Ilustracja przedstawia Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie. Na ilustracji widoczna jest górna część kościoła w jasnożółtym kolorze. Fasada ozdobiona jest licznymi rzeźbieniami, w dolnej części widać głowy ciemnych figur.
Ważne daty
koniec XVI do połowy XVII wieku – wczesny barok
2 połowa XVII do początku XVIII wieku – dojrzały barok
początek XVIII wieku do 3 ćw. XVIII wieku – późny barok
1568‑1584 – czas wznoszenia rzymskiego kościoła jezuickiego il Gesù - pierwowzoru dla wielu kościołów barokowych (nie tylko jezuickich)
1597‑1619 Czas budowy krakowskiego kościoła p.w. śś. Piotra i Pawła - najważniejszej budowli jezuickiej w Polsce i najbardziej zbliżonej do pierwowzoru
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
RfpK3Jx8xcxV81
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),
2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
8. porównuje style i kierunki oraz ich wzajemne oddziaływania; uwzględnia źródła inspiracji, wpływ wydarzeń historycznych i kulturalnych oraz estetyki na cechy tych stylów;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
3. definiuje terminy i pojęcia związane z dziełami współczesnymi, które wymykają się klasyfikacjom i przyporządkowaniu do tradycyjnych dyscyplin artystycznych, jak: collage, instalacja, asamblaż, ambalaż, ready made, dekalkomania, fotomontaż, frotaż, happenning i performance;
5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury.
Nauczysz się
przedstawiać genezę architektury jezuickiej oraz jej tło historyczne i religijne;
rozróżniać najważniejsze kościoły jezuitów w Polsce i zna ich twórców;
opisywać rzut kościoła jezuickiego oraz formy i detale architektoniczne.
Początek architektury jezuickiej
Początek architektury jezuickiejJezuicijezuickiej w Polsce to jednocześnie początek architektury barokowej. Prosto z Rzymu przywędrowały do Polski wzory architektoniczne pierwszych kościołów wznoszonych w nowym stylu, należących do męskiego zakonu jezuitów. Po Soborze Trydenckim, w okresie kontrreformacji, zakon ten był głównym narzędziem Kościoła do wprowadzania w życie postanowień soboru reformujących Kościół. Jezuici zajmowali się również szkolnictwem, stąd kościołom często towarzyszyły szkoły i kolegia. Architektura jezuicka miała być wyrazem potęgi Kościoła i stanowić oprawę rozbudowanych nabożeństw. Wrażenie na wiernych miała wywierać poprzez monumentalne formy, bogate dekoracje oraz oddziaływanie światłem i efektami plastycznymi. Pierwszy kościół jezuicki to świątynia il Gesù w Rzymie.
R17J9iQsubCFE1
Jej głównym architektem był Jacopo da Vignola; fasadę projektował Giacomo della Porta. Świątynię wznoszono w latach 1568‑1584. Zarówno jej plan, jak i fasada, stały się pierwowzorem dla wielu kościołów barokowych, nie tylko jezuickich. Monumentalna fasada jest bezwieżowa i dwukondygnacyjna, rozplanowana symetrycznie, z prostotą i powściągliwością, tworząc w efekcie surową, harmonijną całość.
R1ZguHFqHApoP1
Taki typ fasady nazywany jest parawanowym. W planie kościół il Gesù jest zwartą budowlą jednonawową, z transeptem nieznacznie wysuniętym poza korpus i płytkim, prostokątnym prezbiterium zamkniętym apsydą i flankowanym dwoma aneksami.
R182nTyjnFAxJ1
Do nawy przylegają otwarte ku niej kaplice boczne, podobnie jak do ramion transeptu. Nawa i kaplice sklepione są kolebkowo, a na skrzyżowaniu nawy i transeptu znajduje się kopuła. Nad kaplicami umieszczono empory. Dzięki kopule wschodnia, najważniejsza partia kościoła, była dobrze doświetlona, a rozplanowanie wnętrza zapewniało dobrą akustykę i widoczność z nawy głównej. Natomiast liczne kaplice boczne służyły do prywatnej modlitwy wiernych.
Jezuici zostali sprowadzeni do Polski przez kardynała Stanisława Hozjusza w 1564 roku. Ich pierwszą siedzibą było Braniewo (woj. warmińsko‑mazurskie), w którym zajęli zabudowania dawnego klasztoru pofranciszkańskiego. Natomiast pierwszy kościół jezuicki, pod wezwaniem Bożego Ciała, został wzniesiony w Nieświeżu (obecnie na Białorusi).
