Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RnjsCavvKFwzx

Reforma katolicka

Katedra w Trydencie, w której toczyły się obrady soboru. Plac katedralny z fontanną Neptuna
Matteo Ianeselli, Katedra w Trydencie, w której toczyły się obrady soboru. Plac katedralny z fontanną Neptuna, 2009, fotografia, licencja: CC BY 3.0
ROIkiJ1AjR97F11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Hierarchia kościelna wobec „nowinek religijnych” i wystąpienia Lutra

Wystąpienie Lutra w 1517 r. nie spotkało się z jednoznacznym przyjęciem ze strony ludzi Kościoła. Część wyższych hierarchów piastowała swoje stanowiska nie z powołania, nie po to, aby realizować religijne cele, a dla wygody, zysków, prestiżu i władzy, jaką zapewniały im godności kościelne. Tacy z pewnością byli zaniepokojeni i wrodzy postulatom wzywającym do ubogiego i prawego Kościoła. Pamiętać jednak należy, że większość ówczesnego kleru to byli ludzie wykształceni, reprezentujący wysoki poziom moralny. Do takich osób należał sam Luter i jego bezpośredni przełożeni, ale też oponenci, jak Tetzel czy nuncjusz Kajetan. Zaś Papież Leon X, mimo oszczerstw, jakie wypisywano o nim w późniejszej literaturze propagandowej, należał do papieży znacznie mniej kontrowersyjnych niż chociażby poprzedzający go Aleksander VI czy Juliusz II della Rovere. Wszyscy oni uważali, że Kościół wymaga zmian i naprawy.

R1PO3MlbThE8X
W okresie Reformacji luterańscy artyści w Norymberdze i Wittenberdze stworzyli wiele pamfletów i ulotek, mających na celu ukazanie negatywnych cech kleru katolickiego. Niewielka książeczka, napisana przez Filipa Melanchthon i zilustrowana przez Łukasza Cranacha, w serii trzynastu par drzeworytów, przeciwstawiała sceny z życia Chrystusa scenom z udziałem papieża, przedstawianego jako Antychryst. W dwunastym zestawie papież został ukazany, gdy sprzedaje odpusty, biskupstwa i inne urzędy kościelne, za pieniądze rozwiązuje małżeństwa, tworzy i łamie prawo, błogosławi i potępia itd.
Łukasz Cranach Starszy, Pasjonał , 1921, drzeworyt, domena publiczna
R1LE7xm0mOzH0
Johann Tetzel, dominikanin, przeor klasztoru w Głogowie i inkwizytor, przedstawiony jako handlarz odpustami.
Jörg (Jan) Breu Starszy, Pytanie do mincerza, ok. 1530, domena publiczna
t6vxaRyywg_0000001L

Próby ratowania jedności kościoła – polityczne, religijne

Wystąpienie Lutra szybko wywołało podziały wewnątrz Kościoła. Konieczne były działania, które przywróciłyby mu jedność. Zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami i tradycjami można to było osiągnąć w dwojaki sposób. Albo odwołując się do tzw. „ramienia świeckiego”, czyli władzy politycznej sprawującej opiekę nad Kościołem i religią (w przypadku Niemiec był to cesarz), albo poprzez siły wewnętrzne Kościoła, czyli zwołanie soboru powszechnego. Początki rozwoju reformacji zbiegły się z końcem panowania Maksymiliana I (zm. 1519) oraz elekcją i początkiem rządów cesarskich Karola V (elekcja 1519). Rozproszenie aktywności politycznej Habsburgów na obszarze niemal całej Europy (sprawy w Hiszpanii, walka z Turcją, rywalizacja z Francją o wpływy we Włoszech i z Jagiellonami w Europie Środkowej) powodowało pozostawienie spraw niemieckich ich władcom oraz małą skuteczność w zwalczaniu postępującego rozbicia religijnego. Także papieże w obawie przed ograniczeniem swojej władzy przez sobór, niechętni byli jego zwołaniu. To pozwoliło nowym prądom religijnym okrzepnąć i zyskać poparcie polityczne.

