Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RntwUYZ0A9nWN11
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

Wprowadzenie

Na ulicach Warszawy, na placu Zamkowym panował nieprawdopodobny tłok. Tłumy mieszkańców miasta, które liczyło już wówczas około 100 tysięcy ludzi, cisnęły się przed wejściem do Zamku Królewskiego, zapełniały schody i korytarze zamkowe. Mimo, że ciepłe majowe popołudnie zachęcało raczej do odpoczynku i spacerów, jednak nikt ze zgromadzonych nie miał na to ochoty. Każdy chciał być teraz w zatłoczonej i wypełnionej po brzegi sali senatorskiej. Obradował w niej król, senat i posłowie. Tego dnia mieli podjąć decyzję o wprowadzeniu w Rzeczypospolitej nowego prawa – Konstytucji, która zmieni Polskę i Litwę. Po wielu latach słabości państwo polskie znów miało być sprawne i silne, mieć dużą armię i nie bać się agresji ze strony sąsiadów. Dlatego wśród tłumów panował prawdziwy entuzjazm. A na Zamku trwało odczytywanie Konstytucji. Punkt po punkcie czytał ją marszałek sejmu Stanisław Małachowski. Mimo ogromnego tłoku i ciasnoty nikt nie narzekał. Wszyscy uważnie wsłuchiwali się w tekst Konstytucji. Po jej odczytaniu król położył rękę na Piśmie Świętym i zaprzysiągł nowe prawo. Był 3 maj 1791 roku.

Rf8FI8uXyEcUV
„Sławie Króla i Narodu z Rewolucyi Dnia 3go Maja 1791. Naświęca przytomny Gustaw Taubert”. Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku
Gustav Taubert (aut. wzoru), Johann Friedrich Bolt, „Sławie Króla i Narodu z Rewolucyi Dnia 3go Maja 1791. Naświęca przytomny Gustaw Taubert”. Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku, przełom XVIII i XIX wieku, staloryt, Muzeum Narodowe w Krakowie, domena publiczna

Zadanie na rozgrzewkę

Ćwiczenie 1
RYXk2VyJEtVoo1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VTB6v32_0000000K

Spadek znaczenia Rzeczypospolitej w XVIII wieku

Po śmierci Jana III Sobieskiego w 1696 roku na tronie polskim zasiadali kolejno dwaj władcy Saksonii, jednego z krajów Rzeszy Niemieckiejj0000008VTB6v32_000tp001Rzeszy Niemieckiej. Byli to August II Mocnyj0000008VTB6v32_000tp002August II Mocny (1697–1733), a później jego syn August IIIj0000008VTB6v32_000tp003August III (1733–1763). W ten sposób Rzeczpospolita związała się na ponad 60 lat unią personalnąj0000008VTB6v32_000tp004unią personalną z Saksonią. Władcy sascy zajmowali się przede wszystkim swoimi rodowitymi ziemiami, a w czasach ich panowania nie przeprowadzono w Rzeczypospolitej żadnych reform. Państwo działało coraz gorzej, a najważniejsza jego instytucja – sejm nie mógł sprawnie pracować ze względu na zasadę liberum vetoj0000008VTB6v32_000tp005liberum veto. Przez wiele lat niczego więc nie uchwalał. Szlachta zadowolona była jednak z rządów saskich, ponieważ nie musiała płacić wysokich podatków, które mógł wprowadzić wyłącznie sejm. Brak pieniędzy w skarbie państwa stał się jednak powodem upadku armii. Rzeczpospolita w połowie XVIII wieku miała zaledwie kilkanaście tysięcy słabo wyszkolonego i wyposażonego wojska. Tymczasem sąsiedzi przeprowadzili ważne reformy w swoich krajach i stawali się coraz potężniejsi. Rosja, Austria, a nawet o wiele mniejsze od Rzeczypospolitej Prusy miały znacznie większe i świetnie wyszkolone armie. Wykorzystując słabość państwa polsko‑litewskiego, coraz częściej mieszali się w jego wewnętrzne sprawy. Najwięcej do powiedzenia miała Rosja i jej cesarzowa – Katarzyna II.