Inicjatywa fundacji kościoła wyszła od księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła. Budowę rozpoczęto w 1582 roku, jeszcze podczas trwania budowy rzymskiego kościoła il Gesù. Projektantem kościoła w Nieświeżu był Giovanni Maria Bernardoni. Po zwyczajowym zatwierdzeniu projektu przez Stolicę Apostolską, której bezpośrednio podlegali jezuici, rozpoczęto budowę pierwszego kościoła barokowego na północ od Alp. Wzorem była macierzysta, rzymska świątynia jezuitów. W Nieświeżu powtórzono dużą część zastosowanych w niej rozwiązań. Podobieństwo można dostrzec w rzucie
RYe1bnWVdXViJ1
oraz szerokiej, dwukondygnacyjnej fasadzie.
R38MTZyfaJptV1
Obszerna nawa i kopuła na skrzyżowaniu naw to również rozwiązania znane z Rzymu, podobnie jak aneksy przy prezbiterium i empory. Taka sama jest również pozioma artykulacja wnętrza - profilowane belkowanie oraz gierowane gzymsyGzyms gierowanygierowane gzymsy obiegające nawę i transept nad pilastrami filarów weszły odtąd na stałe do repertuaru form barokowych na terenie Polski.
RpYcaCT3wdD5w1
Między obydwoma założeniami występują także istotne różnice. Kościół nieświeski różni się od rzymskiego formą bazylikowego korpusu nawowego, dwuprzęsłowego prezbiterium oraz długością transeptu, niewychodzącego poza murów korpusu nawowego. Odmienny jest także rzut apsydy, mocno spłaszczony. Przylegające do naw bocznych kaplice o wielobocznym rzucie wzniesione zostały razem z kościołem lub krótko po jego wzniesieniu.
Kościół p.w. św. Piotra i Pawła
R1IbJs18fgzNW1
Najwierniejszą kopią rzymskiej świątyni il Gesù jest krakowski kościół p.w. św. Piotra i Pawła wznoszony w latach 1597‑1619. Pierwszym protektorem fundacji był biskup krakowski, Jerzy Radziwiłł. Gdy jednak okazało się, że nie jest w stanie sprostać wysokim wymaganiom finansowym, patronat nad fundacją przejął król, Zygmunt III Waza. Król był zwolennikiem kontrreformacji oraz hojnym mecenasem nowego stylu. Sam był też znakomicie wykształcony artystycznie - teoretycznie i praktycznie (zajmował się malarstwem i złotnictwem). Świątynia szybko zyskała rangę najważniejszego jezuickiego założenia w kraju i była wyrazem triumfu idei kontrreformacyjnych. Elementy związane z mecenatem królewskim znalazły się na fasadzie kościoła. Są to: godło Wazów, czyli Snopek, i posągi: św. Zygmunta, patrona króla oraz św. Kazimierza - księcia z dynastii Jagiellonów kanonizowanego dzięki staraniom Zygmunta III Wazy.
Przy wznoszeniu kościoła zatrudnionych było kilka osób. Projektantem i pierwszym budowniczym był Józef Britius; jego prace kontynuował budowniczy kościoła w Nieświeżu, Giovanni Maria Bernardoni, a następnie Giovanni Trevano. Fasadę zaprojektował Giovanni de Rosis, pracujący wcześniej przy budowie kościoła il Gesù. Powtarza ona zasadniczo rozwiązania zastosowane w kościele rzymskim, ale jej proporcje są lżejsze i smuklejsze. Pewne różnice widoczne są również w planach i proporcjach wnętrza obydwu kościołów. Krakowski krótszy jest o jedno przęsło, krótsze jest też prezbiterium i transept.
RVkbUwy3uiLWA1
Nad kaplicami bocznymi nie ma empor, w odróżnieniu od pierwowzoru. Odmienne niż w pierwowzorze są proporcje poszczególnych części kościoła; jest on również wyższy. Półkulista kopuła z kościoła il Gesù tu została zamieniona na półeliptyczną. Mimo to zarówno rzut, jak i bryła są zwarte i jednorodne, a także funkcjonalne. Artykulacja wnętrza jest rozwinięciem rozwiązań zastosowanych w Nieświeżu; spoczywające na pilastrach belkowanie z wieńczącym je gzymsem jest w krakowskim kościele mocniej wyłamane i bardziej plastyczne.