R1aoObGp00Cmv
Maksymilian I – grobowiec w kościele dworskim w Innsbrucku
Daderot, Maksymilian I – grobowiec w kościele dworskim w Innsbrucku, 2008, fotografia, domena publiczna
Ćwiczenie 1
RgMOE19ktJIFK1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
t6vxaRyywg_0000001W

Między „reformami” a herezją

Początki odnowy w Kościele katolickim związane były z papieżem Pawłem III (Aleksander Farnese 1539‑1549). Był on zaliczany wprawdzie do tzw. papieży renesansowych (skupionych bardziej na sprawach świeckich – poprzez politykę we Włoszech, popieranie interesów rodziny i intensywny mecenat służący celom prestiżowym), ale jednocześnie przeprowadził reformę kolegium kardynalskiego, do którego weszli ludzie pragnący głębokiej odnowy i zmian w Kościele. Zwołał sobór w Trydencie w 1545 r. oraz popierał Jana Piotra Carafę (późniejszego papieża Pawła IV 1555‑1559), który zreformował inkwizycję rzymską (1542), co pozwoliło m.in. szybko i zdecydowanie odpierać ataki na Kościół i jego dogmaty (a więc zapobiegać kolejnym rozłamom). Wreszcie za Piusa IV (1559‑1565) można mówić o początku zdecydowanych działań Kościoła w celu odzyskania utraconych na rzecz protestantów obszarów przestrzeni geograficznej (kraje i państwa), jak i społecznej (np. szkolnictwo, opieka społeczna itd.). Częściowo osiągnięto to m.in. dzięki takim wybitnym jednostkom jak kardynał Karol Boromeusz, późniejszy święty.

RKRon9MVHuZde
Paweł III (Aleksander Fernese – 1539-1549)
Titian, Paweł III (Aleksander Fernese – 1539-1549), 1545-1546, olej na płótnie, Museo di Capodimonte, domena publiczna
R1YXgdJbHuz39
Paweł IV (Govanni Pietro Carafa – 1555-1559)
Onofrio Panvinio, Paweł IV (Govanni Pietro Carafa – 1555-1559), przed 1568, domena publiczna
R1CTQMof4XH50
Pius IV (1559-1565) zaraz po wyborze odciął się od działań swojego poprzednika, zapowiedział reformy w Kościele. Zaczął od pozbycia się nepotów poprzednika Pawła IV Carafy, a na najbliższego doradcę wyznaczył znanego z pobożności i religijności późniejszego świętego Karola Boromeusza (swojego siostrzeńca, a zatem to także był nepotyzm). Najważniejsze było jednak wznowienie zawieszonych obrad soboru trydenckiego i doprowadzenie jego obrad do szczęśliwego końca. Ostatnie sesje odbyły się 3 i 4 grudnia 1563 r., a 26 stycznia 1564 r. papież zatwierdził dokumenty, w tym wyznanie wiary. W tym samym 1564 r. ogłoszono nowy „Indeks Ksiąg Zakazanych”. Papież zreformował też procedury wewnętrzne Kurii – m.in. dotyczące konklawe. Prezentowany fresk (1588) autorstwa Pasquale Cati znajduje się w kaplicy Altempsów w bazylice Najświętszej Marii Panny na Zatybrzu w Rzymie.
Torvindus, Pius IV (1559-1565) – fresk w kaplicy kościoła Rzymskiego przedstawiający Piusa IV, który wydaje bullę „Benedictus Deus”, potwierdzającą dekrety soboru trydenckiego, 2004, fresk, licencja: CC BY-SA 3.0
R1OVPpyJthQLt
Inkwizycja Autodafé na Plaza Mayor w Madrycie
Francisco Rizi, Inkwizycja Autodafé na Plaza Mayor w Madrycie, 1683, domena publiczna
R7AgwqhVUXCE2
Figura z dawnego klasztoru cystersów w Wehlen w Nadrenii-Palatynacie. Święty pokazany został w stroju kardynalskim. Godność tę otrzymał od swojego wuja papieża Piusa IV.
GFreihalter, Rzeźba św. Karola Boromeusza w stroju kardynalskim, 2012, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0
t6vxaRyywg_0000002Z

