Oświecona filozofia
Nazwa epoki – oświecenie – wywodzi się z języka niemieckiego. Zanim została powszechnie przyjęta, pojawiały się inne określenia charakteryzujące ten okres w dziejach kultury, np. wiek rozumu albo wiek filozofów.
Przypomnij sobie podstawowe informacje na temat filozofii barokowej.
Wiek filozofów
Wiek XVII w Europie to stulecie baroku. Blaise Pascal stwierdził: „Nie wiem, kto mnie wydał na świat, czym jestem ja sam, żyję w okropnej niewiedzy wszystkich rzeczy…”. Wypowiedź Pascala uwypukliła poczucie bezradności człowieka w wielkim kosmosie.
Lista osiągnięć naukowych tego czasu udowadnia potęgę ludzkiego rozumu:
Johannes Kepler – odkrycie eliptycznego ruchu planet (1609),
Kartezjusz – geometria analityczna (1637),
Blaise Pascal – pierwsza maszyna do obliczeń (1642),
Ole Rømer – obliczenie prędkości ruchu światła (1676),
Isaac Newton – ogłoszenie prawa powszechnego przyciągania mas (1687).
W wieku XVIII w Europie dominuje przekonanie, że rozum pozwala rozwikłać wszystkie tajemnice. Potwierdzeniem siły ludzkiego umysłu są dokonane w tym stuleciu odkrycia.
Na podstawie dowolnego źródła informacji wyszukaj wiadomości na temat wymienionych osób, a następnie połącz nazwisko wynalazcy lub odkrywcy z jego osiągnięciem.
odkrycie elektrycznego przewodnictwa ciał (1729), skonstruowanie silnika parowego o działaniu dwustronnym (1782), ogłoszenie prawa spalania ciał (1775), otrzymanie kwasu siarkowego (1746), wypuszczenie pierwszego balonu z nagrzanym powietrzem (1782), skonstruowanie pierwszej maszyny parowej (1711), ustalenie skali termometru (1714), odkrycie wodoru (1766)
| Thomas Newcomen | |
| Gabriel Fahrenheit | |
| Stephen Gray | |
| John Roebuck | |
| Henry Cavendish | |
| Antoin Lavoisier | |
| James Watt | |
| Joseph i Jacques Montgolfier |
Myśliciele oświecenia byli przekonani, że szczęśliwy świat zbudują tylko ludzie rozumiejący go. Pogląd ten zachęcał do gromadzenia nowoczesnej wiedzy, ujętej w jednym dziele. W ten sposób powstała Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiersEncyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, czyli Wielka encyklopedia francuska.
Encyklopedia powstawała w latach 1751–1766, a napisał ją zespół złożony z około 250 osób. Myśliciele stworzyli 35 tomów (z czego 11 zawiera ilustracje), na które składają się hasła odnoszące się do nauki, obyczajów, religii i sztuki. Cechy wspólne tego przedsięwzięcia to krytycyzm i dążenie do precyzji. Hasła miały dać rzetelny, wiarygodny i obiektywny obraz ówczesnego świata.
Encyklopedyści – Denis DiderotDenis Diderot, Jean Le Rond d’AlembertJean Le Rond d’Alembert, WolterWolter, Jean‑Jacques RousseauJean‑Jacques Rousseau i inni – napisali dzieło, które kształtowało umysły intelektualistówintelektualistów, a przez to wpływało na życie społeczne i polityczne.
Część autorów Encyklopedii stanowili filozofowie. Właśnie ta dziedzina wiedzy rozwijała się w oświeceniu w sposób bardzo widoczny. Różne filozoficzne propozycje można potraktować jako przejawy trzech głównych postaw. Są to racjonalizm, empiryzm, naturalizm.
Gottfried Wilhelm Leibniz
Gottfried Wilhelm Leibniz
(czyt.: gotfrid wilhelm lajbnic) – niemiecki filozof, matematyk, prawnik, inżynier i historyk.
