Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1EtsuQ5baCIO1

Barok w Polsce – twórcy i ich dzieła

Warszawa za rządów Wazów, histmag.org, CC BY 3.0

Ważne daty

1595‑1795 - epoka baroku w muzyce polskiej (w szerokim ujęciu)

1595 - powołanie kapeli włoskiej na dworze Zygmunta III Wazy

1596 – przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy

ok. 1600‑1651 – lata życia Marcina Mielczewskiego

1632‑1648 – lata panowania Władysława IV

1655‑1660 – potop szwedzki

1602‑1685 – lata życia Marco Scacchiego

?-1657 – rok śmierci Franciszka Liliusa (rok urodzin nieznany)

?-1670 - rok śmierci Bartłomieja Pękiela (rok urodzin nieznany)

ur. między 1665‑67 - zm. 1734 – lata życia Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R1e4Kf3kOmUQo1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, cc0.
1

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

5. Barok. Uczeń:

5) omawia polską muzykę barokową i jej reprezentantów (Bartłomiej Pękiel, Adam Jarzębski, Marcin Mielczewski, Grzegorz Gerwazy Gorczycki);

6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:

d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,

e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.;

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

Nauczysz się

Prezentacji głównych twórców i wybitnych dzieł muzycznych powstałych w epoce baroku na terenie Polski na tle przemian politycznych i społecznych.

Barok - wyjaśnienie terminu oraz ramy czasowe w Polsce

Barok (z portugalskiego barocco – perła o nieregularnych kształtach). W przeciwieństwie do renesansowego klasycyzmu głównym dążeniem twórców było uzyskanie maksymalnego oddziaływania na odbiorcę.

Rkx6j7BCAq04R1
Barokowe wnętrze, Katedra w Lublinie, Polska, Wikipedia, GFDL

Epoka baroku w muzyce polskiej obejmuje XVII i XVIII wiek. Jej początek wyznacza reorganizacja dworu Zygmunta III Wazy i powołanie w 1595 r. włoskiej kapeli, której kapelmistrzem był m.in. prekursor stylu barokowego Luca Marenzio. Rok później siedzibą dworu królewskiego zostało mazowieckie miasto Warszawa.

R1EtsuQ5baCIO1
Warszawa za rządów Wazów, histmag.org, CC BY 3.0

Najważniejsze wydarzenia społeczne i polityczne w epoce baroku na ziemiach polskich

Na kształt kultury muzycznej w tej epoce szczególnie znacząco wpływały wydarzenia polityczne, w tym liczne wojny w XVII w., z potopem szwedzkim na czele, rządy władców Saskich i upadek I Rzeczypospolitej w XVIII w. Polska tamtych czasów była krajem wielowyznaniowym, o złożonej strukturze etnicznej. Kulturę polską znacząco kształtowały silne wpływy włoskie, niemieckie, niderlandzkie, francuskie, które były pokłosiem licznych podróży członków rodziny królewskiej i rodzin magnatów po krajach Europy Zachodniej, jak i wpływy ukraińskie i tureckiej będące głównie skutkiem prowadzonych wojen.

Główne ośrodki uprawiania muzyki

Ważnymi ośrodkami życia muzycznego na ziemiach polskich w epoce baroku były rezydencje królewskie: m.in. w Warszawie, Krakowie, Wilnie, Grodnie i Lwowie i magnackie, m.in. Lubomirskich w Wiśniczu, Radziwiłłów w Nieświeżu, Tyszkiewiczów w Wilnie oraz Ogińskich w Słonimiu. W repertuarze kapel dworskich ważne miejsce zajmowała muzyka instrumentalna, popularne były zwłaszcza tańce oraz canzonyCanzonacanzony, fantazje i sonaty. Znakomitym twórcą był, działający na dworze królewskim w Warszawie Adam Jarzębski, autor zbioru Canzoni e concerti z 1627 roku.