Zwołanie soboru powszechnego do Trydentu

Wobec rysującego się od chwili wystąpienia Marcina Lutra rozłamu w Kościele, wzywano do przeprowadzenia soboru, który miałby rozpatrzyć zasadność pretensji i usunąć wszelkie kontrowersje. Udało się to zrealizować dopiero w 1545 r. w Trydencie. Wybór miejsca obrad nie był przypadkowy, gdyż sobór odbywał się wprawdzie we Włoszech, ale na terenach cesarstwa, co miało zapewnić bezpieczeństwo uznanym przed ponad dwudziestu laty za heretyków zwolennikom Lutra. Protestanci jednak się nie pojawili. Różnice polityczne i trudności w znalezieniu kompromisu sprawiły, że obrady z dużymi przerwami trwały do 1563 r. Ich efektem był szereg ustaleń, z których najważniejsze to: uznanie wyższości papieży nad soborem, przyjęcie dogmatu o nieomylności papieży oraz ostateczne potwierdzenie tradycyjnych dogmatów i liturgii katolickiej. Generalnie zdecydowano o nieustępowaniu protestantom, uznając, że prawdziwe porozumienie z nimi nie będzie możliwe.

RnjsCavvKFwzx
Katedra w Trydencie, w której toczyły się obrady soboru. Plac katedralny z fontanną Neptuna
Matteo Ianeselli, Katedra w Trydencie, w której toczyły się obrady soboru. Plac katedralny z fontanną Neptuna, 2009, fotografia, licencja: CC BY 3.0
RN4fV5DP7zpoq
Posiedzenie soboru trydenckiego wg kolorowanego rysunku w „Tyrolischer Adler", t. IX Matthias‘a Burglechner‘a przechowywany w Austriackim Archiwum, rękopis nr: W 231/9 XVI w.
Matthias Burgleichner, Posiedzenia soboru w Trydencie, XVI w., domena publiczna
Polecenie 1

Zdefiniuj słowo „dogmat”.

Ćwiczenie 2
R3GA5wo8bvIWX1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
t6vxaRyywg_0000003J

Odnowa starego Kościoła

Postanowienia soboru nakazywały dbałość o kształcenie kleru poprzez powołanie seminariów diecezjalnych. Wprowadzono zasadę przebywania duchownych w swoich parafiach i diecezjach, jak też regularną kontrolę poprzez wizytacje kościelne. Zakazano kumulowania beneficjów oraz zobowiązano do przestrzegania wszelkich nakazów i zakazów wynikających z reguł zakonnych.

Na użytek wiernych ogłoszono tzw. katechizm rzymski, precyzujący podstawowe prawdy wiary. Pozwoliło to łatwo i precyzyjnie określać, co będzie herezją i odejściem od prawowierności. Dla duchowieństwa opracowano w 1568 r. brewiarz, a w 1570 – mszał, które upodobniły liturgię w całym Kościele katolickim. Zwieńczeniem zmian stało się przyjęcie w 1592 r. oficjalnej wersji tekstu Biblii, tzw. Wulgaty i rezerwacja dla kleru wyłączności interpretacji jej tekstu.

Swoistym uzupełnieniem reform było wprowadzenie w 1582 r. nowego, tzw. „gregoriańskiego” kalendarza. Zniwelował on narastające niedokładności tzw. „kalendarza juliańskiego”, ustanowionego przez Juliusza Cezara. Kraje protestanckie i prawosławne nie chciały „podporządkować się decyzji papieża” i zwlekały z tymi zmianami do XVIII w., a Rosja nawet do wieku XX.

R11bsjNdwAdsT
Skarbiec bazyliki w Masstricht w Niderlandach, XVIII w.
Kleon3, Monstrancja barokowa – niderlandzka z XVIII w., 2012, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 2

Przypomnij, czym różni się kalendarz gregoriański od juliańskiego.

t6vxaRyywg_0000003X

Nowe siły do walki – nowy typ księdza, nowe zakony: jezuici

Odrodzenie wewnętrzne katolicyzmu nastąpiło m.in. dzięki powstaniu nowych, prężnych zakonów, jak również aktywizacji zreformowanych tradycyjnych zgromadzeń. Do pierwszej grupy z pewnością należy zakon jezuitów, powołany w latach 1534‑1540 przez późniejszego świętego Ignacego Loyolę (ok. 1491‑1556). Zakon kładł nacisk przede wszystkim na bezgraniczne posłuszeństwo przełożonym i papieżowi. Sięgnął do metod pracy misyjnej z powodzeniem wykorzystywanych wcześniej przez młody ruch protestancki. Skupiano się na pozyskiwaniu elit i oddziaływaniu na nie przez oświatę i wykształcenie oraz dostosowaniu praktyki i tematyki działań misyjnych do zastanego otoczenia (św. Franciszek Ksawery). Zapewniło to jezuitom niezwykłe i spektakularne sukcesy w postaci szeregu nawróceń i pozyskania zwolenników w misjach na świecie (Ameryce Południowej, Indiach, Chinach itd.). Wywołało jednak także wściekłe ataki propagandowe ze strony najbardziej poszkodowanych, czyli protestantów i starych zakonów katolickich (np. franciszkanów i dominikanów), którzy budowali „czarną legendę jezuitów”.

