Tekst animacji

Heraklitejski wariabilizm

Heraklitejska koncepcja filozofii, uznająca zmienność za właściwość wszystkiego, prowadzi nas do paradoksalnego stwierdzenia: jedyną formą stałości jest nieustające przekształcanie się. Powstające i ginące rzeczy podlegają procesowi stawania się, który nigdy nie dobiega końca. Rozważania Heraklita zostały przez niego spisane w formie krótkich zdań, tak zwanych aforyzmów, czyli krótkich sentencji wyrażających określoną myśl. Przedstawione przez filozofa zagadnienia stanowią materiał, który trudno zinterpretować w sposób jednoznaczny. Diogenes Laertios twierdzi, że Heraklit niejasno i zawile wyrażał swoje myśli, aby sens jego rozważań był zrozumiały jedynie dla tych, którzy są gotowi pojąć przedstawione przez niego prawdy. Z tego powodu filozof zyskał przydomek “Ciemnego”. Jeden z najbardziej znanych aforyzmów Heraklita brzmi:

Tych, którzy wstępują do tych samych rzek, coraz to inne zalewają wody.

Heraklitejski wariabilizm jako afirmację zmienności przyjęło się wyrażać za pomocą formuły: wszystko płynie”. Każde przekształcenie jako wyraz nieustającego stawania się rzeczy jest niepowtarzalne. W przeciwieństwie do filozofa z Efezu Parmenides uważał zmienność, czyli ruch, za złudzenie, ponieważ jego zdaniem wszystko stanowi jeden statyczny byt. Dla przedstawicieli szkoły eleackiej uznawanie przekształceń rzeczy, czyli ich powstawania i ginięcia, byłoby równoznaczne ze zgadzaniem się na to, że byt przechodzi w niebyt i odwrotnie, co stanowi przyczynę wszelkich fałszywych mniemań.

Rzeczy przeciwstawne łączą się, a z różniących się od siebie powstaje najcudowniejsza harmonia i wszystko powstaje przez walkę.

Stawanie się rzeczy, a więc dokonywanie się nieustających zmian, zachodzi poprzez przechodzenie w ich przeciwieństwa. Zdaniem Heraklita wszystko, co istnieje, pozostaje w stanie wojny. Powstawanie ciemności jest możliwe tylko dzięki temu, że wyłania się z niej jasność, a konflikt ten wyraża się właśnie poprzez trwanie w zmianie, a więc przeistaczanie się w przeciwieństwo. Dlatego też stan wojny, ciągłej walki opozycyjnych istnień, stanowi równocześnie rodzaj wyższej harmonii. Stające się byty umożliwiają swoje wzajemne istnienie właśnie dlatego, że stanowią przeciwieństwa i przemieniają się w siebie nawzajem. Kiedy jednak przyjmiemy perspektywę eleacką, stanowisko Heraklita może wydawać się niedorzecznym. Wielość bytów, do tego ich ciągłe przekształcanie się, jest równoznaczne z uznaniem istnienia zarówno bytu, jak i niebytu. Dlatego właśnie Parmenides przyjął na drodze swoich rozważań, że byt może być tylko jeden, a do tego niepodzielny.

Choć 'logos' obowiązuje wszędzie, na ogół każdy rozumuje po swojemu.

Utożsamienie pierwszej przyczyny ze zmiennością nie oznacza dla Heraklita, że w świecie nie panuje żadna forma ładu, wręcz przeciwnie. Logos rozumiany jako przekształcenia wszystkiego, co istnieje to rodzaj kosmicznej inteligencji, boskich praw urzeczywistniania, czyli przeistaczania się przeciwieństwa. Każdy przejaw arché wykazuje się odmienną formą rozumności, to jest: działa w zgodzie ze sobą samym, wyrażając jednocześnie swoim działaniem kosmiczny porządek i harmonię logosu. Natomiast dla przedstawicieli szkoły eleackiej, uczniów Parmenidesa i niego samego, logos oznacza prawdziwe poznanie, a więc określenie właściwości jedynego bytu i wyzwolenie się z iluzji istnienia niebytu. Jak widzisz, logos utożsamiany z rozumnością, dla starożytnych mógł mieć zbliżone, lecz nieco odmienne znaczenie.

Ogień sprawiedliwą powinnością wszystkiego, wszystko wymianą ognia, jak towar za złoto, złoto za towar.

Heraklit z Efezu jako jeden z przedstawicieli jońskiej filozofii przyrody pragnął ustalić, czym jest arché. Jak już wiemy, filozof utożsamił pierwszą przyczynę z samą zmiennością. Uważał jednak, że sposób zachodzenia przekształceń objawia się w postaci kosmicznego porządku, logosu, czyli przeistaczania się we wzajemne przeciwieństwa. Zdaniem Heraklita zmienność, a więc wieczna walka przeciwieństw, ma postać żywiołu ognia stanowiącego doskonały przejaw ruchliwości. Parmenidejskie rozważania, w przeciwieństwie do jońskich filozofów przyrody, możemy interpretować jako próby ustalenia możliwości poznawczych. Dla eleatów doświadczanie za pomocą zmysłów obarczone było możliwością wkroczenia na drogę błędnego mniemania, czyli uznana istnienia niebytu oraz zmienności. Rozum natomiast, czyli logos, miał gwarantować odkrycie tego, co prawdziwe i niezmienne, lecz nie w postaci pierwszej zasady, lecz określenia właściwości samego bytu.