RIFIk507ab96m11
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2

Rzeczpospolita graniczyła w XVIII wieku zaledwie z czterema państwami. Wypisz te państwa.

Wysokość podatków i liczba wojska Rzeczypospolitej i jej sąsiadów w XVIII wieku

KRAJ

Liczba wojska

Liczba ludności

Roczny dochód kraju liczony w tonach srebra

Podatki przypadające na jednego obywatela na rok

Rzeczpospolita

12 tysięcy

12 milionów

60 ton

1 zł

Rosja

250 tysięcy

24 miliony

900 ton

6 zł

Austria

290 tysięcy

16 milionów

960 ton

21 zł

Prusy

150 tysięcy

4 miliony

420 ton

6 zł

Na podstawie tabeli wykonaj zadania.

Ćwiczenie 3

Uszereguj kraje pod względem liczby ludności od największej do najmniejszej.

Ćwiczenie 4

Uszereguj kraje pod względem wielkości ich armii od największej do najmniejszej.

Ćwiczenie 5

Uszereguj kraje w kolejności od największych do najmniejszych podatków płaconych przez obywatela.

Ćwiczenie 6

Uszereguj roczne dochody czterech państw wymienionych w tabeli. Zacznij od największych.

Ćwiczenie 7

Na podstawie danych zawartych w tabeli przeprowadźcie w klasie dyskusję, czy Rzeczpospolita posiadała armię odpowiednią do wielkości państwa. Czy mogła skutecznie bronić się przed sąsiadami? Jakie były dochody Rzeczypospolitej? Co wpływało na ich wysokość?

j0000008VTB6v32_000tp005
j0000008VTB6v32_000tp001
j0000008VTB6v32_000tp004
j0000008VTB6v32_000tp003
j0000008VTB6v32_000tp002
j0000008VTB6v32_0000002Z

Stanisław August Poniatowski królem Rzeczypospolitej

Po śmierci Augusta III, podczas elekcji w 1764 roku, tron Rzeczypospolitej objął Polak Stanisław August Poniatowski. Jego wybór nastąpił dzięki poparciu cesarzowej Rosji Katarzyny II. Podczas bezkrólewia do Polski wkroczyło wojsko rosyjskie, którego obecność przesądziła o zwycięstwie Poniatowskiego. Katarzyna chciała, aby na tronie polskim zasiadała osoba zupełnie jej podporządkowana. Dzięki temu Rzeczpospolita miała się stać państwem ściśle związanym z Rosją. Zarówno Rosji, Prusom, jak i Austrii zależało na tym, aby Rzeczpospolita pozostawała bezbronna i pozbawiona silnej armii. Dlatego kraje te nie pozwalały na przeprowadzenie w Polsce poważniejszych reform. Było to tym łatwiejsze, że również większość szlachty polskiej nie widziała potrzeby reformowania państwa i utrzymywania dużej armii. Dla szlachty najważniejsze było przestrzeganie jej praw: wolnej elekcji i liberum veto. Nowy król miał jednak cichą nadzieję, że uda się przekonać zarówno szlachtę, jak i carycę Katarzynę do poparcia pewnych reform. Jako człowiek o wielkiej kulturze i znakomitym wykształceniu uważał, że należy przede wszystkim zadbać o rozwój oświaty. Starał się również poprawić stan gospodarki kraju.

Ćwiczenie 8
R1TjFw2s3g0IR1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
R18FZQIPrxgwg1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VTB6v32_0000003U

Kultura czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego

Stanisław August Poniatowskij0000008VTB6v32_000tp006Stanisław August Poniatowski jako człowiek wszechstronnie wykształcony potrafił docenić rolę sztuki. W okresie jego panowania znacznie rozbudowano i upiększono Warszawę. Król kazał przebudować pałac położony na peryferiach Warszawy, nazwany Łazienkami, gdzie chętnie spotykał się z filozofami, pisarzami i poetami. W każdy czwartek organizował dla nich obiady. Jednym z najczęstszych gości był poeta Ignacy Krasickij0000008VTB6v32_000tp007Ignacy Krasicki. Król należał też do wielkich miłośników teatru.