RM3BFDFxddBQw1
Rozprzestrzenienie się wyznań protestanckich w Europie
Krystian Chariza i zespół, Rozprzestrzenienie się wyznań protestanckich w Europie,
RQRr7fqGut8Bo1
Sytuacja wyznaniowa Rzeczpospolitej
Krystian Chariza i zespół, Sytuacja wyznaniowa Rzeczpospolitej,
Polecenie 3

Jakie rejony w Europie Środkowej ok. 1618 r. obejmowały wyznania protestanckie?

RIinxGGZCjijT
Obraz nieznanego autora w wejściu do zakrystii rzymskiego kościoła Il Gesu; przedstawia scenę zatwierdzenia przez papieża Pawła III reguły zakonnej w 1539 r.
Georges Jansoone, Obraz nieznanego autora w wejściu do zakrystii rzymskiego kościoła Il Gesu; przedstawia scenę zatwierdzenia przez papieża Pawła III reguły zakonnej w 1539 r., 2010, fotografia, licencja: CC BY 3.0
R1AlBz5A42vsA
Rzeźba przedstawiająca św. Kajetana z Tienyt, założyciela zakonu teatynów, zajmujących się m.in. kształceniem księży katolickich. Prezentowana rzeźba pochodzi z fasady kościoła teatynów w Madrycie.
Pedro Alonso de los Ríos, Luis García, Rzeźba przedstawiająca św. Kajetana z Tienyt, XVII w., gotografia, licencja: CC BY-SA 3.0
RJnqDygOuv9m9
Obraz przedstawia św. Ignacego Loyolę, założyciela zakonu jezuitów
Peter Paul Rubens, Obraz przedstawia św. Ignacego Loyolę, założyciela zakonu jezuitów, ok. 1600, domena publiczna
RoVhpDwZGk32g
Rzeźba św. Franciszka Ksawerego na moście w Bensheim w Niemczech. U jego stóp indyjskie dziecko, które jest chrzczone przez świętego.
Rzeźba św. Franciszka Ksawerego, 2006, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0
Rmz4Ie832fzx6
Jezuici przed władcą Indii
Jezuici przed władcą Indii, 1605,
RVdjTFd4lGvwr
Misjonarz jezuicki – obraz z ok. 1779 r.
Misjonarz jezuicki – obraz z ok. 1779 r., 1779, domena publiczna
R1UVJRfe08WUq
Jezuita dyskutuje z japońskim możnym
Jezuita dyskutuje z japońskim możnym, ok. 1600, domena publiczna
RvoeVDisURyi7
Jezuici w Chinach
Jean-Baptiste Du Halde, Jezuici w Chinach, XVIII w., domena publiczna
t6vxaRyywg_0000005X

Pola konfrontacji: szkolnictwo i nauka

Jednym z najważniejszych pól konfrontacji między protestantyzmem a katolicyzmem w czasach wczesnonowożytnych okazywała się szkoła i nauka. W miastach protestanckich powstawały średnie szkoły humanistyczne na wysokim poziomie kształcenia o protestanckim charakterze. Tak powstały słynne gimnazja np. we Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku. Władcy zakładali lub reorganizowali uniwersytety na modłę luterańską. W 1527 r. powstała pierwsza taka uczelnia w Marburgu, a w 1544 polski lennik Albrecht Hohenzollern książę pruski założył uczelnię w Królewcu.

Założyciel zakonu jezuitów Ignacy Loyola nakazał zakładanie szkół, w których uczono nie tylko teologii, ale klasycznych nauk humanistycznych, obok łaciny także języków współczesnych, wreszcie matematyki i nauk przyrodniczych. Wydany w 1598 r. specjalny podręcznik zawierał nowoczesne wskazówki pedagogiczne stosowane w szkołach prowadzonych przez jezuitów. Zaczęła powstawać sieć szkół średnich i wyższych, która dzięki wysokiemu poziomowi i dostępności zdominowała oświatę w znacznej części Europy.

