Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RJGew1nphSbs711
Okładka - związek główny Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

Wypowiedzenia w polszczyźnie mają bardzo podobną budowę. Choć różnią się długością (jedne mają kilka wyrazów, inne zaś – kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt), to każde logiczne zdanie można wyrazić już za pomocą dwóch części: podmiotu i orzeczenia (np. Ja piszęTy czytaszOn czyta). Ciekawe, że te dwie części możemy ukryć nawet w jednej formie gramatycznej czasownika: Przeczytamy. W trakcie tej lekcji dowiemy się, gdzie w  wypowiedzeniu można odnaleźć podmiot i orzeczenie, a także przypomnimy sobie, jakie części mowy i formy gramatyczne je wyrażają.

Już wiesz

1) Z dłuższego akapitu wybranego tekstu wypisz dziesięć czasowników.

2) Do wybranych czasowników dopisz nazwy osób (przedmiotów, postaci, abstrakcyjnych pojęć), których dotyczy czynność, zdarzenie, stan wyrażone tymi czasownikami.

3) Znajdź w wybranym akapicie takie zdania, w których pojawia się czasownik, a nie ma informacji o wykonawcy czynności. Jeśli w nim nie występują, poszukaj w innych fragmentach tekstu.

j0000007VVB2v27_0000000N

Grupa orzeczenia i grupa podmiotu

Wiemy już, że zdania to takie konstrukcje myślowe, w których pojawia się czasownik w  formie osobowej albo można taką formę odtworzyć z kontekstu. Czasownik ze względu na swoje właściwości znaczeniowe i gramatyczne otwiera wokół siebie miejsca dla innych wyrazów, np.:

CZYTAĆ → ktoś – czyta – coś,
BRAKOWAĆ → komuś – brakuje – czegoś,
GRZMIEĆ → grzmi – gdzieś.

W zdaniach komunikujemy o jakichś czynnościach, orzekamy, że coś się dzieje lub ktoś albo coś jest w jakimś stanie. Tak naprawdę, gdy układamy zdania, rozwijamy treści, wypełniając miejsca wokół czasownika. Czasownik w składni, czyli nauce o zdaniach, nazwany jest orzeczeniem. Z orzeczeniem najczęściej łączy się podmiot – kolejna ważna część zdania. Tworzą razem podstawową grupę składniową, zwaną związkiem głównym. Wokół orzeczenia i podmiotu gromadzą się w rozmaitych układach nadrzędno‑podrzędnych różne wyrazy (pełniące funkcję dopełnienia, okolicznika lub przydawki). Części zdania, które rozwijają orzeczenie (są jego rozbudowanymi określeniami), nazywamy grupą orzeczenia. Podobnie też części zdania, które rozwijają podmiot (są jego rozbudowanymi określeniami), nazywamy grupą podmiotu.

Przykładowo, wypowiedzenie: Nasza sąsiadka z czwartego piętra jutro pożyczy nam ciekawe książki, zawiera orzeczenie pożyczy. Jest ono wyrażone przez czasownik w formie osobowej. Znaczenie tego czasownika moglibyśmy zapisać jako powiązanie kilku słów:

POŻYCZAĆ → ktoś – pożyczy – coś – komuś.

Czasownik otwiera miejsca dla trzech wyrazów. Jednym z nich jest nazwa osoby, która pożyczy (ktoś). To najważniejsze słowo po orzeczeniu stało się podmiotem zdania (sąsiadka). Powstają dwie grupy składniowe:

R12IpryCMmhuB1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1

Znajdź w wypowiedzeniach orzeczenie i podmiot. Zaznacz jednym kolorem grupę podmiotu, a innym – grupę orzeczenia.

Trzy książki oprawione w brązową skórę leżały na ostatniej półce szklanej biblioteczki.

Znany w całym kraju naukowiec po raz kolejny wygłosił kontrowersyjny referat o nowych zagrożeniach finansowych.

Nagle przez okno wleciał do pokoju straszny i głośno buczący chrabąszcz.

j0000007VVB2v27_0000001L

Orzeczenie

Orzeczenie – to najważniejsza część zdania. Zwykle wyraża ją czasownik w formie osobowej. Dzięki orzeczeniu dowiadujemy się o czynnościach, zdarzeniach i stanach, które ktoś wykonuje lub im podlega. Wyróżniamy trzy typy orzeczeń:

1. CZASOWNIKOWE – występuje w postaci jednego wyrazu, choć może zawierać rozbudowane formy gramatyczne czasownika, także nieosobowe:

Janek wrócił ze szkoły.
Janek będzie szedł do szkoły.
Wczoraj rozdano nagrody.

2. IMIENNE – składa się z dwóch części: łącznika oraz orzecznika. Łącznikiem może być osobowa forma czasownika „być” („zostać / zostawać”, „stać się / stawać się”) lub słówko posiłkowe „to”. Orzecznik zwykle wyrażany jest przez przymiotnik (lub imiesłów przymiotnikowy), zaimek, liczebnik, przysłówek, a także rzeczownik (ten po łączniku czasownikowym ma zawsze formę narzędnika):

Janek będzie lekarzem.

łącznik + orzecznik

Janek zostanie wkrótce nauczycielem.
Janek jest uczciwy.
Janek będzie mistrzem gier informatycznych.

3. ZŁOŻONE – składa się co najmniej z dwóch form czasownika; pierwszym są czasowniki modalnej0000007VVB2v27_000tp001czasowniki modalne: można, trzeba, warto, należy, powinno się, winno się; drugim – dowolny czasownik w formie bezokolicznikowej:

Jutro mogę podpisać tę umowę.
Janek powinien wrócić ze szkoły o siódmej.

