Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Afryka to drugi co do wielkości kontynent na Ziemi. Północne wybrzeża tego lądu nad Morzem Śródziemnym były znane Grekom i Rzymianom już w starożytności. Nazwę Africa stosowano na oznaczenie rzymskiej prowincji obejmującej obszary Kartaginy i północnej Libii, a z czasem objęto tą nazwą cały ląd. Afryka ma szczególne położenie geograficzne, gdyż przecinają ją dwie charakterystyczne linie – równik i południk zerowy. Symetryczne położenie względem równika wpływa na strefowość geograficzną wielu elementów afrykańskiego środowiska przyrodniczego.

RokqweVNtqE241
Źródło: Winfried Bruenken (Amrum) (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 2.5.
Już wiesz
  • że Afryka leży symetrycznie względem równika;

  • jakie są współzależności między klimatem, roślinnością i glebą na danym obszarze;

  • czym są czynniki klimatotwórcze;

  • jakie są elementy klimatu;

  • jak odczytywać dane z diagramu klimatycznego;

  • jakie są elementy środowiska przyrodniczego.

Nauczysz się
  • wykorzystywać mapy tematyczne do charakterystyki położenia geograficznego Afryki i stref klimatyczno‑roślinno‑glebowych;

  • określać na podstawie danych położenie stacji klimatycznej w określonej strefie klimatycznej;

  • odróżniać strefy roślinne Afryki na podstawie ilustracji i opisów;

  • opisywać przykładowe zależności między klimatem, roślinnością i glebami w każdej ze stref krajobrazowych Afryki;

  • wyjaśniać przyczyny symetrycznego ułożenia stref klimatycznych, roślinnych i glebowych w Afryce.

ivbBBhrNpJ_d5e196

1. Afryka – symetryczne położenie względem równika, ukształtowanie powierzchni

Afryka jest drugim po Azji największym kontynentem na świecie. Jej powierzchnia wynosi 30,3 mln km Indeks górny 2. Zwartą bryłę lądu przecina równik i można mówić o prawie symetrycznym położeniu kontynentu względem niego. Afrykę przecina także południk zerowy, a zatem każdy skrajny punkt Czarnego Lądu musi leżeć na innej półkuli.
Afrykę znano już w starożytności – zaliczamy ją do Starego Świata. Na północy kontynent od Europy oddziela Morze Śródziemne, a na północnym wschodzie od Azji – Morze Czerwone. Pozostałe wschodnie wybrzeża Afryki oblewa Ocean Indyjski, a całe zachodnie – Ocean Atlantycki.

RGRwbF1IRXuoq1
Wyżynne ukształtowanie powierzchni i słabo rozwinięta linia brzegowa to cechy charakterystyczne Afryki
Polecenie 1

Korzystając z mapy hipsometrycznej Afryki, oblicz, w jakiej odległości od równika leżą Przylądek Biały i Przylądek Igielny.

Wskazówka

Pamiętaj, że 1° szerokości geograficznej odpowiada 111,1 km, a 1' to 1852 m.

Charakterystyczną cechą ukształtowania poziomego Afryki jest bardzo słabo rozwinięta linia brzegowa. Afryka ma trzykrotnie większą powierzchnię niż Europa, ale linia brzegowa tego lądu jest krótsza. Świadczy to o zwartości lądu. Jedynym większym półwyspem jest Półwysep Somalijski na wschodnim wybrzeżu. Większymi zatokami są: rozległa Zatoka Gwinejska na zachodnim wybrzeżu, Zatoka Adeńska na Morzu Arabskim i dwie zatoki na północy: Wielka Syrta i Mała Syrta. Jedyną dużą wyspą jest Madagaskar leżący na Oceanie Indyjskim (czwarta co do wielkości wyspa na świecie).

Na mapie hipsometrycznej Afryki dobrze są widoczne charakterystyczne cechy ukształtowania powierzchni.

  • Większość obszaru Afryki leży na znacznych wysokościach nad poziomem morza – średnia wysokość kontynentu to 660 m n.p.m.

  • Liczne kotlinowate obniżenia otoczone są przez rozległe tereny wyżynne.

