Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R9ZLFk3ZSUL0y11
Okładka - do wyboru do koloru Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

Słowniki języka polskiego notują tysiące wyrazów. Wśród nich są słowa znane większości użytkowników polszczyzny, ponieważ stosowane są w codziennych sytuacjach komunikacyjnych. Określamy je jako słownictwo ogólne. Poza nim, niejako na marginesie tego olbrzymiego zbioru, pozostają neologizmy, archaizmy i poetyzmy.

Już wiesz

Oto przykłady wyrazów utworzonych przez dzieci. Pobudź wyobraźnię i powiedz, co – twoim zdaniem – te słowa oznaczają: „sklepowarka”, „skulkować się”, „skaptyle”, „modlarnia”, „jeździarz”, „kolomotywa”, „spacz”, „nogawiczki”, „zapachnik”, „pytliwiec”, „Kafum Dagum”.

j0000007W5B2v27_0000000E

Co oznaczają pojęcia: neologizm, archaizm i poetyzm?

Neologizm jest nowym elementem językowym, który został użyty jednostkowo – w konkretnym tekście przez jedną osobę. Pojęcie to odnosi się do wyrazów, związków frazeologicznych i form gramatycznych. Niektóre neologizmy upowszechniają się, to znaczy, że zaczynają być stosowane przez liczniejszą grupę osób, w większej liczbie tekstów, inaczej mówiąc – wchodzą na stałe do języka ogólnego. Tego typu neologizmami są m.in. wyrazy „wyobraźnia” (zastąpiła pochodzącą z łaciny „imaginację”), „komputer” i „zmywarka” oraz frazeologizmy „pirat drogowy” lub „wczasy pod gruszą”. Szczególnym rodzajem neologizmów są wyrazy, którym nadaje się nowe znaczenie – nazywamy je neosemantyzmami, np. „okno” to nie tylko oszklony otwór w ścianie, ale również termin informatyczny. Neologizmy pojawiają się w stylu naukowym, potocznym (tworzą je głównie dzieci), w prasie i literaturze (m.in. w utworach Bolesława Leśmiana, Juliana Tuwima lub Mirona Białoszewskiego).

Archaizmy są to wyrazy, wyrażenia lub formy gramatyczne dziś nieużywane, a charakterystyczne dla języka sprzed kilkudziesięciu lub kilkuset lat. Możemy mówić o archaizmach fonetycznych (np. „jenerał”, „sumnienie”), fleksyjnych („ptacy”), leksykalnych (np. „świekra” to ‘matka męża’, a „rąbek” to ‘chusta’) i znaczeniowych (wyraz „sklep” oznaczał kiedyś ‘piwnicę znajdującą się pod podłogą domu’). Archaizmy spotykane są zarówno w tekstach dawnych, jak i współczesnych. Dzięki ich użyciu wprowadza się odbiorcę w atmosferę epoki i zwiększa realizm prezentowanych wydarzeń i przytaczanych dialogów.

Poetyzm jest to taki element językowy, który występuje przede wszystkim w stylu artystycznym, głównie w poezji, nadając utworowi liryczny charakter, np. „niebiosa”, „boleść”, „kwiecie”, „jutrzenka”, „tchnąć”, „śnić”. Wśród poetyzmów jest wiele archaizmów, np. „wieczerza”, „komnata”. Używane współcześnie poetyzmy to wyrazy zaczerpnięte m.in. z utworów Jana Kochanowskiego, Juliusza Słowackiego czy Juliana Przybosia.

j0000007W5B2v27_0000000N
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 1
R134gsScRwRyf1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Wysłuchaj wypowiedzi Jerzego Bralczyka na temat neologizmów: link. Następnie wykonaj polecenia.

Ćwiczenie 2.1

Odpowiedz na pytania:

  • Jakie są przyczyny powstawania neologizmów?

  • Które neologizmy weszły na stałe do polszczyzny ogólnej?

  • Które słowa z gwary młodzieżowej weszły do języka ogólnego?

  • Który neologizm próbował upowszechnić Melchior Wańkowicz?

  • Od jakich wyrazów, zdaniem Jerzego Bralczyka, powstał wyraz „mistrzyciel”?

  • Jaki jest stosunek Jerzego Bralczyka do neologizmów?

Ćwiczenie 2.2

Podaj przykład okazjonalizmu utworzonego od nazwiska polityka.

j0000007W5B2v27_0000001J
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 3
R15msD4dTmhTR1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Przeczytaj Tren VII Jana Kochanowskiego, a następnie wykonaj poniższe polecenia.

Tren VIIJan Kochanowski
Jan Kochanowski Tren VII

Nieszczesne ochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej namilszej cory!
Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie,
Żalu mi przydajecie?
Już ona członeczków swych wami nie odzieje:
Nie masz, nie masz nadzieje!
Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany.
Już letniczek pisany
I uploteczki wniwecz, i paski złocone,
Matczyne dary płone.
Nie do takiej łożnice, moja dziewko droga,
Miała cię mać uboga
Doprowadzić; Nie takąć dać obiecowała
Wyprawę, jakąć dała.
Giezłeczkoć tylko dała a lichą tkaneczkę;
Ociec ziemie bryłeczkę
W główki włożył. – Niestetyż, i posag, i ona
W jednej skrzynce zamkniona.

j0000007W5B2v27_00000_BIB_001Jan Kochanowski, Tren VII, [w:] tegoż, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1997, s. 14–15.
Ćwiczenie 4
RaZxPpoAZlCBS1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5

Napisz, jak w języku ogólnym brzmią następujące poetyzmy:
”smętny”, „dumać”, „oblicze”, „zwierciadło”, „izba”.

R1MqbgiPX48481
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.