Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał

Karpaty, ze względu na budowę geologiczną, dzielą się na dwie różniące się od siebie części – zewnętrzną i wewnętrzną. Do Karpat Zewnętrznych zaliczają się Beskidy, które są średnimi górami fałdowymi, a także niskie Pogórze Karpackie. Karpaty Wewnętrzne to Tatry – najwyższe pasmo całych gór – oraz Pieniny i kotlina Podhala.

RBdR02IY3hpZJ1
Silnie pofałdowany teren Beskidu Śląskiego
Już wiesz
  • gdzie leżą Karpaty i jak nazywają się główne ich pasma;

  • co to są i jak przebiegają fałdowe ruchy górotwórcze;

  • w jaki sposób wysokość bezwzględna wpływa na klimat i roślinność.

Nauczysz się
  • dokonywać podziału Beskidów na mniejsze regiony;

  • wyjaśniać przebieg kształtowania się Karpat Zewnętrznych;

  • wskazywać różnice między krajobrazami Beskidów i Pogórza Karpackiego;

  • charakteryzować klimat, hydrografię, gleby i roślinność Karpat Zewnętrznych.

iI6Ugww7yE_d5e202

1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Karpat Zewnętrznych

Łańcuch Karpat położony jest w Europie Środkowej i ciągnie się łukiem o długości 1300 km od Rumunii na południu przez Ukrainę i Słowację do Polski na północy. Małe fragmenty Karpat znajdują się też na terenie Republiki Czeskiej, Węgier i Serbii. Największa część gór leży w Rumunii – są to niemal całe Karpaty Południowe i większość Karpat Wschodnich. Polsce przypadła połowa Karpat Zachodnich oraz skrawek Karpat Wschodnich (Bieszczady). Znajdują się one na południowym wschodzie naszego kraju, wzdłuż całej granicy ze Słowacją i części granicy z Ukrainą.

Ciekawostka

Po raz pierwszy nazwę Karpaty wymienił Ptolemeusz w II wieku naszej ery. A nazwa Karpaty pochodzi prawdopodobnie od plemienia Karpów mieszkającego na terytorium obecnych Karpat Wschodnich.

Polecenie 1

Korzystając z tematycznych map Europy, wskaż Karpaty oraz ich części leżące w poszczególnych krajach.  

Wchodzące w skład Karpat Zewnętrznych Beskidy to liczne pasma gór średnich rozciągające się w ogólnym kierunku wschód‑zachód. Najwyższym z nich jest Beskid Żywiecki z Babią Górą wznoszącą się 1725 m n.p.m. Pozostałe wyższe pasma osiągają wysokości nieco ponad 1000 m n.p.m., np. Bieszczady z Tarnicą (1346 m), Gorce z Turbaczem (1310 m), Beskid Śląski ze Skrzycznem (1257 m), Beskid Sądecki z Radziejową (1262 m), Beskid Wyspowy z Mogielnicą (1170 m).

Na przedpolu Beskidów znajduje się znacznie już niższe Pogórze Karpackie, którego wysokości sięgają do około 500 m n.p.m.
Podział tych regionów na mniejsze jednostki wg Kondrackiego jest dosyć skomplikowany. W powszechnym użyciu są nazwy ww. najwyższych pasm beskidzkich m.in. ze względu na popularność wśród turystów. Niekiedy na mapach używa się też jednostek wyższego rzędu dzielących Beskidy na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie.

Polecenie 2

Z poniższych map odczytaj:

  • nazwy pasm wchodzących w skład Beskidów Zachodnich, Środkowych i Wschodnich;

  • maksymalne wysokości bezwzględne tych pasm;

  • nazwy Pogórzy Karpackich i ich wysokości bezwzględne.

