Cykl 120 utworów autorstwa Ignacego Krasickiego zatytułowany „Bajki i przypowieści” powstał w II połowie XVIII wieku. Po wydaniu tomu książę poetów pozostał wierny gatunkowi. Kolejne utwory złożyły się na zbiór „Bajki nowe” (wyd. 1802).

Tematyka podejmowana przez Krasickiego w bajkach jest podobna do tej znanej z jego satyr i powieści. Tu jednak zyskuje ona nową perspektywę: wiąże się z uniwersalnością spojrzenia, zawiera refleksję nad naturą człowieka, pozwala poszukiwać prawidłowości w jego działaniu.

Autor przyjmuje w tych tekstach postawę moralisty, mędrca sceptycznie przyglądającego się światu. Daleki jest jednak od bezpośredniego krytykowania Polaków, uderza jedynie – w myśl oświeceniowego klasycyzmu - w określone postawy i zachowania. Prezentuje świat bezlitosny i okrutny, rządzony przez ,,wilcze prawa”:

,,Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.

Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię;

Już go mieli rozerwać, rzekło: »Jakim prawem?«

»Smacznyś, słaby i w lesie!” – Zjedli niezabawem«.

[Ignacy Krasicki, Wilcy i jagnię, [w:] tegoż, Bajki, Wrocław 1975, s. 48.]

Świat w bajkach Krasickiego jest wypełniony ludzką głupotą, naiwnością. Spotykamy tu nieznośnych, budzących odrazę hipokrytów:

,,Dewotce służebnica w czymsiś przewiniła

Właśnie natenczas, kiedy pacierze kończyła.

Obróciwszy się przeto z gniewem do dziewczyny,

Mówiąc właśnie te słowa: »... i odpuść nam winy,

Jako my odpuszczamy« - biła bez litości.

Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności”.

[Ignacy Krasicki, Dewotka, [w:] tegoż, Bajki, Wrocław 1975, s. 50.]

Przyglądamy się także ludziom niezdolnym do krytycznego myślenia:

„Chwaliła owca wilka, że był dobroczynny;

Lis to słysząc spytał ją: »W czymże tak uczynny«

»I bardzo – rzecze owca – niewiele on pragnie.

Moderat! Mógł mnie zajeść, zjadł mi tylko jagnię«.

[Ignacy Krasicki, Wilk i owca, [w:] tegoż, Bajki, Wrocław 1975, s. 56.]

Dziwimy się pysze:

,,Powadził się raz kałamarz na stoliku z piórem,

Kto świeżo napisanej księgi był autorem.

Nadszedł ten, co ją pisał, rozśmiał sie z bajarzów.

Wieleż takich na świecie piór i kałamarzów”.

[Ignacy Krasicki, Pióro i kałamarz, [w:] tegoż, Bajki, Wrocław 1975, s. 81.]

Autor wyraża zdecydowany sprzeciw wobec opisywanego stanu rzeczy. Wacław Woźnowski zauważa, że:

,,[...] filozofia bajek Ignacego Krasickiego opisywana jest często według trzech nadrzędnych kategorii opartych na antytezach: dobro – zło, tożsamość oraz różnica, trwałość i zmiana”.

[W. Woźnowski, Wstęp, [w:] Antologia bajki polskiej, oprac. W. Woźnowski; Wrocław 1982, s. 37.]

Szkodę lub pożytek przynoszą konkretne cechy bohaterów, często ujawniające się w celowym działaniu. Katastrofalne w skutkach stają się działania bryły lodu, która pragnie dorównać kryształowi:

,,Bryła lodu spłodzona z kałuży bagnistéj

Gniewała się na kryształ, że był przeźroczysty.

Modli się więc do słońca. Słońce zajaśniało,

Szklni się bryła, ale jej coraz ubywało;

I tak, chcąc los polepszyć niewczesnym kłopotem,

Stajała, wsiąkła w bagno i stała się błotem”.

[Ignacy Krasicki, Bryła lodu i kryształ, [w:] tegoż, Bajki, Wrocław 1975, s. 49.]

Tożsamość i różnice między ludźmi to ważne kategorie poznawcze klasycyzmu, które ujawniają się np. w bajce Krasickiego Pieniacze. Jej bohaterowie Marek i Piotr prowadzą ze sobą bezwzględną walkę w sądzie. W końcu jeden z nich odnosi zwycięstwo, ale jak gorzko stwierdza autor:

,,Zwyciężył Marek Piotra; a że się zbogacił,

Ostatnie trzysta złotych za dekret zapłacił.

Umarł Piotr, umarł Marek, powróciwszy z grodu;

Ten, co przegrał, z rozpaczy; ten, co wygrał, z głodu”.

[Ignacy Krasicki, Pieniacze, [w:] tegoż, Bajki, Wrocław 1975, s. 50.]

W świecie bajek Ignacego Krasickiego wszystko jest względne. Zmienne są także przewagi i role społeczne, choć uprzywilejowani są przekonani o ich trwałości. Czytelnik spotyka tu całą galerię postaci, które nie chcą pogodzić się z naturalną hierarchią bytów, poświęcają czas i energię, dążąc do osiągnięcia wyższego statusu i tracąc przy tym zdolność realnej oceny rzeczywistości. Próba pokonania tej nieprzekraczalnej bariery kończy się zwykle tragicznie – wspomniana bryła lodu pod wpływem działania wiosennego słońca ,,stała się błotem”.

Obraz świata przedstawionego w bajkach Ignacego Krasickiego nie skłania do optymizmu. Warto powtórzyć za Wacławem Woźnowskim:

,,W krainie tej, zaludnionej przez głupców, którzy łudzą się nadziejami szczęścia, rządzą najbrutalniejsze prawa przemocy. Pisał Kraszewski, że „Bajki i przypowieści” zrodziły się >>ze krwi i łez swojego czasu<<. [...] Bajka Krasickiego wyraża sprzeczności i paradoksy epoki oświeconego absolutyzmu, nie tracąc nigdy filozoficznej perspektywy obserwacji i uniwersalności sądów”.

[Wacław Woźnowski, Wstęp, [w:] Antologia bajki polskiej, oprac. W. Woźnowski; Wrocław 1982, s. 38.]

Ignacy Krasicki staje się w swoich bajkach sędzią spraw ludzkich, który dostrzega w świecie przewagę siły nad prawem, panowanie pozoru prawdy nad prawdą, przewagę zła nad dobrem. Jednak krytyka wymierzona w człowieka i społeczeństwo nie jest równoznaczna z nihilistycznym stosunkiem poety do świata. Krasicki wierzy w wartości takie jak rozum, umiar, uczciwość, praca:

,,Choć w bajkach Krasickiego trudno doszukać się optymizmu, to widać w nich świadomość szansy, która wciąż jeszcze istnieje, i konieczność pracy moralnej, jaką należy podjąć, by tej szansy nie zaprzepaścić”.

[Marcin Cieński, Oświecenie, Warszawa 1999, s. 101.]