Joanna Dembińska-Pawelec Światy możliwe w poezji Stanisława Barańczaka

Podstawowym zagadnieniem przenikającym wszystkie aspekty Widokówki z tego świata jest problem czasu. Konstrukcja tomu oparta została na przebiegu czasowym (początek i koniec dnia). Widokówka stanowi także historię życia i kształtowania świadomości. Wielokrotnie poddaje przemyśleniom kwestię ludzkiej śmiertelności i metafizyki istnienia. Nie może zatem dziwić fakt, że centralnie umiejscowiony w strukturze tomu wiersz nosi tytuł Południe, że będąc utworem wizualnym, przedstawia klepsydrę, urządzenie do mierzenia czasu. Przytoczmy tekst utworu:

RQet8mrHpkt9i

Tekst wiersza, który ułożony jest w kształt klepsydry: Słodki lek prawdziwości, smak, co skróci z nami przejście, ten stromy szlak, pionową drogę z nagłego krzyku tuż po urodzeniu w dół; jeszcze nieprzytomny bielą kropli z piersi, nagim potopem światła, smak i  znak świata; jakim powrotem --- wielokrotny, pierwszy, twój --- jeszcze się przypomni na dnie, po życiu już, po urojeniu trzeźwiej bezstronny: smak ponownie trochę słodki, lecz bardziej gorzki, jak to z truciznami.

Południe jest wierszem wyjątkowym nie tylko ze względu na położenie w strukturze Widokówki. To jedyny w tomie utwór będący współczesnym wcieleniem greckiego technopaegnia, odtwarzającego kształt przedmiotu poprzez zróżnicowanie długości wersów. Południe przedstawia formę klepsydry. Wyznaczone jej kształtem przewężenie w wierszu zobrazowane zostało wersem zawierającym tylko jeden spójnik –i.
Stanowi on oś symetrii utworu, ale jest także absolutnym centrum tomu – punktem kulminacyjnym oraz momentem przesilenia, spotkania przed- i popołudnia.
Nie tylko jednak strona graficzna sprawia, że tekst odbierany jest jako przykład poetyckiej wirtuozerii. Południe zadziwia bowiem niewiarygodnie precyzyjną strukturą. Odpowiadające sobie symetrycznie wersy mają jednakową liczbę sylab, regularnie rozłożono tu akcenty; rymy pojawiają się zarówno inicjalnie, jak i w klauzulach. Dodatkowo efekt symetrii uzyskany został przez podobieństwo brzmieniowe odpowiadających sobie wersów, choć analogia sensu między nimi okazuje się pozorna:

w dół; jeszcze nieprzytomny [...]
twój – jeszcze się przypomni...

Słodki lek prawdziwości, smak co skróci z nami [...]
słodki lecz bardziej gorzki, jak to z truciznami

[…]
Wiersz ukazuje moment narodzin (pionową drogę / z nagłego krzyku tuż po urodzeniu) oraz śmierci (po życiu już, po urojeniu). Na przestrzeni czternastu wersów rozgrywa się całe życie. Ale jest to życie naznaczone piętnem śmierci. Powróćmy jeszcze raz do momentu narodzin: pionową drogę / z nagłego krzyku tuż po urodzeniu / w dół. To oczywiste odwołanie do sposobu przyjścia człowieka na świat (w dół) ewokuje jednocześnie obraz grobu. Moment narodzin jest równocześnie początkiem drogi, której kres stanowi śmierć. Motyw ten przywołuje tradycję barokowej poezji wanitatywnej, która ujmowała życie jako byt‑ku‑śmierci. […]
W wierszu Barańczaka przebieg życia charakteryzuje ruch wertykalny, spadanie, ciążenie ku ziemi (przejście, ten stromy szlak, pionową drogę [...] w dół, [...] na dnie). W konceptualnym przedstawieniu metafora drogi życia, tłumaczona przestrzennie jako droga do grobu, została zestawiona z obrazem przesypującego się piasku w klepsydrze. Dodatkowo efekt spadania podkreśla zastosowany tok przerzutniowy oraz gra długością wersów. Południe czyta się niemal jednym tchem, niezauważalnie przekraczając wers za wersem. Od chwili narodzenia rozpoczyna się pogoń życia, która w momencie śmierci przechodzi w bezruch. Przypomina to los ziarenka piasku puszczonego w bieg odpowiednim ułożeniem klepsydry.
Podporządkowana wizji graficznej długość wersów ma także swoje znaczenie symboliczne. Początek i koniec życia, nieco wolniejsze w swej istocie, wyrażają wersy dłuższe, wersy środkowe, dwu- i jednosylabowe złączone w środku jednozgłoskowym i przebiega się niemal w pośpiechu. I tak oto miejsce środkowe, kulminacyjne, przełomowe mija niezauważalnie, bezrozważnie. Chciałoby się powiedzieć: zupełnie jak w życiu. W ten sposób ujawnia się magiczna moc hieroglifu, tajemnica istnienia.

swiaty Źródło: Joanna Dembińska-Pawelec, Światy możliwe w poezji Stanisława Barańczaka, Katowice 1999, s. 101–104.