Karpaty Zewnętrzne zbudowane są ze skał osadowych, które utworzyły się na dnie morza pokrywającego te tereny w mezozoiku i na początku kenozoiku. Najgłębiej zalegają mezozoiczne wapienie i margle. Nad nimi osadziły się grube naprzemianległe warstwy piaskowców i łupków, tworzące tzw. flisz karpackiflisz karpackiflisz karpacki. W czasie orogenezy alpejskiej warstwy te zostały silnie pofałdowane i w ten sposób powstała zasadnicza rzeźba gór średnich w Beskidach. W dalszej części ery kenozoicznej erozyjna działalność rzek spływających z gór przyczyniła się do powstania długich i dosyć głębokich dolin. Rzeki te porozcinały także wzniesienia Pogórza Karpackiego, choć tu ich doliny są znacznie płytsze. Pogórze jest niższe od Beskidów, gdyż:

  • zostało w mniejszym stopniu pofałdowane ze względu na większą odległość od głównej strefy fałdowań;

  • zostało w większym stopniu zrównane, bowiem intensywniej działały tam procesy denudacyjne m.in. związane z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia południowopolskiego i akumulacją wodnolodowcową.

Ciekawostka

Na Pogórzu Ciężkowickim znajduje się tzw. „Skamieniałe Miasto” złożone z licznych form skalnych o niezwykłych kształtach. Powstały one w wyniku nierównomiernego wietrzenia piaskowców mających zróżnicowaną twardość i tym samym odporność na wietrzenie.

RdiYiiNdNeT7t1
Skała „Grzybek” w „Skamieniałym Mieście” na Pogórzu Ciężkowickim

W krajobrazach Beskidów dominują pofałdowane tereny, na które składają się pasma kopulastych wzniesień mogących osiągać kilkaset metrów wysokości względnej. Pomiędzy tymi pasmami przez wiele kilometrów ciągną się głębokie doliny rzeczne. W miejscach ujść mniejszych rzek do większych doliny te łączą się, tworząc rozległe kotliny, np. Kotlinę Żywiecką, Kotlinę Sądecką czy Doły Jasielsko‑Sanockie.

Najbardziej urozmaicone, najwyższe i największe obszarowo są w Polsce Beskidy Zachodnie. Beskidy Środkowe, czyli Beskid Niski cechuje się słabszym, jak na góry, pofałdowaniem terenu i wysokościami bezwzględnymi nie przekraczającymi 1000 m. Beskidy Wschodnie to w Polsce zachodnia część Bieszczad z ponownie silnym pofałdowaniem terenu i grzbietami górskimi sięgającymi powyżej 1300 m n.p.m.

Na Pogórzu Karpackim teren jest już znacznie słabiej pofałdowany niż w Beskidach i może przypominać krajobraz wyżyn.

Polecenie 3

Wyjaśnij pochodzenie nazw: Beskid Mały, Beskid Niski, Beskid Wyspowy.

iI6Ugww7yE_d5e318

2. Klimat, wody, gleby i roślinność Karpat Zewnętrznych

Klimat Karpat Zewnętrznych ma charakter górski, tzn. jest ściśle związany z wysokością nad poziomem morza. Na mapach klimatycznych wyraźnie zaznacza się spadek temperatury i wzrost opadów wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej. Dotyczy to zwłaszcza temperatur powietrza w Beskidach, które spadają zgodnie z gradientem 0,6°C na każde 100 m wysokości. Ponadto w części wschodniej wzrasta kontynentalizm klimatu, co przejawia się głównie niższymi temperaturami w zimie – w bieszczadzkiej miejscowości Stuposiany notowane są rekordowe dla Polski mrozy.

W przypadku opadów duże znaczenie ma bariera górska, jaką są Karpaty Zewnętrzne dla wilgotnego powietrza napływającego z północy (na barierze tej często zatrzymują się chmury deszczowe).
Beskidy są obszarem źródłowym dla wielu rzek, w tym naszej najdłuższej – Wisły, która wypływa spod Baraniej Góry (1220 m n.p.m.) w Beskidzie Śląskim. Większość beskidzkich rzek płynie w ogólnym kierunku z południa na północ i uchodzi właśnie do Wisły lub jej dopływów.

Polecenie 4

Duży beskidzki system rzeczny Dunajca i Popradu ma swoje źródła w innych górach. Odszukaj te źródła na mapie hipsometrycznejiI6Ugww7yE_1450106223464_0mapie hipsometrycznej.