  • Łańcuchy górskie rozciągają się na północy – góry Atlas – i na południu – Góry Przylądkowe oraz Góry Smocze.

  • Najwyższe szczyty kontynentu znajdują się w odosobnionych masywach górskich będących wygasłymi wulkanami. Są to: Kilimandżaro (5895 m n.p.m.), Kenia (5199 m n.p.m.), Ruwenzori (5109 m n.p.m.).

  • We wschodniej części Afryki od Morza Czerwonego do ujścia rzeki Zambezi biegną Wielkie Rowy Afrykańskie. Są to zapadliska tektoniczne w części wypełnione wodami potężnych, głębokich jezior, np. Tanganika o powierzchni 34,4 tys. kmIndeks górny 2 i głębokości 1435 m.

  • Region Afryki Wschodniej jest niestabilny tektonicznie, występują tu częste trzęsienia ziemi i znajdują się czynne wulkany, np. Meru (4565 m n.p.m.) czy Karisimbi (4507 m n.p.m.).

    RwFZMLyV9zdJC1
    Ważniejsze wyżyny i kotliny w Afryce

Ćwiczenie 1
R1L8hFUCyN6Ke1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
ivbBBhrNpJ_d5e287

2. Strefy klimatyczne w Afryce

Na powierzchni Ziemi występuje przestrzenne uporządkowanie elementów środowiska przyrodniczego, które zmieniają się wraz z szerokością geograficzną. Zjawisko to nazywa się strefowością geograficzną. Przyczyną strefowości jest kształt Ziemi i jej położenie względem Słońca, z czym wiąże się różny kąt padania promieni słonecznych, a to z kolei wpływa na zmiany ilości energii słonecznej dochodzącej do poszczególnych równoleżników. Na przykładzie Afryki – leżącej symetrycznie względem równika – można wykazać strefowość klimatyczną, roślinną i glebową oraz przedstawić wzajemne oddziaływania między elementami środowiska przyrodniczego.
Symetryczne położenie Afryki względem równika powoduje, że ok. 4/5 powierzchni tego lądu leży w strefie między zwrotnikiem Raka a zwrotnikiem Koziorożca. Wyrównana powierzchnia kontynentu i brak wielkich łańcuchów górskich umożliwiają swobodną cyrkulację mas powietrza, typową dla strefy gorącej.

RSwKhzoI5o6CX1
Uproszczony schemat cyrkulacji powietrza w strefie międzyzwrotnikowej

Do ważnych czynników geograficznych wpływających na typy klimatu w Afryce należą też wyżynny charakter kontynentu z wysokimi krawędziami na wybrzeżach oraz układ prądów morskich.

Dwa elementy klimatu – temperatura powietrza oraz wysokość opadów i ich roczny przebieg – są podstawą do wydzielenia typów klimatu w Afryce.
W strefie międzyzwrotnikowej średnie roczne temperatury powietrza mieszczą się w przedziale między 20°C a 30°C. Nieco niższe średnie temperatury roczne, od 10°C do 20°C, występują jedynie na północnych i południowych krańcach kontynentu oraz na obszarach leżących na dużych wysokościach n.p.m.
Sumy opadów rocznych również wykazują wyraźną strefowość.

RYoHSexLT7bUF1
Średnie roczne sumy opadów w Afryce

W strefie równikowej opady są wysokie – przekraczają 2 tys. mm. Im dalej na północ i południe, tym opadów jest mniej. Na Saharze przeciętej przez zwrotnik Raka roczna suma opadów nie przekracza 250 mm. Z kolei na półpustyni Kalahari leżącej na zwrotniku Koziorożca opady są nieco wyższe i wynoszą od 250 mm do 500 mm. W strefie wybrzeży wpływ na wysokość opadu mają prądy morskie. Chłodny Prąd Benguelski przyczynił się do powstania Pustyni Namib leżącej na wybrzeżu południowo‑zachodnim.
Mapa typów klimatu w Afryce i diagramy klimatyczne pokazują ich strefowe ułożenie.