Gottfried Wilhelm Leibniz 1646---1716Jest, oczywiście, w świecie zło, grzech i cierpienie. Zło powstaje z samej niedoskonałości stworzeń, a Bóg nie mógł uczynić stworzeń doskonałymi, czyli równymi sobie samemu. Jest logicznie niemożliwe, by było więcej bogów niż jeden. Bóg […] nie sprawia zła, ale je dopuszcza. Jednakże – uważajmy – Bóg dopuszcza minimum zła, jakie jest w świecie stworzonym możliwe. Bóg jest nieskończenie dobry, bo jest doskonały, a dobroć z definicji zawiera się w doskonałości. Jest też nieskończenie mądry, a z obu tych Jego własności wynika, że stworzył świat najlepszy z możliwych, czyli taki, gdzie masa dobra jest maksymalnie wielka w zestawieniu z masą zła. Bóg zrobił przegląd wszystkich światów możliwych i rozwiązał zapewne jakieś nieskończone równanie, które dało ten właśnie wynik. Świat, gdzie by nie było w ogóle zła, był zapewne możliwy, lecz musiałby to być świat zaludniony przez pozbawione woli automaty, Bóg zaś wyliczył, że ten nasz świat, z całym jego złem i cierpieniem, wytwarza nieporównanie więcej dobra niż tamten możliwy, wyzuty z wolności. Żyjemy przeto w najlepszym z wszystkich możliwych światów, a ten wniosek […] wyłania się nieuchronnie z samego pojęcia Boga jako bytu doskonałego. Jest On nie tylko stworzycielem wszystkiego, ale królem i miłującym ojcem swoich ludzkich poddanych. Pytanie, czy może to przekonać człowieka, który właśnie z głodu lub tortur strasznych ginie, nie porusza Leibniza wiary: on nie przeczy obecności zła i cierpienia, przeczy tylko temu, by był to argument przeciw boskiej dobroci.
Leszek Kołakowski, Gottfried Wilhelm Leibniz 1646–1716, [w:] tegoż, O co nas pytają wielcy filozofowie. Seria II, Kraków 2005, s. 68–69.
Napisz rozprawkę problemową. Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu tekstu Leszka Kołakowskiego oraz do innego tekstu kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Czy ten, co uznaje, że Bóg jest bezwzględnie dobry i wszechmocny, może odrzucić tylekroć wyszydzany wniosek Leibniza: a więc żyjemy w najlepszym z możliwych światów? Czy raczej powinien mówić jak epikurejczycy: skoro tyle jest zła i cierpienia, to Bóg jest albo zły, albo bezsilny, albo zły i bezsilny zarazem?
John Locke
John Locke
(czyt.: dżon lok) – angielski filozof, polityk i ekonomista.
John Locke 1632---1704Wiara, że obecna jest w nas jakaś wiedza wrodzona, jest źródłem różnych przesądów i niemądrych dogmatów; każdy może bronić swoich fantazji na tej zasadzie, że są one jakoby z wrodzonej mądrości w nim zapisane. Pierwsze rozdziały głównego dzieła Locke’a poświęcone są wykazywaniu, że nie ma żadnych idei wrodzonych. […] Wszystko jednak, co wiemy, pochodzi z doświadczenia: gdy przychodzimy na świat, umysł nasz jest jak czysta, niezapisana kartka papieru. […]
Że nie mamy idei wrodzonych, nie znaczy to, wedle Locke’a, że wszystko, co wiemy, ogranicza się do treści naszych własnych spostrzeżeń i żadną miarą nie sięga rzeczy. Doświadczenie zmysłowe ukazuje nam wprawdzie nasz własny świat percepcyjny, ale mamy także niezachwianą intuicję istnienia rzeczy, chociaż istoty ich nie znamy i znać nie potrzebujemy. […]
Nie mamy także żadnych wrodzonych idei moralnych, rozum jednakowoż pozwala nam przekonać się, co jest dla nas, społeczności żyjących, korzystne lub niekorzystne, przyjemne albo przykre, czyli dobre lub złe. […]
Nie mamy wreszcie […] żadnej wrodzonej idei Boga; gdyby taka istniała, wszyscy ludzie byliby jej posiadaczami, widzimy jednak, że tak nie jest. O istnieniu Boga wiemy z pewnością, bo chociaż nie znamy Jego istoty, nie może być wątpliwości, że musi istnieć byt, który jest racją istnienia istot przygodnych, jakimi są ludzie […].