R5qPIPPFG8TFA1
Zaburzający nieco przejrzystość dyspozycji wnętrza ołtarz główny, przesłaniający okna apsydy, jest późniejszy; jego autorem był Kacper Bażanka. Charakterystyczną cechą architektury kościoła p.w. św. Piotra i Pawła jest odzwierciedlenie układu wnętrza w bryle zewnętrznej.
RjnR8doLujclF1
Wieże
Odmienną tendencją w kształtowaniu elewacji jest nadanie jej strzelistości poprzez umieszczenie na krańcach dwóch wież. Rozwiązanie takie nie było zbyt popularne we wczesnym baroku we Włoszech; jego rozkwit przypada dopiero na późny okres rozwoju tego stylu. Mimo to fasada dwuwieżowa pojawiła się w czasach Zygmunta III Wazy w podkrakowskim kościele kamedułów na Bielanach. To rozwiązanie zostało również zaadaptowane przez architekturę jezuicką. Dwuwieżową fasadę miał, rozebrany w czasie II wojny światowej, pojezuicki kościół p. w. św. Ignacego Loyoli w Bydgoszczy.
RMnnxQg0y9FCo1
Jego budowę rozpoczęto w 1637 roku, a ukończono w 1649. Początkowo kościół nosił wezwanie Świętego Krzyża. W pierwszym założeniu była to budowla utrzymana w duchu późnego renesansu, jednonawowa, z dwiema kaplicami, bez wież. Sama fasada, zwieńczona trójkątnym szczytem z wolutami, była dość płaska i utrzymana raczej w duchu poprzedniej epoki niż rozwijającego się baroku.
To przykład innego nurtu w rozwoju sztuki barokowej w Polsce - nurtu opartego na starszych rozwiązaniach z elementami rodzimej tradycji. Znane z przekazów ikonograficznych wieże powstawały pojedynczo do końca XVII wieku. Do wysokości szczytu miały przekrój kwadratu; powyżej przechodziły w ośmiobok. Przebudowa fasady w stylu neoklasycystycznym miała miejsce u schyłku XIX wieku. Innym przykładem kościoła jezuickiego z dwuwieżową fasadą jest kościół p.w. św. Franciszka Ksawerego w Piotrkowie Trybunalskim.
RziSYA6nQJhlk1
Kościół zamyka krótką uliczkę prowadzącą od rynku. Prace budowlane rozpoczęto u schyłku XVII wieku, a po przerwie podjęto na początku XVIII wieku. Dzięki zachowanemu planowi zaobserwować można różnice pomiędzy projektem a jego realizacją.
R1BOLU3dEXd631
Mimo zachowania w nim zasadniczo planu rzymskiego il Gesù, czyli nawy z otwierającymi się do niej arkadami kaplic bocznych, nie zastosowano tu kopuły i transeptu. Jego reminiscencją są lekko wysunięte kaplice flankujące przęsło wschodnie. Taki zredukowany plan charakterystyczny był dla założeń jezuickich wznoszonych w 2 połowie XVIII wieku. Pionowa artykulacja wnętrza podkreślona została zdwojonymi pilastrami o kanelowanych trzonach i bogato rzeźbionych głowicach kompozytowych. Pilastry podtrzymują profilowane belkowanie zwieńczone wyłamywanym gzymsem.
RBP97ur7pJFKR1
Mniej plastyczne są podziały fasady. Jej osiowość podkreślają nieznacznie wysunięte przed lico pilastry oraz balkon nad portalem. Ożywieniem są zróżnicowane w formie obramienia okienne oraz przyczółek flankowany wolutami.
m2fd5561a1c9b7e07_0000000000105
Kościół w Krzemieńcu
R1Avelumv1I331
W 1731 roku rozpoczęła się budowa kościoła jezuickiego w Krzemieńcu (obecna Ukraina), będącego częścią większego założenia. Fundatorem kościoła był książę Michał Serwacy Wiśniowiecki, z zamiłowania architekt. Zapewne miał on wpływ na wygląd świątyni projektowanej prawdopodobnie przez Pawła Fontanę. Projekt ten został następnie opracowany i realizowany przez księdza Pawła Giżyckiego. Kościół jest budowlą jednonawową z transeptem, zamkniętym od zachodu krótkim prezbiterium flanowanym bocznymi pomieszczeniami.