Polecenie 5

Orawa i Strwiąż to beskidzkie rzeki, które nie uchodzą do Wisły, a nawet nie należą do zlewiska Morza Bałtyckiego. Znajdź te rzeki na mapieiI6Ugww7yE_1450106223464_0mapie i ustal, do których dorzeczy oraz zlewiskiI6Ugww7yE_1450106747271_0dorzeczy oraz zlewisk one należą.

Gleby w Beskidach również mają charakter górski, toteż nie zaliczają się do najlepszych. Na glinach stokowych wytworzyły się głównie słabe gleby płowe i zakwaszone brunatne. W wyższych partiach gór występują słabo wykształcone gleby inicjalne. Jedynie na niektórych odcinkach dolin rzecznych pojawiają się urodzajne mady, ale są to zazwyczaj bardzo wąskie pasy ziemi, gdyż akumulacja rzeczna w górach jest znacznie mniejsza niż na nizinach. Na Pogórzu w okolicach Przemyśla występują czarnoziemy, które wytworzyły się na niewielkich skrawkach pokryw lessowych.

Dominującą roślinnością naturalną Beskidów są lasy mieszane złożone głównie ze świerków, jodeł, modrzewi, buków, grabów, a ponadto sosen, dębów i olch. Piętrowy układ roślinności najbardziej wyraźnie zaznacza się na stokach Babiej Góry, gdzie ponad lasami iglastymi występuje formacja kosodrzewiny, a sam wierzchołek pokrywa rumowisko skalne. Z kolei w Bieszczadach nie ma górnego piętra lasu iglastego, a las liściasty i mieszany poprzez roślinność krzaczastą szybko przechodzi w trawiaste łąki zwane tam połoninamipołoninapołoninami.

R1Ez2p6rR3DQ51
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Obszar Karpat Zewnętrznych, a zwłaszcza Beskidów ma dużą wartość przyrodniczą. Zachowało się na nim wiele terenów nie zmienionych przez człowieka, na których w naturalny sposób rozwija się świat roślinny oraz zwierzęcy, np. w Bieszczadach żyją niedźwiedzie brunatne, rysie, wilki, żmije. Znaczna część tych obszarów objęta została ochroną prawną – mamy tu m.in. 4 parki narodowe (Babiogórski PN, Gorczański PN, Magurski PN i Bieszczadzki PN), kilkanaście parków krajobrazowych oraz wiele rezerwatów i pomników przyrody. Ponadto cały Babiogórski Park Narodowy i większa część Bieszczadzkiego Parku Narodowego zaliczone zostały do międzynarodowych rezerwatów biosfery UNESCO Man and Biosphere.

Polecenie 6

Korzystając z mapy ochrony przyrodyiI6Ugww7yE_d472e198mapy ochrony przyrody, przypomnij podstawowe informacje o ważniejszych obszarach chronionych znajdujących się w Karpatach Zewnętrznych.

Polecenie 7

Dowiedz się z Internetu, które obszary Bieszczadów i dlaczego właśnie te weszły w skład rezerwatu biosfery UNESCO „Karpaty Wschodnie”.

RSNsIiHojeG441
Tablica informacyjna dla turystów dotycząca obszarów chronionych w Bieszczadach
iI6Ugww7yE_1450106223464_0
iI6Ugww7yE_1450106747271_0
iI6Ugww7yE_d472e198
iI6Ugww7yE_d5e413

Podsumowanie

  • Karpaty to duży łańcuch górski leżący w Europie Środkowej, głównie na terenie Rumunii, Ukrainy, Słowacji i Polski.

  • Karpaty zajmują południowo‑wschodnią część Polski, wzdłuż całej naszej granicy ze Słowacją i części granicy z Ukrainą.

  • Polska część gór dzieli się na Karpaty Wewnętrzne, tj. Tatry, Podhale, Pieniny oraz Karpaty Zewnętrzne, tj. Beskidy i Pogórze Karpackie.

  • Najwyższym szczytem Karpat Zewnętrznych jest Babia Góra (1725 m n.p.m.) leżąca w Beskidzie Żywieckim.