Skuteczność tego szkolnictwa budziła niechęć i zawiść protestantów, którzy często na drodze administracyjnej utrudniali powstawanie szkół jezuickich.

Polecenie 4

Scharakteryzuj osiągnięcia misyjne jezuitów.

Polecenie 5

Scharakteryzuj osiągnięcia jezuitów na polu oświaty.

Polecenie 6

Scharakteryzuj postanowienia soboru w Trydencie.

Polecenie 7

Jakie działania i reformy podejmował Kościół katolicki aby powstrzymać postępy reformacji?

t6vxaRyywg_0000006E

Pola konfrontacji: sztuka

Kolejną dziedziną, w której stoczono walkę o „rząd dusz”, czyli wiernych i wpływy, była sztuka. Architektura, rzeźba, malarstwo, muzyka, teatr - wszystkie te dziedziny twórczości wykorzystywane były przez Kościół dla celów propagandowych i do walki ideologicznej. Protestanci krytykowali rozrzutność i przeznaczanie wielkich kwot na „czcze ozdoby” w kościołach, które ich zdaniem odciągały uwagę od istoty wiary, tzn. wsłuchiwania się w słowo boże i „przeżywanie Boga”. W początkowej fazie reformacji wiele kościołów „oczyszczono” z rzeźb, obrazów i wszelkich ozdób. Tymczasem katolicy podtrzymywali tradycję, a nawet zintensyfikowali wpływ na wiernych poprzez sztukę. W tym celu fundowali wspaniałe wyposażenie kościołów – wielkie ołtarze, wspaniałe freski, olbrzymie organy. Wszystko ociekało złoceniami i urzekało bogato zdobionymi detalami. Z założenia miało to służyć zbliżeniu do Boga poprzez oddziaływanie na wszystkie zmysły człowieka: wzrok (obrazy, rzeźby), słuch (muzyka, głośne czytania), węch (kadzidła). Architektura kościołów, z wielką przestrzenią wspólną i podniesionym miejscem ołtarzowym obramowanym dekoracjami, przeciwstawiana była surowej pustce zborów protestanckich.

t6vxaRyywg_0000006H

Pola konfrontacji: propaganda

Reformacja przyciągnęła do siebie w początkach swojego rozwoju większość elit intelektualnych. Nacisk na słowo czytane i jego interpretację wydawał się nieść wolność myśli i refleksji religijnej, szybko okazało się jednak, że również nowe wyznania wymagają kontroli i ograniczeń. O ile w Kościele katolickim było to zadaniem jego autonomicznych władz z papieżem na czele, o tyle w protestantyzmie najwyższym organem kontrolnym okazywał się władca świecki. Kontrola nie wyeliminowała jednak wzajemnych ataków zwaśnionych odłamów chrześcijaństwa. W XVI, XVII i XVIII w. ukazało się tysiące ulotek, książek, ale też obrazów i rzeźb krytykujących, wyśmiewających lub straszących wiernych ich przeciwnikami. W tych zmaganiach przez długi czas przewaga była po stronie młodych, dynamicznych zwolenników reformacji. Dopiero kontrreformacja i odrodzenie potrydenckiego katolicyzmu zaczęły przywracać równowagę.

t6vxaRyywg_0000006K

Pola konfrontacji: polityka

Najbardziej dramatycznym polem konfrontacji międzywyznaniowej stała się polityka. Przez kilka dziesięcioleci różnice religijne decydowały o współpracy lub rywalizacji państw, implikowały trwałe podziały, a przede wszystkim były powodem wielu konfliktów i wojen. Wprawdzie stosunkowo szybko zdołano je sprowadzić do roli raczej drugorzędnych, ale chętnie wykorzystywanych argumentów ideologicznych i propagandowych. Zróżnicowanie religijne z pewnością spowodowało triumf idei „racji stanu” i przyspieszyło proces „zeświecczenia” poczynań politycznych.

Zanim do tego jednak doszło, przez Europę przetoczyła się fala wojen często inspirowanych religią, jak np.: w Niemczech w latach (1546‑1552), wojny hugenockie we Francji (1562‑1598), powstanie w Niderlandach (zwane wojną osiemdziesięcioletnią – 1568‑1648), wojna trzydziestoletnia (1618‑1648).