RDnR5GaUTBDgI1
Do krótkiej, dwuprzęsłowej nawy przylegają kaplice, a poprzedza je krótkie przęsło chóru muzycznego. W planie charakterystyczne jest zamknięcie prezbiterium, ramion transeptu oraz kaplic murami na rzucie łuku odcinkowego. Dynamizm wnętrza opiera się na plastycznej artykulacji - pionowej w postaci zdwojonych pilastrów i poziomej w postaci zwielokrotnionego i wyłamanego belkowania.
Na skrzyżowaniu nawy i transeptu znajduje się kopuła. Dwuwieżowa, dwukondygnacyjna fasada ma lekko falujący przebieg. Do jej podziałów, podobnie jak w przypadku wnętrza, zastosowano zwielokrotnione pilastry i gzymsy. Drugą kondygnację fasady akcentują przyczółki o zróżnicowanej formie; ponadto oś środkowa zwieńczona została uskokowym przyczółkiem flankowanym balustradą.
Architektura jezuicka w Polsce nie stanowiła zwartej, jednolitej grupy. Przestrzegany początkowo schematSchemat il Gesùschemat macierzystego kościoła rzymskiego z biegiem czasu ulegał redukcji. Bardzo często budowle jezuickie były bazylikami, sporadycznie kościołami halowymi. Mimo przyjęcia się nowego stylu do połowy XVII wieku wciąż powstawały kościoły o cechach późnomanierystycznych. Wyraźne zmiany zachodziły w ukształtowaniu fasady zachodniej - od parawanowej, wzorowanej na fasadzie kościoła il Gesù, poprzez jedno- i dwuwieżowe. Artykulacja wnętrza i fasad podlegała tej samej ewolucji, co sztuka epoki.
m2fd5561a1c9b7e07_0000000000217
Krakowski Il Gesù?
RhngDq8S5IqOp1
R1cXQ4odyFeor1
RSyE1oNmlWHSu1
R1UP9P4gITttS1
RlsvWbMayGwNH1
RZ6RankToapV51
RMekYs9gujueF1
R13SVS4dfQtjd1
R1bPHj01v7d2M1
RDWYn1VZYqrDR1
RN8Fw160E3NSQ1
R15P5c9dUwTG91
RwpgkDeWQfilQ1
R1Cy3sC21CgmU1
RE0LgtqbaKg9O1
RBQLky7FfZzk41
Rrxf841EkRnAK1
R97HKIElZhcnb1
RQa9CYlx4Hv6H1
Rt2mMs9esoEKZ1
RfnTpiOMNsEdW1
R17FWEmCWfEqc1
RxmQP31KT8nlq1
ROFrkyZPtnYJU1
R83TljWsmDcAf1
RjEoYXexc9uZN1
R1FuwsSuMjCpP1
R1LMvkfH7Nnly1
R1X3JfwzQj72W1
RBxzfCsrCFq0T1
R1LLI4ajBtAfu1
RiTSeaeHZvo9K1
RMVF16ig98H4I1
R1Pp2J8jwXkFt1
R18s1H6E70HCN1
RoyV6qqJSALO51
R1R7GrIpL5l4C1
m2fd5561a1c9b7e07_0000000000279
Zadania
classicmobile
Ćwiczenie 1
RAXxFaenlhSNY1
static
Ćwiczenie 1
classicmobile
Ćwiczenie 2
R10d1ILxLx0rk1
static
Ćwiczenie 2
classicmobile
Ćwiczenie 3
RICFK5b6H67dx1
static
Ćwiczenie 3
classicmobile
Ćwiczenie 4
R1eY1IHyGVHfx1
Przyporządkuj architekta do zaprojektowanego przez niego kościoła. Kościół il Gesu w Rzymie, Możliwe odpowiedzi: Giovanni Maria Bernardoni, Giacomo della Porta, Giovanni de Rosis, Jacopo da Vignola; Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Krakowie, Możliwe odpowiedzi: Giovanni Maria Bernardoni, Giacomo della Porta, Giovanni de Rosis, Jacopo da Vignola; Kościół Bożego Ciała w Nieświeżu, Możliwe odpowiedzi: Giovanni Maria Bernardoni, Giacomo della Porta, Giovanni de Rosis, Jacopo da Vignola;
Przyporządkuj architekta do zaprojektowanego przez niego kościoła. Kościół il Gesu w Rzymie, Możliwe odpowiedzi: Giovanni Maria Bernardoni, Giacomo della Porta, Giovanni de Rosis, Jacopo da Vignola; Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Krakowie, Możliwe odpowiedzi: Giovanni Maria Bernardoni, Giacomo della Porta, Giovanni de Rosis, Jacopo da Vignola; Kościół Bożego Ciała w Nieświeżu, Możliwe odpowiedzi: Giovanni Maria Bernardoni, Giacomo della Porta, Giovanni de Rosis, Jacopo da Vignola;
Przyporządkuj budowlom właściwych architektów.
