Teoria racjonalistyczno‑indywidualistyczna i teoria interakcjonizmu symbolicznego

Teoria racjonalistyczno‑indywidualistyczna

Jednym z najważniejszych propagatorów tej teorii był Max Weber. Opiera się ona na następujących założeniach:

Podmiotem życia społecznego jest wyłącznie jednostka ludzka. Człowiek jest wolny, czyli ma w zasadzie całkowitą zdolność wyboru celów i środków prowadzących do ich realizacji. Gdy mówimy o pewnych całościach społecznych, na przykład o państwie, narodzie, społeczeństwie, armii, towarzystwie akcyjnym, stowarzyszeniu czy nawet rodzinie, to interesuje nas w istocie tylko to, jak w ich ramach może się zachowywać jednostka. Zachowanie to można oceniać poprzez „rozumienie bezpośrednie” – obserwujące, oraz „rozumienie wyjaśniające” – pytające o znaczenie, motywy jakiegoś zachowania jednostki – kluczowa jest dla niego metoda porównawcza. Każde zachowanie jednostki lub działanie społeczne można odnieść do pewnego wzoru – „typu idealnego” postępowania racjonalnego. Zachowania człowieka z punktu widzenia zachowania się innych ludzi, wtedy gdy wykorzystuje on minimum świadomości, to czynności społeczne i należy je odróżnić od zachowań czysto odruchowych, na przykład tych, które opisuje psychologia tłumu.

Czynności społeczne jednostki mogą być: tradycyjne – gdy wykonujemy je, kierując się nawykami; emocjonalne – gdy uczucie nakazuje nam określone zachowanie bez względu na skutki; racjonalne – gdy do swoich celów dobieramy środki zapewniające maksymalną efektywność.

Społeczeństwo nie rozwija się według z góry określonego schematu, niezmiennych praw czy stadiów. W ramach struktury społecznej można wyróżnić niezależne od siebie trzy wymiary: ekonomiczny, kulturowy i polityczny. Teoria zakłada, że „świat można odczarować”, to znaczy zracjonalizować w ramach liberalnego systemu wolności osobistych, wolnego rynku i racjonalnego przedsiębiorstwa.

Teoria interakcjonizmu symbolicznego

Można pokazać związki tej teorii zarówno z teoriami Maxa Webera, jak i Floriana Znanieckiego, a także z teorią wymiany. Do prekursorów tej koncepcji należy zaliczyć filozofa i socjologa George’a Herberta Meada, a do najważniejszych teoretyków – Herberta Blumera. Teoria ta opiera się na następujących założeniach:

Rzeczywistość społeczna wyłania się z interakcji, czyli wzajemnych oddziaływań między jednostkami i zbiorowościami (również grupami) o różnej trwałości. W procesie wzajemnej komunikacji interakcje doprowadzają do powstawania symboli, czyli pewnych znaczeń nadawanych poszczególnym rzeczom i osobom. Znaczenia te ulegają stałej reinterpretacji w aktualnych sytuacjach. Świadomość jednostki powstaje w procesie społecznego oddziaływania i komunikacji z innymi jednostkami. Jednostka jest wyposażona w jaźń, czyli zdolność do autorefleksji i do udzielania sobie wskazówek, a nawet do traktowania siebie nie tylko jako podmiot, ale i jako przedmiot samej siebie. W ten sposób powstaje jej tożsamość i dzięki temu może wyznaczać sobie zarówno cele, jak i metody ich osiągnięcia. Interakcje ze znaczącymi osobami, kluczowymi w procesie socjalizacji pierwotnej, doprowadzają do powstania „jaźni społecznej”. Ludzie nie tyle reagują na zachowanie innych (tak twierdzą zwolennicy funkcjonalizmu i teorii konfliktu), ile interpretują sobie i innym własne i cudze działania. Takie interakcje, w których partnerzy życia społecznego odczytują wzajemnie znaczenie swoich działań, nazywamy interakcjami symbolicznymi. W takich interakcjach zawarte jest postrzeganie, komunikowanie i działanie wobec innych osób lub rzeczy. Z tej perspektywy grupy społeczne to ludzie pozostający we wzajemnej interakcji. Społeczeństwo to nieustanny proces interakcyjny. Struktury społeczne kształtowane są stale przez rutynowe interakcje i same w sobie nie determinują ludzkich działań. W społeczeństwie istnieje wiele sytuacji i działań, które nie mają charakteru ani strukturalnego, ani jednoznacznie zinterpretowanego – i jest to naturalne. Socjolog przestaje być teoretykiem życia społecznego, a staje się przede wszystkim jego obserwatorem i uczestnikiem.