz argument przeciwny.

Polecenie 7.2

Wymień cechy krwi świadczące o jej przynależności do tkanek łącznych.

iZiZNn0d4a_d5e566

Słowniczek

aktyna
aktyna

białko występujące w cytoplazmie komórek; umożliwia ruch i zmianę kształtu komórki; w mięśniach wspólnie z miozyną odpowiada za ich skurcz

miozyna
miozyna

białko występujące w cytoplazmie komórek eukariotycznych; w mięśniach wspólnie z aktyną odpowiada za ich skurcz

narząd
narząd

część organizmu zbudowana z tkanek, przystosowana do pełnienia określonej funkcji

tkanka
tkanka

zespół komórek o podobnej budowie, funkcji i pochodzeniu

układ narządów
układ narządów

zespół narządów współpracujących ze sobą w wykonywaniu określonych funkcji w organizmie

iZiZNn0d4a_d5e639

Zadania

Ćwiczenie 1
RqF86LtKpj9zQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
R3qaLA8LigLQI
Ćwiczenie 2
zadanie interaktywne
R1TcTSEgrWgu1
Ćwiczenie 3
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 4
RKY0IieUcQ24k1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1VOut1th2dVE1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R11pbWS1HvkEY1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
Rv1JBOWAOC4A91
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.