RXvPCCv2abcMW
Ilustracja interaktywna przedstawia organy w Organy w Bazylice Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Leżajsku. Informacja dodatkowa - punkt 1: Organy należały do najpopularniejszych instrumentów w epoce baroku. Wykorzystywane były zarówno do wykonywania utworów solowych, jak i do realizacji basso continuo. W drugim przypadku często sięgano po mniejsze organy – pozytywy. Na zdjęciu wielkie organy w Leżajsku. Ich prospekt stanowi znakomity przykład barokowego stylu w budownictwie organowym.
Organy w Leżajsku, aordycz-klasztor.com, domena publiczna
R168OwA90f6dm
Ilustracja interaktywna przedstawia klawesyn zbudowany przez Jeana-Paula Rouauda według Nicolasa Dumonta, 1707 Ilustracja interaktywna 1. Klawesyn był niezwykle popularnym instrumentem wykorzystywanym do wykonywania muzyki świeckiej – zarówno solowej, zwłaszcza suit złożonych z tańców oraz do realizacji basso continuo. Posiada jedną lub dwie klawiatury (manuały). Obecnie muzyka klawesynowa przeżywa swój renesans.
Klawesyn zbudowany przez Jeana-Paula Rouauda według Nicolasa Dumonta, 1707, domena publiczna
R4Y4oFDhB5gd6
Ilustracja interaktywna przedstawia instrument Viola d'amore; informacja dodatkowa - punkt 1: Wśród instrumentów smyczkowych we wczesnym baroku popularne były instrumenty z rodziny wiol, zwłaszcza viola da braccio, viola da gamba i viola d’amore.
Viola d'amore, wikipedia.org, domena publiczna
RDpXARHJhfhpZ
Ilustracja interaktywna przedstawia skrzypce barokowe.Informacja dodatkowa - punkt 1: W późniejszych fazach baroku instrumenty smyczkowe z rodziny viol zastępowano rodziną skrzypiec. Skrzypce barokowe posiadają jelitowe struny oraz wyższy mostek, co wymusza silniejszy nacisk na struny.
Skrzypce barokowe, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
R1W41C8s4Cim7
Ilustracja interaktywna przedstawia różne typy fletów prostych. Informacja dodatkowa - punkt interaktywny 1: Flet prosty był powszechnie używany do poł. XVIII w. Szczytową rolę zyskał w twórczości Telemanna, Vivaldiego i J. S. Bacha. Występuje w wielu rozmiarach.
Różne typy fletów prostych.

Znaczącą rolę w rozwoju kulturalnym odgrywały kapele działające przy katedrach, kolegiatach i klasztorach oraz szkołach – bursy jezuickie, kolegia pijarskie.Pielęgnowano w nich głównie muzykę religijną, wykonywaną w trakcie nabożeństw. Najważniejszymi gatunkami religijnymi były jednochórowe lub polichóralne msze i motety. Istotne miejsce w dorobku ówczesnych kompozytorów zajmują także koncerty kościelne oraz paradramatyczne i dramatyczne gatunki muzyki religijnej, m.in. dialogi religijne i oratoria.

Interaktywna mapa Główne ośrodki życia muzycznego w Rzeczypospolitej w epoce baroku