Rkk807E4Qy98n1
Pałac na Wodzie. Łazienki Królewskie w Warszawie
fot. Artur Malinowski, Pałac na Wodzie. Łazienki Królewskie w Warszawie, 2012, licencja: CC BY 2.0
Ćwiczenie 10
RBLvYXIr7MrAQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VTB6v32_000tp007
j0000008VTB6v32_000tp006
j0000008VTB6v32_0000004C

Teatr Narodowy

W Polsce teatr działał już wprawdzie w XVI wieku, jednak był to teatr dworski – przedstawienia oglądali król i jego goście. Dopiero za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku założono w Warszawie Teatr Narodowy dostępny dla wszystkich. Teatr spełniał również funkcję edukacyjną. Grane w nim sztuki wyśmiewały zacofaną i przeciwną reformom kraju starą szlachtę, w korzystnym świetle przedstawiając młodych reformatorów.

RGF3xmJqR5Utz1
Teatr Narodowy na Placu Krasińskich w Warszawie
Zygmunt Vogel, Teatr Narodowy na Placu Krasińskich w Warszawie, ok. 1791, akwarela, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
Ćwiczenie 11
R160dIU8sE2aO1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VTB6v32_0000004N

Gospodarka Polski w czasach Stanisława Augusta

Król zdawał sobie sprawę, że rozwój gospodarczy jest dla kraju bardzo ważny. Dlatego starał się wpływać na poprawę stanu gospodarki. W Polsce i na Litwie powstało z inicjatywy króla i jego ministrów kilkadziesiąt manufaktur. Produkowały one towary luksusowe, ale także broń dla wojska. Aby ożywić handel, starano się poprawiać stan dróg, zaczęto też budować pierwsze drogi utwardzane. Jednak najtańszym sposobem przewożenia towarów był transport rzeczny. W granicach dawnej Polski znajdowało się wiele dużych rzek, jednak nie były one z sobą połączone. Za panowania Stanisława Augusta zbudowano dwa kanały: Kanał Królewski i Kanał Ogińskiego, które ułatwiały w dużym stopniu transport zboża i innych towarów. Dzięki nim można było przepłynąć z Dniepru do Wisły i Niemna, a tymi rzekami na Morze Bałtyckie.

j0000008VTB6v32_0000004Q

Próby reform kraju

Stanisław August od początku swych rządów starał się zmieniać słabą i zacofaną Rzeczpospolitą. Napotkał jednak opór zarówno ze strony Rosji, jak i samej szlachty, niechętnej reformom. Większość obywateli obawiała się, że jakiekolwiek zmiany doprowadzą do likwidacji przywilejów szlacheckich. Dlatego król za niezwykle istotne uznawał poprawienie poziomu edukacji i gruntowne zmiany w szkolnictwie. Stanisław August miał nadzieję, że lepiej wyedukowani obywatele zaczną sami dostrzegać słabości państwa i konieczność reform. Dzięki staraniom nowego króla i jego współpracowników powołano Komisję Edukacji Narodowej. Zreformowane szkoły kształcić miały obywateli patriotów, którzy przyczynią się do zmian w kraju. I rzeczywiście, z czasem coraz większa część szlachty zaczęła zdawać sobie sprawę, że zmiany są potrzebne. W 1788 roku rozpoczął obrady w Warszawie Sejm Wielki. Podczas czteroletnich obrad przeprowadzono wiele ważnych reform. Najważniejszą z nich było uchwalenie w 1791 roku Konstytucji 3 maja, która miała odmienić kraj i sprawić, że będzie silny i nowoczesny. Obawiano się jedynie, jak na zmiany w Polsce zareaguje caryca Katarzyna II.

