Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Życie człowieka zaczyna się od jaja zapłodnionego przez plemnik – zwycięzcę wyścigu, w którym uczestniczyło nawet 200 milionów jego konkurentów. W 5 tygodniu rozwoju zarodek ma wielkość pestki jabłka, a po 9 miesiącach waży już ok. 3 kg.

RGK6jwSx3tyaG1
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
Już wiesz
  • w procesie zapłodnienia uczestniczą gamety;

  • żeński układ rozrodczy funkcjonuje cyklicznie;

  • owulacja wyznacza dni płodne kobiety.

Nauczysz się
  • charakteryzować przebieg rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka;

  • rozpoznawać na schemacie błony płodowe i opisywać ich funkcje;

  • wymieniać zachowania matki mające szkodliwy wpływ na rozwój płodu;

  • wyjaśniać, na czym polega poród.

iNbWL84xjq_d5e194

1. Zapłodnienie

Do zapłodnienia (poczęcia) może dojść wtedy, gdy kobieta jest w fazie płodności. Uwolniona z pęcherzyka jajnikowego komórka jajowa trafia wtedy do jajowodu, a rzęski wyścielających go komórek transportują ją w kierunku macicy. Mężczyzna podczas aktu płciowego wprowadza do pochwy nasienie, a w nim ok. 200 mln plemników. Dzięki witkom i skurczom mięśni macicy plemniki docierają do jajowodu w poszukiwaniu komórki jajowej. Po drodze większość plemników ginie, a do żeńskiej komórki rozrodczej dociera ich zaledwie kilka tysięcy, z których tylko jeden bierze udział w zapłodnieniu. Enzymy zawarte w pęcherzyku znajdującym się na główce plemnika (akrosomie) rozpuszczają osłonkę komórki jajowej. Do środka wnika jedynie główka plemnika, witka pozostaje na zewnątrz. Po wniknięciu plemnika osłonka komórki jajowej twardnieje, tworząc barierę niedostępną dla pozostałych plemników. Moment połączenia jądra komórki jajowej z jądrem męskiej komórki rozrodczej nazywamy zapłodnieniem. W momencie zapłodnienia rozpoczyna się ciąża, która prawidłowo powinna trwać 280 dni.

Ciekawostka

U płazów, gadów i ptaków do wnętrza komórki jajowej wnika kilka, kilkanaście plemników. Jednak dzięki mechanizmom zabezpieczającym w zapłodnieniu uczestniczy tylko jeden z nich.

iNbWL84xjq_d5e237

2. Rozwój zarodkowy i płodowy

Rozwój zapłodnionego jaja w łonie matki obejmuje 2 fazy: zarodka i płodu. Pierwsza z nich trwa od momentu zapłodnienia do 8 tygodnia życia zarodka. W wyniku zapłodnienia powstaje zygota, która po 24 godzinach zaczyna się intensywnie dzielić, tworząc wielokomórkowy zarodekzarodekzarodek. Jednocześnie z tymi podziałami odbywa się trwająca ok. 5 dni wędrówka zarodka przez jajowód w kierunku macicy. Rozwijający się zarodek wykorzystuje początkowo substancje odżywcze nagromadzone w komórce jajowej. Zarodek, opuszczając jajowód, ma postać bryłki złożonej z dużej liczby komórek i w takiej postaci wpada do przygotowanej na jego przyjęcie macicy. Ok. 7 dnia życia zagnieżdża się w rozbudowanej, silnie ukrwionej błonie śluzowej. Jego komórki zaczynają się stopniowo różnicować, powstają tkanki i narządy.

R1NVQoiiyquDC1
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Z zapłodnionego jaja powstaje nie tylko ciało dziecka, ale także błony płodowebłony płodowebłony płodowe– owodnia, omocznia, kosmówka. Owodnia tworzy jamę bezpośrednio otaczającą zarodek. Wypełniona jest wodami płodowymi. Łagodzą one wstrząsy, pozwalają na swobodne poruszanie się zarodka. Omocznia przez część okresu zarodkowego gromadzi produkty jego przemiany materii. Kosmówka, najbardziej zewnętrzna błona płodowa, przylega do ściany macicy. Ok. 4 tygodnia wytwarza palczaste wyrostki, które wnikają w głąb jej błony śluzowej. W ten sposób powstaje łożysko.

Łożysko uczestniczy w wymianie gazów oddechowych, substancji odżywczych, zbędnych produktów przemiany materii między krwią matki a krwią płodu. Za jego pośrednictwem matka przekazuje płodowi krążące w jej krwi przeciwciała. Łożysko stanowi barierę ochronną przed wnikaniem większości czynników chorobotwórczych, jednak przepuszcza do organizmu dziecka szkodliwe dla jego zdrowia i życia substancje: alkohol, narkotyki, nikotynę oraz niektóre wirusy o bardzo małych rozmiarach (np. różyczki, ospy, HIV). Łożysko pełni również rolę gruczołu dokrewnego, produkującego hormony m.in. progesteron i estrogeny.