RObeDKn9xY2on1
Mapa typów klimatu; roczny przebieg średnich miesięcznych temperatur powietrza i sum opadów miesięcznych w wybranych stacjach klimatycznych w Afryce

Położenie geograficzne Afryki oraz oddziaływanie czynników geograficznych powodują, że:

  • typy klimatu układają się symetrycznie względem równika;

  • na całym obszarze kontynentu przeważają gorące i ciepłe typy klimatu;

  • rozkład opadów jest uwarunkowany cyrkulacją atmosferyczną w strefie międzyzwrotnikowej i też wykazuje symetryczne ułożenie względem równika;

  • przebieg opadów w poszczególnych miesiącach wyznacza afrykańskie pory roku – deszczową i suchą.

Ćwiczenie 2
R48FsyndtSLWL1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RUl0ReZ9z2v7w1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
ivbBBhrNpJ_d5e376

3. Strefy krajobrazowe Afryki

Strefowy układ klimatów w Afryce wpływa na strefowe ułożenie naturalnych zespołów (formacji) roślinnych, a także typów gleby. Składniki środowiska przyrodniczego występujące na pewnym obszarze oddziałują na siebie. Efektem jest powstanie w Afryce wyraźnie zaznaczających się krajobrazów, które zmieniają się w czasie – zgodnie z cyklami geograficznymi i astronomicznymi (pory roku), a także w wyniku oddziaływania naturalnych czynników żywiołowych (opady, susze); współcześnie również pod wpływem działalności człowieka (rolnictwo, górnictwo).
Mapa poniżej przedstawia krajobrazy Afryki – zauważ, że nazwy stref roślinnych stosuje się także do określenia stref krajobrazowych.

R1AY39lM79eoK1
Równoleżnikowy układ stref roślinnych (krajobrazowych) w Afryce
Charakterystyka stref roślinnych i glebowych w Afryce

WILGOTNY LAS RÓWNIKOWY
W KOTLINIE KONGO

W strefie klimatu równikowego wilgotnego występuje wiecznie zielony, gęsty, wilgotny wielowarstwowylasivbBBhrNpJ_d438e211las będący najbujniejszą formacją roślinną na Ziemi. Wyróżnia się on wielką bioróżnorodnością gatunkową i ekosystemową. Szacuje się, że żyje w nim ok. 25 tys. gatunków roślin, w tym ok. 3 tys. drzew. Las równikowy, nazywany także lasem deszczowym, składa się z kilku warstw roślinności wzajemnie się przenikających. Wysoka temperatura powietrza i duża wilgotność umożliwiają całoroczną wegetację roślin. Brak pór roku powoduje, że obok siebie występują rośliny tego samego gatunku, z których jedna dopiero kwitnie, a druga już owocuje. Cechą charakterystyczną drewna jest brak pierścieni przyrostów rocznych. Świat zwierząt jest również bardzo różnorodny

Wysoka temperatura gleby i duża jej wilgotność przyczyniają się do szybkiego rozkładu szczątków organicznych, które są natychmiast wykorzystywane przez kolejne pokolenie roślin. Procesy chemiczne i biochemiczne przebiegają tu kilkakrotnie szybciej niż w innych strefach. W procesie wietrzenia powstają tlenki żelaza i glinu barwiące gleby na czerwono. Są one nazywane glebami czerwono‑żółtymi (ferrasolami, glebami ferralitowymi)

SAWANNA
W STREFIE KLIMATU PODRÓWNIKOWEGO

W strefie klimatu podrównikowego, w którym naprzemiennie występują pora deszczowa i sucha, charakterystyczną formacją roślinną jestsawannaivbBBhrNpJ_d438e217sawanna. Obejmuje ona obszar na północ od lasu równikowego do równoleżnika 15°N i na południe do 18°S. Sawanna jest formacją roślinną zajmującą największy obszar w Afryce. W zależności od długości trwania pory wilgotnej i sumy opadu różni się ona składem gatunkowym roślinności. Dominującą roślinnością zawsze sątrawyivbBBhrNpJ_d438e236trawyz pojedynczymi kępami drzew, głównie akacji o parasolowatych kształtach i baobabówivbBBhrNpJ_d438e230baobabów. Im mniejsza ilość opadu, tym uboższa jest roślinność. W obszarze o niskim opadzie, ok. 200‑500 mm, występuje typ suchej sawanny kolczastej porośniętej przez niskie trawy i kolczaste krzewy.
W porze deszczowejivbBBhrNpJ_d438e224W porze deszczowej sawanny obfitują w pokarm roślinny, dlatego też w tym czasie występuje tu bogaty i zróżnicowany gatunkowo świat zwierząt trawożernych, liściożernych, mięsożernych i padlinożernych

