Fazy instytucjonalizacji

Celem procesu instytucjonalizacji partii politycznych jest osiągnięcie statusu stabilnego i pełnoprawnego uczestnika gier politycznych zarówno na poziomie wyborczym, jak i parlamentarno-gabinetowym. Zdaniem niektórych teoretyków partii politycznych w procesie tym można wyróżnić trzy fazy — identyfikacji, organizacji i stabilizacji. Ta logicznie oczywista kolejność faz towarzyszy rozwojowi partii politycznych, które na dłużej zamierzają zakorzenić się w systemie. W praktyce politycznej jednak te fazy są wzajemnie ze sobą powiązane.

Faza identyfikacji

W fazie identyfikacji liderzy partii zainteresowani są przede wszystkim wypracowaniem określonej formuły nowej partii politycznej, czyli tożsamości programowej, i wyznaczeniem optymalnego i czytelnego dla potencjalnych wyborców miejsca w spektrum rywalizacji międzypartyjnej (na przykład na osi lewica – prawica). Partia polityczna musi zatem znaleźć optymalne w danych warunkach sposoby legitymizacji.

Faza organizacji

W fazie organizacji liderzy partyjni muszą wykazać się umiejętnościami organizacyjnymi. Chodzi tu o wypracowanie efektywnej struktury organizacyjnej, która zapewni penetrację środowisk wyborczych i skuteczny przepływ informacji, jak również zabezpieczy spójność wewnątrzpartyjną. Jest to zwłaszcza w sytuacji frakcjonalizacji partii politycznej podstawowym warunkiem kontroli liderów nad procesem decyzyjnym. W działalności organizacyjnej istotną rolę odgrywa potencjał majątkowy, czyli finanse i infrastruktura materialna, które są w dyspozycji partii politycznej. W ramach instytucjonalizacji partii politycznych w fazie organizacji za jeden z najważniejszych wyróżników ich potencjału politycznego tradycyjnie uważano liczbę członków.

Faza stabilizacji

W fazie stabilizacji najważniejszym celem działania partii jest maksymalizacja wyników wyborczych, a następnie, już w parlamencie (w warunkach fragmentaryzacji systemu partyjnego na poziomie parlamentarnym), podjęcie skutecznych negocjacji koalicyjnych zmierzających do wyłonienia koalicji gabinetowej. Próg relewancji mogą osiągnąć jednak nie tylko partie polityczne dysponujące odpowiednim potencjałem koalicyjnym. Ugrupowania o statusie izolowanych politycznie, jeżeli kontrolują w parlamencie znaczący procent mandatów (w sytuacji niestabilnej większości rządzącej lub głosowań kwalifikowaną większością głosów), dysponują tak zwanym potencjałem szantażu politycznego. Empirycznym miernikiem poziomu relewancji partii politycznej jest między innymi ustalenie zakresu partycypacji (uczestnictwa) poszczególnych ugrupowań w gabinetach rządowych oraz określenie zakresu odpowiedzialności politycznej, mierzonego procentem czasu, w jakim dana partia obsadza stanowisko premiera oraz liczbą kierowanych przez siebie resortów.

Instytucjonalizacja jako proces przejścia przez fazy rozwoju

Instytucjonalizacja partii politycznych dzięki przejściu przez trzy kolejne fazy rozwojowe wydaje się warunkiem realizacji głównego motywu działalności tych organizacji politycznych, czyli funkcji rządzenia. Jednak szczególne uwarunkowania polskiej transformacji systemowej, a zwłaszcza kształtowania się systemu partyjnego, sprawiły, że na przykład tak zwane partie postsolidarnościowe znalazły się bezpośrednio w fazie stabilizacji, z pominięciem faz identyfikacji i organizacji. Jak pokazały wyniki pierwszych całkowicie wolnych wyborów parlamentarnych z 27 października 1991 roku, apel wyborczy ugrupowań postsolidarnościowych, nawiązujący do tradycji solidarnościowych i antykomunistycznych resentymentów, trafił do znacznej części wyborców. Jednak już wyniki następnych wyborów z 19 września 1993 roku udowodniły, że wcześniejsze formuły partycypacji politycznej, w obliczu własnych błędów i potencjału przeciwników politycznych, okazały się niewystarczające. Wybory do sejmu II kadencji zakończyły się sukcesem partii określanych (z uwagi na czynnik genetyczny) mianem postkomunistycznych. W pierwszym etapie transformacji, gdy nie mogły brać udziału w przetargach koalicyjnych, położyły one nacisk na działalność organizacyjną oraz wykreowanie alternatywy programowej. Ugrupowania postsolidarnościowe, a szczególnie centroprawicowe, nie przeszły zarówno fazy identyfikacji, jak i organizacji. Okazało się, że funkcjonowanie przez określony czas w fazie stabilizacji, a w jej ramach próby kolonizacji aparatu państwowego, nie gwarantują stałego miejsca na rynku politycznym. Wyniki wyborów z 21 września 1997 roku udowodniły natomiast, że wyborcy nagradzają wysiłek organizacyjny i kooperacyjne zachowania bliskich sobie ideowo polityków zjednoczonej w 1996 roku, w ramach Akcji Wyborczej Solidarność, znaczącej części centroprawicy. Z kolei po 1997 roku brak wyraźnej identyfikacji programowej tego ugrupowania, mimo sukcesów organizacyjnych i wysokiego poziomu relewancji, nie zagwarantował sukcesu w następnych wyborach. Po przegranej w 2001 roku środowiska centroprawicy i obozu liberalnego stanęły więc po raz kolejny przed wyzwaniami związanymi z procesem instytucjonalizacji nowych ugrupowań.