Pod koniec pierwszego etapu zarodek ma ok. 3 cm długości, waży ok. 10 g, ma zawiązki wszystkich narządów i wyglądem przypomina człowieka. Od tej chwili zarodek nazywa się płodempłódpłodem. Płód jest połączony z łożyskiem sznurem pępowinowymsznur pępowinowysznurem pępowinowym (pępowiną).

R1XFESClrS1uc1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Płód rośnie, jego długość zwiększa się do 52‑55 cm, a waga osiąga ok. 3,5 kg. Prawidłowo przebiegająca ciąża po 40 tygodniach od zapłodnienia kończy się porodem, podczas którego dziecko opuszcza drogi rodne matki przez pochwę.

Ciekawostka

Czasem zygota dzieli się na 2 części. Z każdej z nich powstaje zarodek, który dalej rozwija się w nowy organizm. W ten sposób powstają bliźnięta jednojajowe, które mają wspólne łożysko i leżą w wodach płodowych jednej jamy owodni. Takie bliźnięta mają identyczny materiał genetyczny i są jednakowe. Gdy w organizmie kobiety równocześnie dojrzeją 2 komórki jajowe, mogą zostać zapłodnione 2 plemnikami i dać początek ciąży bliźniaczej dwujajowej. Dzieci, które się z niej narodzą, mogą być różnej płci i niepodobne do siebie.

Polecenie 1

Gady, ptaki i ssaki, w tym również człowiek, należą do owodniowców, co oznacza, że rozwój płodu odbywa się w obrębie błon płodowych. U ssaków łożyskowych, a więc także u człowieka, omocznia ulega znacznej redukcji. Wyjaśnij, dlaczego tak się dzieje.

Wskazówka

Jaką funkcję pełni łożysko?

Polecenie 2

Oceń słuszność stwierdzenia: Łożysko tworzy barierę odgraniczającą dziecko od drobnoustrojów chorobotwórczych. Podaj 1 argument uzusadniający odpowiedź.

Ciekawostka

W 19 tygodniu swojego życia płód wytwarza kubki smakowe i zaczyna odczuwać smaki. Najwcześniej wykształcają się receptory wrażliwe na smak słodki.

iNbWL84xjq_d5e324

3. Ciąża i poród

Okresowi ciąży towarzyszy szereg zmian w organizmie kobiety. W pierwszych 3 miesiącach zmiany hormonalne powodują powiększenie się piersi. Są one także odpowiedzialne za niektóre dolegliwości, np. nudności czy wymioty. W kolejnych miesiącach rozwijające się łożysko i płód oraz rosnąca ilość wód płodowych powodują stopniowe zwiększanie się masy ciała matki. Wzrasta tempo pracy serca oraz ciśnienie krwi. Powiększająca się macica zaczyna wystawać poza obręb miednicy, co powoduje zmianę środka ciężkości ciała. To z kolei powoduje przyjmowanie, szczególnie w pozycji stojącej, nienaturalnej dla kręgosłupa postawy ciała.

Dla prawidłowego przebiegu ciąży i porodu ważna jest regularna aktywność fizyczna przyszłej mamy dostosowana do jej możliwości (o ile nie ma przeciwwskazań wynikających na przykład z ryzyka przedwczesnego urodzenia dziecka), np. spacery na świeżym powietrzu, gimnastyka dla kobiet w ciąży. Szczególnie ważne jest prawidłowe odżywianie dostosowane do zwiększonego zapotrzebowania organizmu na witaminy oraz sole mineralne (głównie żelazo, wapń, fosfor). Istotne jest regularne spożywanie urozmaiconych, pełnowartościowych posiłków. W okresie ciąży kobieta powinna bezwzględnie przestrzegać zakazu zażywania narkotyków, spożywania alkoholu, palenia papierosów i przebywania w towarzystwie osób palących, zażywania lekarstw bez konsultacji z lekarzem ginekologiemginekologiaginekologiem. Alkohol i trujące składniki dymu papierosowego przechodzą za pośrednictwem łożyska z krwi matki do krwi płodu. Alkohol może być przyczyną wystąpienia u dziecka wad rozwojowych, zaburzeń rozwoju psychicznego, poronienia. Toksyczne składniki dymu mogą spowodować zwężenie naczyń krwionośnych w łożysku, co może być przyczyną niedotlenienia dziecka, powstania u niego wad serca i centralnego układu nerwowego. Dobra kondycja fizyczna, psychiczna i zdrowotna matki zapewnia prawidłowy rozwój jej dziecka.

Przyszła mama powinna sobie zdawać sprawę z tego, jak wiele czynników może mieć negatywny wpływ na rozwój dziecka, a później na szanse jego rozwoju.