RWZfOvl7uSswo1
Konstytucja 3 Maja 1791 roku
Jan Matejko, Konstytucja 3 Maja 1791 roku, 1891, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna
Ćwiczenie 12
RArCABYCFUtF31
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VTB6v32_00000053

Komisja Edukacji Narodowej

Na mocy uchwały sejmowej w 1773 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej. Było to pierwsze w świecie ministerstwo mające zajmować się szkolnictwem. Przeprowadziło ono gruntowną reformę wszystkich szkół w Polsce. Powstał nowoczesny program nauczania i nowe podręczniki. W Warszawie król zorganizował również Szkołę Rycerską. Miała się w niej kształcić na koszt państwa niezamożna szlachta, która wiązała swoją przyszłość ze służbą wojskową. Absolwentem tej szkoły był między innymi Tadeusz Kościuszko.

ROlztAvd3ayzq1
Szkoła rycerska
Zygmunt Vogel, Szkoła rycerska, 1785, akwarela na papierze, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
Ćwiczenie 13
R1Fzrton21Xm51
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VTB6v32_0000005G

Sejm Wielki

Sejm Wielki, zwany również Sejmem Czteroletnim, obradował w latach 1788–1792. W tym czasie trwały gorące spory między posłami i senatorami, ponieważ nie wszyscy popierali reformy. Ostatecznie jednak sejm przeprowadził wiele zmian. Jedną z pierwszych było wprowadzenie stałych podatków. Mieli je płacić nie tylko chłopi i mieszczanie, ale również szlachta i duchowieństwo. Pieniądze były potrzebne do utrzymania armii, którą postanowiono powiększyć do 100 tysięcy żołnierzy. Gdyby udało się szybko zorganizować tak dużą siłę zbrojną, Rzeczpospolita w końcu przestałaby być bezbronna wobec potężnych sąsiadów.

R2cF6ePMUdKwc1
Zaprzysiężenie Konstytucji 3 Maja
Jan Piotr Norblin (właśc. Jean-Pierre Norblin de la Gourdaine), Zaprzysiężenie Konstytucji 3 Maja, 1791, rysunek tuszem, Biblioteka Narodowa, Warszawa, domena publiczna
Ćwiczenie 14
R11lr4XBr4SLH1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VTB6v32_0000005R

Konstytucja 3 maja

Najważniejszym osiągnięciem Sejmu Wielkiego było uchwalenie Konstytucji 3 maja. Dokument ten opracowywało wiele osób, wśród nich sam król i jeden z najwybitniejszych reformatorów Hugo Kołłątajj0000008VTB6v32_000tp008Hugo Kołłątaj. Konstytucja była zbiorem praw regulujących funkcjonowanie państwa. Zmieniała ona w sposób zasadniczy całą Rzeczpospolitą. Kraj miał być monarchią parlamentarną, a na tronie miał zasiadać władca dziedziczny. Zlikwidowano tym samym wolną elekcję królów, która wykorzystywana była w XVIII wieku przez sąsiednie mocarstwa jako pretekst do mieszania się w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Usprawniono również działanie sejmu, likwidując zasadę liberum veto. Powołano rząd, który miał wspólnie z królem sprawować władzę. Podjęto też decyzję, że mieszczanie otrzymają niektóre prawa szlacheckie. Konstytucja przyjęta została w sposób entuzjastyczny przez lud zgromadzony na ulicach Warszawy. Uczczono ją nawet specjalną pieśnią.

Ćwiczenie 15
RvZHthmHVD3CE1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

Uchwalona w 1791 roku Konstytucja 3 maja była pierwszą konstytucją w Europie, a drugą na świecie. Starsza od niej była jedynie konstytucja amerykańska, uchwalona w 1787 roku.