Gleby na sawannach są ubogie w składniki odżywcze. Sezonowa zmienność zawartości wilgoci powoduje wymywanie cząstek ilastych. Występujące na sawannach częste pożary niszczą ochronną pokrywę roślinną i obnażają warstwę glebową, z której deszcz wypłukuje, a wiatr wywiewa substancje pokarmowe. Typowymi glebami sawann są gleby czerwonobrunatne

PUSTYNIE
W STREFIE KLIMATU ZWROTNIKOWEGO SUCHEGO

W strefie klimatu zwrotnikowego suchego i skrajnie suchego występują pustynie. Termin ten odnoszący się do formacji roślinnej określa obszar pozbawiony zwartej szaty roślinnej. W Afryce Północnej na zwrotniku Raka leży SaharaivbBBhrNpJ_d438e261Sahara – największa gorąca pustynia na świecie o powierzchni 9 mln kmIndeks górny 2. Na południu na zwrotniku Koziorożca rozciąga siępółpustynia KalahariivbBBhrNpJ_d438e248półpustynia Kalaharii leżąca na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiegopustynia NamibivbBBhrNpJ_d438e255pustynia Namib. Na tych obszarach czynnikami kształtującymi krajobrazy są: duże zmiany temperatury powietrza między dniem a nocą, częste suche i gorące wiatry oraz sporadyczne (raz na kilka lat) obfite i gwałtowne deszcze. Roślinność jest uboga, stanowią ją suchorostysłonoroślaivbBBhrNpJ_d438e267suchorostysłonorośla. Zwierząt też jest niewiele i wszystkie są doskonale przystosowane do długich okresów suszy. W niektórych miejscach pustyń wody gruntowe występują na powierzchni (w postaci źródeł) albo płytko pod ziemią – wydrążono tam studnie i powstałyoazyivbBBhrNpJ_d438e242oazy – miejsca, gdzie rozwinęła się względnie bogata roślinność

Elementem klimatu kształtującym gleby na pustyniach są wielkie wahania temperatury powietrza oraz silne wiatry. Przyczyniają się one do intensywnego wietrzenia mechanicznego, którego wynikiem jest obfita zwietrzelina składająca się z okruchów skalnych, żwirów, piasków i pyłów. Wiatr przemieszcza składniki wietrzenia i powstają różne typy pustyń: kamienista, żwirowa, piaszczysta, pylasta.
Podsiąkanie wód i ich szybkie parowanie powoduje powstanie skorup i wykwitów solnych – tworzą się wówczas gleby zasolone lub gleby słone

ROŚLINNOŚĆ ŚRÓDZIEMNOMORSKA
W STREFIE KLIMATU PODZWROTNIKOWEGO

Wybrzeża nad Morzem Śródziemnym i południowe krańce Afryki objęte są klimatem podzwrotnikowym. W tym klimacie lato jest ciepłe i suche, zimą opadyivbBBhrNpJ_d438e285zimą opady są dość wysokie, ale temperatury stosunkowo niskie. Dwa czynniki sprzyjające rozwojowi roślinności nie występują w tym samym czasie. Wpływa to na rozwój określonych gatunków roślinivbBBhrNpJ_d438e292określonych gatunków roślin i ich postacie. Dominująca formacja roślinna na północy Afryki to zielone zarośla kolczastych krzewów zwanemakiąivbBBhrNpJ_d438e273makią. Są one niezbyt wysokie, gdzieniegdzie występują rzadkie lasy z dębem ostrolistnym i wawrzynem szlachetnym. Na południowych krańcach AfrykiivbBBhrNpJ_d438e279Na południowych krańcach Afryki spotkać można podobny typ roślinności, ale tamtejsze gatunki są inne niż na północy kontynentu. Rośliny dostosowały się tam do letniego, wydłużonego okresu suszy, rozwinęły głębokie systemy korzeniowe i wykształciły sposoby zapobiegania utracie wody. Liście są twarde, długie, srebrzyste, pokryte często warstwą chroniącą przed zimnem i zmniejszającą parowanie. Roślinność klimatu podzwrotnikowego wilgotnego często określa się jako zimozielonątwardolistną