Czynniki wpływające na nieprawidłowy rozwój dziecka

Czynniki wewnętrzne

Czynniki zewnętrzne

fizyczne

chemiczne

biologiczne

wiek matki

promieniowanie: rentgenowskie, jonizujące, ultrafioletowe

alkohol

wirusy: ospy, różyczki, HIV

choroby matki: cukrzyca, choroby nerek, serca, płuc

wysoka temperatura

narkotyki

bakterie

składniki papierosów i dymu papierosowego

konserwanty

niektóre leki

R58VNpXm8jDA91
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Do oceny rozwoju płodu służą badania prenatalnebadania prenatalnebadania prenatalne. Najczęściej zalecanym i wykonywanym oraz całkowicie bezpiecznym dla matki i dziecka badaniem jest USG (ultrasonografia). Pozwala ono ocenić rozwój płodu oraz wykryć ewentualne nieprawidłowości. W szczególnych przypadkach lekarz może zlecić inne badania, które często pozwalają w porę odkryć choroby płodu. Przy dzisiejszym stanie medycyny możliwe jest leczenie na bardzo wczesnym etapie rozwoju, nawet przeprowadzanie operacji płodu w łonie matki.

RYbPikyb0bUVX1
Źródło: COD Newsroom (https://www.flickr.com), licencja: CC BY 2.0.

Ciąża kończy się porodem, który składa się z 3 faz i przeciętnie trwa 12‑16 godzin. W 1 fazie pojawiają się skurcze macicy, których częstotliwość stopniowo się zwiększa. Powoli kierują one dziecko w stronę szyjki macicy. Pęka błona owodni i następuje odejście wód płodowych. W czasie 2 fazy, w wyniku silnych skurczów macicy i mięśni brzucha, dziecko zostaje wypchnięte z organizmu matki. W 3 fazie porodu organizm matki usuwa błony płodowe i łożysko.

Ciekawostka

W okresie ciąży objętość krwi matki zwiększa się o ok. 30%. To powoduje, że serce musi szybciej pracować, a ciśnienie krwi wzrasta.

Ciekawostka

Za matkę, która urodziła najwięcej dzieci, uważa się kobietę żyjącą w XVIII w., która 16 razy urodziła dwojaczki, 7 razy trojaczki i 4 razy czworaczki (w Rosji).

iNbWL84xjq_d5e397

Podsumowanie

  • Do zapłodnienia dochodzi w górnym odcinku jajowodu, gdy główka plemnika wniknie do wnętrza komórki jajowej.

  • W momencie zapłodnienia rozpoczyna się okres ciąży, która obejmuje 2 etapy rozwoju dziecka: zarodkowy i płodowy.

  • Okres zarodkowy trwa od momentu zapłodnienia do ok. 8 tygodnia ciąży.

  • W okresie zarodkowym następuje różnicowanie komórek, wytworzenie zawiązków tkanek i narządów, powstają błony płodowe i łożysko.

  • Błony płodowe: owodnia, omocznia i kosmówka zapewniają optymalne warunki do rozwoju dziecka.

  • Łożysko pośredniczy w wymianie substancji między krwią matki i dziecka.

  • Rozwój płodowy obejmuje okres od 9. tygodnia do momentu narodzin dziecka.

  • W okresie płodowym kształtują się narządy i przygotowują do podjęcia funkcji poza organizmem matki.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Opisz przemiany, którym podlega zarodek podczas wędrówki przez jajowód.

Polecenie 3.2

Wymień zachowania ciężarnej kobiety, które mogą mieć negatywny wpływ na rozwój jej dziecka.

iNbWL84xjq_d5e468

Słowniczek

badania prenatalne
badania prenatalne

badania płodu pozwalające na ocenę jego rozwoju i wykrycie ewentualnych wad rozwojowych

błony płodowe
błony płodowe

błony otaczające zarodek takich kręgowców, jak gady, ptaki i ssaki

ginekologia
ginekologia

dział medycyny zajmujący się funkcjonowaniem i chorobami żeńskiego układu rozrodczego

płód
płód

zarodek ssaka znajdujący się na takim etapie rozwoju, kiedy można już w jego budowie wyróżnić cechy charakterystyczne dla danego gatunku

sznur pępowinowy
sznur pępowinowy

pępowina; przewód łączący płód z łożyskiem, w którym znajdują się naczynia krwionośne: tętnice odprowadzające krew od płodu oraz żyły pępowinowe doprowadzające krew do płodu

zarodek
zarodek

organizm we wczesnym stadium rozwoju, powstały w wyniku podziałów zygoty; obejmuje okres od momentu zapłodnienia do 8. tygodnia życia nowego organizmu

zapłodnienie
zapłodnienie

proces połączenia jąder komórki jajowej i plemnika, w wyniku którego powstaje zygota rozwijająca się w nowy organizm

iNbWL84xjq_d5e606

Zadania

Ćwiczenie 1
R1Le83rk3M4uM1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1dtjBqFWFC8H1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1OzVyzzpGhgv1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska, licencja: CC BY 3.0.