Giovanni Maria Bernardoni, Jacopo da Vignola, Giovanni de Rosis, Giacomo della Porta
kościół il Gesù w Rzymie
kościół p. w. Bożego Ciała w Nieświeżu, kościół p. w. śś. Piotra i Pawła w Krakowie
kościół il Gesù w Rzymie
kościół il Gesù w Rzymie, kościół p. w. śś. Piotra i Pawła w Krakowie
Źródło: Monika Kamińska.
static
Ćwiczenie 4
classicmobile
Ćwiczenie 5
RjurpblVWLC4Q1
static
Ćwiczenie 5
classicmobile
Ćwiczenie 6
Ru2OFKPpVHdIY1
static
Ćwiczenie 6
Polecenie 1
Na podstawie materiału z lekcji napisz, jaki udział miał król w fundacji i jaki sposób mecenat królewski widoczny był w fasadzie krakowskiego kościoła p. w. śś. Piotra i Pawła. Po wykonaniu zadania gotową pracę wyślij do nauczyciela używając do tego przycisku „Skonsultuj z nauczycielem”.
R1FI71jHuHq4s
classicmobile
Ćwiczenie 7
R1MRvHDvDMq871
static
Ćwiczenie 7
m2fd5561a1c9b7e07_0000000000296
Słownik pojęć
Schemat il Gesù
Schemat il Gesù
prototyp rzymskich kościołów jezuickich; kościół jednonawowy z kaplicami bocznymi, transeptem i z kopułą na skrzyżowaniu nawy i transeptu.
Jezuici
Jezuici
zakon męski, którego założycielem był Ignacy Loyola. Jezuici działali czynnie przy wprowadzaniu w życie postanowień Soboru Trydenckiego, reformujących instytucję Kościoła oraz zajmowali się szkolnictwem.
Gzyms gierowany
Gzyms gierowany
gzyms wyłamywany lub przerywany.
Uszak
Uszak
zaakcentowanie występami górnych naroży obramienia okna lub portalu.
Źródła:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska‑Sulkiewicz et al., Warszawa 1996
W. Koch, Style w architekturze, Warszawa 2005
J. Paszenda, Jezuici, w: Encyklopedia kościelna, t. VII, red. S. Wielgus et al., Lublin 1997, szp. 1254‑1276
m2fd5561a1c9b7e07_0000000000311
Galeria dzieł sztuki
R17J9iQsubCFE1
R38MTZyfaJptV1
R1IbJs18fgzNW1
RMnnxQg0y9FCo1
RziSYA6nQJhlk1
R1Avelumv1I331
m2fd5561a1c9b7e07_0000000000323
Bibliografia
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska‑Sulkiewicz et al., Warszawa 1996
A. Betlej, Kościół Jezuitów w Krzemieńcu. Uwagi na temat autorstwa i genezy architektury oraz relacji architekt‑fundator, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. 5, red. J. Lileyko, Lublin 2000, s. 193‑216
M. Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 1988
S. Kozakiewicz, Wczesny barok w Polsce, Warszawa 1970
S. Kozakiewicz, Późny barok w Polsce, Warszawa 1970
W. Koch, Style w architekturze, Warszawa 2005
J. Z. Łoziński, Kościół jezuicki w Piotrkowie Trybunalskim, „Biuletyn Historii Sztuki”, nr 3, 1954, s. 326‑331
A. Małkiewicz, Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie - dzieje budowy i problem autorstwa, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki”, t. 3, z. 5, 1967, s. 43‑86
A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1975
J. Paszenda SJ, Budowle jezuickie w Polsce, t. 1‑5, Kraków 1999‑2013
W. Tomkiewicz, Piękno wielorakie. Sztuka baroku, Warszawa 1971