j0000008VTB6v32_000tp008
j0000008VTB6v32_00000060

Wojna polsko‑rosyjska

Nie wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej podobały się reformy wprowadzone przez Sejm Wielki. Część szlachty uznała je za zamach na swoje wolności. Trzech potężnych magnatówj0000008VTB6v32_000tp009magnatów, Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski, zwróciło się o pomoc do Katarzyny II, prosząc o interwencję i przywrócenie w Polsce starych praw szlacheckich. Zdrajcy ci ogłosili w 1792 roku konfederacjęj0000008VTB6v32_000tp00Akonfederację w małym miasteczku na Ukrainie – Targowicy. Nawoływali do obrony swobód szlacheckich: liberum veto i wolnej elekcji. Do Rzeczypospolitej natychmiast wkroczyła 100‑tysięczna armia rosyjska. Polacy, którzy mieli zaledwie nieco ponad 50 tysięcy wojska, bronili się bardzo dzielnie przez kilka miesięcy. W walkach odznaczyli się Tadeusz Kościuszko i książę Józef Poniatowski. W bitwie pod Zieleńcami udało się Polakom rozbić jeden z korpusów rosyjskich. Jednak przewaga Rosjan była tak duża, że król postanowił się poddać. Kraj opanowały wojska rosyjskie i zwolennicy targowicy. Wszystkie reformy zostały zlikwidowane. Rzeczpospolita znalazła się na krawędzi katastrofy.

RNo1Ab4mqODR21
Wojna polsko-rosyjska w 1792 r.
Krystian Chariza i zespół, Wojna polsko-rosyjska w 1792 r.,
Ćwiczenie 16
RTOIZitEdfy4b1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VTB6v32_000tp00A
j0000008VTB6v32_000tp009
j0000008VTB6v32_0000006H

Bitwa pod Zieleńcami

18 czerwca 1792 roku doszło do bitwy pod Zieleńcami. Była to pierwsza większa bitwa zakończona zwycięstwem Polaków i odwrotem sił rosyjskich. Rosjanie stracili w niej około 2 tysięcy żołnierzy.

RBjH14jERWpxS
Bitwa pod Zieleńcami 18 czerwca 1792 r.
Jan Piotr Norblin (właśc. Jean-Pierre Norblin de la Gourdaine), Bitwa pod Zieleńcami 18 czerwca 1792 r., przed 1830 rokiem, domena publiczna

Zarazem była to pierwsza bitwa, którą wygrali Polacy od czasu bitwy pod Wiedniem w 1683 roku. Król Stanisław August pisał o tym w liście do księcia Józefa Poniatowskiego z wielką dumą.

Ćwiczenie 17

W którym wieku odbyła się bitwa pod Wiedniem?

Ćwiczenie 18

Ile lat minęło od bitwy pod Wiedniem?

Ćwiczenie 19

Z kim stoczona była bitwa pod Wiedniem w 1683 roku?

Ciekawostka

Czy wiesz, że dla uczczenia bitwy pod Zieleńcami król Stanisław August Poniatowski ustanowił pierwsze polskie odznaczenie wojskowe – Order Virtuti Militari. Do dziś jest on jednym z najważniejszych odznaczeń polskich.

j0000008VTB6v32_00000078

Podsumowanie

Co wiem?

W XVIII wieku, za panowania dynastii saskiej, Rzeczpospolita stała się słaba i bezbronna. Coraz częściej sąsiedzi mieszali się w jej sprawy wewnętrzne. Rosjanie doprowadzili do wyboru na tron polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nowy król chciał, wbrew Rosji, wprowadzić w kraju reformy. Wiele z nich zostało uchwalonych podczas obrad Sejmu Wielkiego w latach 1788–1792. Najważniejszą z reform było uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1791 roku. Rosjanie nie chcieli jednak pozwolić na zmiany w Polsce, którym sprzeciwiała się również część szlachty. Rozpoczęła się wojna polsko‑rosyjska, zakończona kapitulacją Stanisława Augusta. Reformy zostały zlikwidowane.

Co potrafię?

Wskazać na mapie sąsiadów Rzeczypospolitej. Wskazać zmiany w ustroju państwa po wprowadzeniu Konstytucji 3 maja. Rozpoznać budynek w stylu klasycystycznym. Analizować dane w prostych tabelach.

R13EHxKyTsDr91
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Zapamiętaj!

Król poddał się Rosjanom, ponieważ myślał, że dzięki temu uratuje chociaż część reform. Czy postąpił słusznie? Jak Twoim zdaniem powinien się zachować? Podaj dwa argumenty na poparcie swojej propozycji.