  • Beskidy zbudowane są z tzw. fliszu karpackiego, czyli naprzemianległych warstw piaskowców i łupków, które zostały sfałdowane podczas alpejskich ruchów górotwórczych.

  • Beskidy mają charakter średnich gór fałdowych cechujących się licznymi pasmami kopulastych wzniesień, pomiędzy którymi rzeki spływające z gór wyżłobiły długie i głębokie doliny.

  • Na przedpolu Beskidów znajduje się znacznie niższe Pogórze Karpackie, którego krajobraz jest podobny do wyżyny; to dlatego, że Pogórze było słabiej wypiętrzone i bardziej intensywnie działały tam procesy denudacyjne.

  • Klimat Karpat Zewnętrznych ma charakter górski (zwłaszcza w Beskidach), co oznacza obniżone temperatury i zwiększone opady. W Bieszczadach zaznacza się wpływ kontynentalnych mas powietrza ze wschodu, co skutkuje głównie silnymi mrozami w zimie.

  • W Beskidach dominują słabe gleby płowe i kwaśne brunatne, na których rosną głównie lasy mieszane.

  • Na terenie Karpat Zewnętrznych znajduje się wiele chronionych obszarów i obiektów przyrodniczych, w tym cztery parki narodowe:

    • Babiogórski PN – utworzony w 1954 r. ze względu na m.in. regularny układ pięter roślinnych (rumowisko skalne na wierzchołku, murawy wysokogórskie, kosodrzewina, regle), wywierzyska, źródła, potoki, malownicze krajobrazy;

    • Bieszczadzki PN – utworzony w 1973 r. ze względu m.in. unikalne krajobrazy połonin, bukowo‑jodłowo‑świerkowe lasy mieszane, wiele gatunków dzikich zwierząt, np. niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, żmije, węże;

    • Gorczański PN – utworzony w 1980 r. ze względu m.in. na fragmenty pierwotnej Puszczy Karpackiej z jodłami i bukami, a także bogatą inną florę oraz faunę, np. jelenie karpackie, żbiki, wydry, gronostaje, głuszce;

    • Magurski PN – utworzony w 1995 r. ze względu m.in. na piaskowcowe wychodnie skalne o fantazyjnych kształtach, jaskinie w masywie Magury Wątkowskiej, bogatą roślinność regla dolnego, łąk i torfowisk.

Praca domowa
Polecenie 8.1

Wybierz dwa pasma Beskidów i dokonaj analizy porównawczej ich krajobrazów – sporządź w zeszycie krótki opis wzbogacony odpowiednimi ilustracjami (zdjęciami).

Zobacz także

Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórczeiHRWULC0MPPłytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze
Wietrzenie skałiqgbOCqDkmWietrzenie skał
Geologiczna przeszłość PolskiiuAbOZ08BuGeologiczna przeszłość Polski
Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w PolsceiLBcNmJQsCJak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce
Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczneiikthmJDuAWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Cechy klimatu PolskiiKAvfw8TYYCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w Polsceidz3kbLYuCWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polskiig0DrBcVI8Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Ochrona środowiska w Polscei4yL6sE2OXOchrona środowiska w Polsce
Geograficzne regiony PolskiiS7jkMgAKPGeograficzne regiony Polski

iI6Ugww7yE_d5e530

Słowniczek

flisz karpacki
flisz karpacki

naprzemianległe warstwy piaskowców i łupków (miejscami też zlepieńców i iłowców), które osadziły się na dnie morza pokrywającego obszar dzisiejszych Karpat w erze mezozoicznej i na początku kenozoicznej; podczas orogenezy alpejskiej warstwy te zostały silnie pofałdowane

połonina
połonina

lokalna nazwa łąki wysokogórskiej w Bieszczadach

iI6Ugww7yE_d5e591

Zadania

Ćwiczenie 1
RvFImBRGdte0u1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1P1FSgYMdzWv1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1F1fjXjOHxn11
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RWRHA45JgtSuH1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
Rpxbh1weFwelK1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1OyW0pnKo3Wo1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R1HQ6DO5AU1Ro1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RLJwaPDKLWDcq1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
R1Qws1wmWosmK1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.