Najważniejszymi glebami w tych obszarach są słabo zwietrzałe gleby brunatne oraz gleby czerwonobrunatne – terrarosa. Cechują się one sezonową zmiennością uwilgocenia

Ćwiczenie 4
RFF4tJWJoLRwR1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
ivbBBhrNpJ_d438e211
ivbBBhrNpJ_d438e217
ivbBBhrNpJ_d438e224
ivbBBhrNpJ_d438e230
ivbBBhrNpJ_d438e236
ivbBBhrNpJ_d438e242
ivbBBhrNpJ_d438e248
ivbBBhrNpJ_d438e255
ivbBBhrNpJ_d438e261
ivbBBhrNpJ_d438e267
ivbBBhrNpJ_d438e273
ivbBBhrNpJ_d438e279
ivbBBhrNpJ_d438e285
ivbBBhrNpJ_d438e292
ivbBBhrNpJ_d5e636

Podsumowanie

  • Afryka, drugi co do wielkości kontynent na świecie, ma powierzchnię 30,3 mln kmIndeks górny 2. Stanowi zwarty blok lądowy o słabo rozwiniętej linii brzegowej, leżący symetrycznie po obu stronach równika.

  • Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Afryki jest dominacja obszarów wyżynnych i kotlinowatych. Średnia wysokość kontynentu wynosi 660 m n.p.m.

  • Położenie geograficzne Afryki wpływa na symetryczne ułożenie stref klimatycznych, roślinnych i glebowych. Elementy środowiska przyrodniczego, oddziałując na siebie, wytworzyły wyraziste, silnie zróżnicowane krajobrazy strefowe.

  • Klimat, pokrywa roślinna i gleba pozostają ze sobą w ścisłych współzależnościach. Roślinność jest wykładnikiem klimatu, a granice typów roślinności określają zasięg typów klimatu; gleba jest kształtowana zarówno przez klimat, jak i typ roślinności.

  • W klimacie równikowym wybitnie wilgotnym rośnie gęsty, wielopiętrowy las równikowy. W klimacie podrównikowym z porami suchymi i deszczowymi rozwinęły się trawiaste sawanny. W klimacie zwrotnikowym suchym powstały półpustynie i pustynie, a wśród nich Sahara – największa pustynia na świecie. Klimat podzwrotnikowy wilgotny (śródziemnomorski) występuje na północnych i wschodnich wybrzeżach Afryki, gdzie rozwinęła się twardolistna i zimozielona roślinność makii.

Praca domowa
Polecenie 2.1

Posługując się mapą hipsometryczną Afryki, określ jej położenie geograficzne.

Polecenie 2.2

Odczytaj na mapie hipsometrycznej Afryki najważniejsze elementy linii brzegowej tego kontynentu.

Polecenie 2.3

Wyjaśnij, dlaczego rzeki w strefie klimatu równikowego wilgotnego są zasobne w wody przez cały rok.

Polecenie 2.4

Wykorzystaj mapy tematyczne w atlasie i opisz czynniki geograficzne, które umożliwiają rzece Nil przepłynięcie pustyni Sahary i dotarcie do Morza Śródziemnego.

Polecenie 2.5

*Wykorzystaj różne źródła informacji i przedstaw charakterystykę jednej ze stref krajobrazowych w Afryce.

ivbBBhrNpJ_d5e716

Zadania

Ćwiczenie 5
RdyMYVbg9MjQY1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R17LseS19BUJh1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R4E2yjBgHxb6Z1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R4rgaa9hQFfuJ1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
R19xnu0Lyn34c1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.