W ogólności zatem Locke, choć przyznawał, że czasem objawienie daje nam informacje, których skądinąd niepodobna zaczerpnąć, to jednak uporczywie głosił, że żadne objawienie nie może naturalnemu naszemu poznaniu przeczyć. To zaś jest zasada deistyczna, okrawanie tradycji religijnej do wyroków świeckiego rozumu. W tym sensie był racjonalistą; wierzył w powszechnie obowiązujące reguły rozumu, który jest zwierzchnim sędzią w sprawach prawdy i fałszu.
Leszek Kołakowski, John Locke 1632–1704, [w:] tegoż, O co nas pytają wielcy filozofowie. Seria II, Kraków 2005, s. 86–89.
Przeprowadźcie w klasie dyskusję, której celem będzie rozważenie odpowiedzi na poniższe pytanie:
Locke ma sporo do nas pytań […].
Czy powszechnie obowiązują wszystkich reguły rozumu, który jest zwierzchnim sędzią w sprawach prawdy i fałszu? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu tekstu Leszka Kołakowskiego oraz do innego tekstu kultury. Napisz rozprawkę problemową. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
John Locke wprowadził pojęcie tabula rasa – „czysta tablica”. Taką niezapisaną tablicą jest człowiek, który poprzez zdobywanie doświadczeń stopniowo „zapisuje” na niej zdobywaną wiedzę o świecie.
Jean‑Jacques Rousseau
Jean Jacques Rousseau
(czyt.: żą‑żak ruso) – genewski pisarz, filozof i pedagog, autor m.in. Nowej Heloizy.
Świat ZofiiFilozofowie oświecenia uznali, że gdy rozum i wiedza zwyciężą, ludzkość uczyni wielki krok naprzód. […] Dziś nie jesteśmy już tak przekonani, że każdy rozwój ma tylko dobre strony. Ale krytyka cywilizacji została przedstawiona już przez francuskich filozofów oświecenia. […] Dla niektórych hasłem stał się powrót do natury. Za „naturę” filozofowie oświecenia uważali niemal to samo co „rozum”. Ludzki rozum jest bowiem dany przez naturę, w przeciwieństwie do Kościoła i cywilizacji. Podkreślano, że „ludzie natury” często są zdrowsi i szczęśliwsi od Europejczyków, właśnie dlatego, że nie są cywilizowani. Rousseau sformułował hasło „powrotu do natury”. Natura jest bowiem dobra i człowiek „z natury” jest dobry. Zło tkwi w społeczeństwie. Rousseau uważał także, że dziecko powinno żyć w „naturalnym” stanie niewinności tak długo, jak to możliwe. Można powiedzieć, że myśl, iż dzieciństwo jest samoistną wartością, wywodzi się z oświecenia. Wcześniej traktowano je tylko jako przygotowanie do dorosłego życia. Ale jesteśmy przecież ludźmi i przeżywamy swoje życie na Ziemi, również kiedy jesteśmy mali.
Jostein Gaarder, Świat Zofii, tłum. Iwona Zimnicka, Warszawa 1995, s. 339.
Omów, jakie znaczenia Rousseau nadawał słowu natura.
Wyjaśnij, co oznacza postulat powrotu do natury. Wykorzystaj różne źródła informacji.
„Jeden dzień na bezludnej wyspie” – napisz opowiadanie, które tak zatytułujesz. Opisz w nim ludzi i zdarzenia.
Stwórz listę 10 przedmiotów, które powinien zabrać ze sobą wykształcony człowiek na bezludną wyspę. Uzasadnij swój wybór.
Wyjaśnij, co może symbolizować dziś wyspa oddalona od cywilizacji.
Immanuel Kant
Immanuel Kant
(czyt.: imanuel kant) – niemiecki filozof, matematyk i logik, profesor na uniwersytecie w Królewcu. Autor Krytyki czystego rozumu.