RW8CRjdE4nIhS1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
R14WVrqecNfno1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2
R18LHzrkkiorX1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 3
R120i1X0CXML41
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 4
Rtr1Ai7vnMrW01
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007VVB2v27_000tp001
j0000007VVB2v27_00000038

Podmiot

Podmiot wraz z orzeczeniem tworzy związek główny. Najczęściej wyraża informację o osobie, rzeczy związanej z wykonywaną czynnością wyrażoną przez orzeczenie. Podmiot zwykle pojawia się w zdaniach jako rzeczownik w mianowniku i łączy się z czasownikiem w  trzeciej osobie. Czasami jego funkcję pełni zaimek rzeczowny (np. Ktoś czyta gazetę. Nikt do nas nie przyjdzie. Oni się kłócą) lub przymiotnik (np. Chorzy już od dawna stoją w kolejce do lekarza).

Wyróżniamy kilka rodzajów podmiotu:

1. GRAMATYCZNY – występuje w mianowniku i łączy się z czasownikiem w trzeciej osobie, to najczęściej występująca konstrukcja w grupie podmiotu.

2. LOGICZNY – występuje zawsze w dopełniaczu i łączy się z czasownikami oznaczającymi brak, ubywanie, przybywanie czegoś:

Od rana nie ma wody.
Przybyło nam na koncie pieniędzy.
Brakuje nam pieniędzy.
W jeziorze ubywa wody.

3. SZEREGOWY – to kilka wyrazów powiązanych ze sobą w układzie współrzędnym, które mogą być połączone spójnikiem lub tworzą szereg bez spójnika. Wskazują wykonawcę czynności:

Paweł i Gaweł w jednym stali domu.
Komputer, drukarka i skaner stoją na moim biurku.

4. DOMYŚLNY – nie pojawia się bezpośrednio jako osobny wyraz, ale rozpoznajemy go po końcówce fleksyjnej czasownika. Warto zauważyć, że w formach 1. i 2. osoby obu liczb zawsze rozpoznamy odpowiedni zaimek osobowy (ja, my, ty, wy), który zapowiada podmiot domyślny:

Jutro do ciebie przyjadę = [Ja] do ciebie jutro przyjadę.
Może jutro przyjdziesz = [Ty] może jutro przyjdziesz.

Niekiedy w funkcji podmiotu występuje także bezokolicznik:

Czytać jest przyjemnie.
Pracować od rana do wieczora nie jest miło.

Dla zainteresowanych

Najciekawszą formą podmiotu jest ścisłe powiązanie gramatyczne rzeczownika, który pojawia się w dopełniaczu, i liczebnika czy zaimka liczebnego:

Pięciu zawodników grało w naszej drużynie.
Kilka osób dopisało coś do tej listy.
Dużo pieniędzy znajduje się na moim koncie.

1
Ćwiczenie 5
Rn8zkgjnjTPqH1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 6
R1D35JEUCCNiw1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007VVB2v27_0000004Y

Zdanie bezpodmiotowe

Najważniejszym składnikiem każdego wypowiedzenia jest orzeczenie. Wiemy już, że może ono się pojawiać w formie osobowej lub nieosobowej. W pierwszym wypadku zapowiada zawsze jakiś podmiot, który jest najczęściej komunikowany przez rzeczownik w mianowniku lub zapowiadany przez końcówkę osobową (podmiot domyślny). Nie każde jednak zdanie zawiera podmiot (a tym samym grupę podmiotu). Nie zapowiadamy wykonawcy jakiejś czynności, gdy nie ma takiej potrzeby (na przykład w typowych formułach urzędowo‑prawnych opisuje się jakąś czynność w sposób ogólny, bezosobowy: Prosi się o przestrzeganie regulaminu), lub po prostu wykonawcy (sprawcy) jakiejś czynności nie można wskazać (np. Dokonano kradzieży w naszym domu).

Takie zdania, w których nie można użyć podmiotu, a jest w nich jedynie orzeczenie, nazywamy zdaniami bezpodmiotowymi. Pojawiają się w nich:

  • formy nieosobowe czasownika (O tym się nie mówiRozdano wszystkim prezenty.),

  • czasowniki typu: grzmi, błyska się, śniło się, mdlić (Błyska się od wczoraj. Ale grzmiŚniło mu się o wakacjach. Mdli mnie od wczoraj.),

  • słówka typu: szkoda, warto, żal, strach w funkcji orzeczenia (Szkoda słów. Warto pamiętać o tym. Żal wracać do szkoły po wakacjach. Strach się bać.).

1
Ćwiczenie 7
R17DFozDIw0TN1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007VVB2v27_00000067
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

JPOL_E3_E4_Zadaniowo
1
Ćwiczenie 8
RnCnrCd6E1psz1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
Ćwiczenie 9

Utwórz zdania, w których posłużysz się:

  • podmiotem gramatycznym,

  • podmiotem logicznym,

  • podmiotem szeregowym,

  • podmiotem domyślnym.

Ćwiczenie 10

Utwórz zdania bezpodmiotowe, wykorzystując następujące wyrazy lub wyrażenia:

  • wyrzucono,

  • można zapytać,

  • warto oszczędzać,

  • grzmi,

  • strach,

  • powinno się,

  • pisze się.

Ćwiczenie 11

Utwórz zdania, w których się posłużysz:

  • orzeczeniem czasownikowym,

  • orzeczeniem imiennym z łącznikiem „zostać”,

  • orzeczeniem imiennym z łącznikiem „być”,

ROl9K8VquW8Sf1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.