Świat ZofiiJak pamiętamy, racjonaliści uważali, że podstawa wszelkiego ludzkiego poznania tkwi w ludzkiej świadomości. Pamiętamy także twierdzenie empirystów, że wszelka wiedza o świecie pochodzi ze zmysłów. […] W punkcie wyjścia Kant zgadza się z […] empirystami, że cała nasza wiedza o świecie pochodzi z doświadczeń uzyskanych za pomocą zmysłów. Ale – i tu podaje rękę racjonalistom – również w naszym rozumie tkwią istotne właściwości, mające wpływ na sposób, w jaki pojmujemy otaczający nas świat. […] Świadomość człowieka nie jest więc bierną „tablicą”, która jedynie przyjmuje wrażenia zmysłowe z zewnątrz. Ona je od razu formuje. […] Kant twierdził, że nie tylko świadomość dopasowuje się do rzeczy, lecz także rzeczy dopasowują się do świadomości. […] Kant wprowadził istotny podział między „rzeczą w sobie” a „rzeczą dla mnie”. Nigdy nie możemy osiągnąć pewnej wiedzy o rzeczy samej w sobie. Wiemy tylko, jak rzeczy „nam się ukazują”. […] Filozofowie przed Kantem zastanawiali się nad prawdziwie wielkimi problemami filozoficznymi – na przykład: czy człowiek ma nieśmiertelną duszę, czy istnieje jakiś bóg […]. Kant uważał, że człowiek nie może w tych sprawach osiągnąć pełnej wiedzy. Nie oznacza to wcale, że odrzucał ten rodzaj problemów. […] Gdy chodzi o takie wielkie pytania filozoficzne, rozum operuje, według Kanta, poza granicami tego, co my, ludzie, możemy poznać. A jednocześnie w naturze człowieka […] tkwi podstawowa potrzeba zadawania sobie takich właśnie pytań. Kiedy jednak pytamy o to, czy wszechświat jest skończony czy nieskończony, zadajemy pytanie o całość, której sami jesteśmy częścią. Dlatego właśnie tej całości nie możemy poznać.
Jostein Gaarder, Świat Zofii, tłum. Iwona Zimnicka, Warszawa 1995, s. 339.
Immanuel Kant sformułował teorię imperatywu. Imperatyw to nakaz niepodlegający dyskusji. Może on mieć np. charakter moralny. Kant sformułował go tak: „Postępuj tylko wedle takiej zasady, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się ona prawem powszechnym”.
Odpowiedz na pytanie zawarte we fragmencie tekstu.
Oto, o co nas Kant pyta. […] pytanie dotyczy imperatywu moralnego. Przypuśćmy, że wcale tego imperatywu nie słucham, że więc chcę na przykład, by wszyscy inni ludzie zawsze mówili prawdę i dotrzymywali obietnic, ja jednak będę kłamał i łamał swoje przyrzeczenia, kiedy mi wygodnie. Czy tak czyniąc, grzeszę przeciwko rozumowi i popadam w sprzeczność wewnętrzną?
W swojej wypowiedzi sformułuj tezę, wykorzystaj co najmniej dwa argumenty i dwa przykłady je ilustrujące.
Zadaniowo
Uporządkuj informacje na temat filozofii oświecenia i wypełnij pola w dzienniku. Wykorzystaj cytaty z fragmentów dzieł zamieszczonych w lekcji i dopasuj je do zaproponowanych kategorii tematycznych.
Połącz nazwisko filozofa z opinią.
Ludzie nie są wcale źli z natury. Powinni tylko kierować się sercem. Trzeba ich jednak tego nauczyć, odpowiednio kształtując już od wczesnego dzieciństwa., Słusznie, ludzie nie są źli. A raczej – nie są źli do szpiku kości. Oczywiście, każdy ma coś na sumieniu, ale i tak Bóg umieścił nas na najlepszym ze światów., Czy on jest najlepszy z możliwych, to trudno stwierdzić. Rozumowo tego się nie udowodni. Zresztą, tak naprawdę świat jest taki, jakim go sam widzisz: to ty „tworzysz” rzeczywistość., Gdy przychodzisz na świat, twój umysł nie ma żadnych „wpisanych” idei czy przekonań – wszystkiego musisz się nauczyć dzięki doświadczeniu.
| John Locke | |
| Jean-Jacques Rousseau | |
| Gottfried Wilhelm Leibniz | |
| Immanuel Kant |
Poglądy którego z oświeceniowych filozofów są ci najbliższe? Uzasadnij swój wybór.