ReF1NT4hQmFb8
Interaktywna mapa pod tytułem Główne ośrodki życia muzycznego w Rzeczypospolitej w epoce baroku. Ukazuje ona mapę Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Warszawa od 1596 r. zyskała znaczenie głównej siedziby dworu królewskiego. Zamek Królewski, Kolegiata św. Jana a także inne rezydencje magnackie, kościoły i klasztory stały się ważnymi ośrodkami życia muzycznego. Na dworze królewskim ważną rolę odgrywali muzycy pochodzenia Włoskiego, m.in. kapelmistrz Marco Scacchi. Pierwszym polskim kapelmistrzem został Bartłomiej Pękiel. po potopie szwedzkim stanowisko to zajął Jacek Różycki. Na Zamku Królewskim wystawiano opery, zwłaszcza za czasów panowania króla Władysława IV. 2. Pomimo przeniesienia dworu królewskiego do Warszawy Kraków pozostał miejscem koronacji i spoczynku królów polskich. Katedra na Wawelu była w tym czasie najważniejszym ośrodkiem muzyki religijnej w Polsce. Działały tu zespoły kontynuujące tradycje polifonii renesansowej (Kapela Rorantystów) jak i kapele wykonujące dzieła komponowane w stile moderno. Stanowisko kapelmistrza w katedrze wawelskiej zajmowali m.in. Franciszek Lilius , Bartłomiej Pękiel i ostatni wielki mistrz stylu barokowego w Polsce – Grzegorz Gerwazy Gorczycki. 3. Łowicz, należący do arcybiskupów gnieżnieńskich, stanowił obok Krakowa najważniejszy ośrodek uprawiania muzyki religijnej. Przy miejscowej kolegiacie działała kapela prymasowska, słynąca z wysokiego poziomu wykonawczego. W Łowiczu na przełomie XVII i XVIII w. działał najprawdopodobniej Stanisław Sylwester Szarzyński. 4. Płock. Siedziba biskupstwa, ważny ośrodek religijny i kulturalny na Mazowszu. Od 1645 kierownikiem kapeli na dworze biskupa płockiego Karola Ferdynanda Wazy – najmłodszego brata króla Władysława IV, został Marcin Mielczewski (zm. 1651). 5. Jasna Góra. Klasztor Paulinów, będący ważnym ośrodkiem krzewienia kultury muzycznej. W XVIII w. działał tu m.in. Marcin Józef Żebrowski, komponujący w stylu opery neapolitańskiej. W klasztorze od końca XVI w. funkcjonowała kapela jasnogórska – stały zespół wokalno‑instrumentalny. 6. Zamek w Wiśniczu to małopolska siedziba rodu Lubomirskich. 7. Zamek w Nieświeżu (dzisiejsza Białoruś), siedziba rodu Radziwiłłów.
Źródło: AMFN, licencja: CC0.

Dualizm stylistyczny języka muzycznego, dostrzegalny zwłaszcza w XVII w. (kompozycje w stylu dawnym - stile anticoStile anticostile antico i stylu nowym, barokowym - stile modernoStile modernostile moderno) spowodował utrzymywanie zarówno chórów wykonujących muzykę a cappella (m.in. zespół rorantystów śpiewających w katedrze na Wawelu), jak i kapel wykonujących muzykę wokalno‑instrumentalną w nowym stylu.

mddea9cbeaacc4e31_1510742821930_0

Najwybitniejsi kompozytorzy epoki baroku - omówienie ich twórczości

Zatrudnianie muzyków pochodzenia włoskiego, w tym powierzanie stanowiska kapelmistrza, przyczyniło się do rozkrzewienia stylu barokowego na ziemiach polskich. W I poł. XVII w. stanowisko kapelmistrza na dworze królewskim piastowali m.in. Asprilio Pacelli, Giovanni Francesco Anerio oraz Marco Scacchi. W późniejszym okresie funkcję tę pełnili, wykształceni na włoskich wzorcach Polacy – znakomity organista Bartłomiej Pękiel (zm. 1670) oraz Jacek Różycki (zm. 1703).

Działalność pierwszego na warszawskim dworze przerwał potop szwedzki, po którym objął on kierownictwo kapeli wokalno‑instrumentalnej na Wawelu. W jego dorobku kompozytorskim odnaleźć można zarówno utwory wokalne reprezentujące styl dawny jak i wokalno‑instrumentalne dzieła utrzymane w nowym stylu. W pierwszej grupie ważne miejsce zajmuje m.in. Missa Paschalis oparta na melodii wielkanocnej pieśni Chrystus Pan zmartwychwstał. Drugą grupę reprezentuje m.in. Missa Concertata La lombardesca, przeznaczona na dwa chóry, skrzypce i puzony, skomponowana prawdopodobnie jeszcze w okresie warszawskim, stanowi jeden z najciekawszych przykładów realizacji techniki koncertującej . W tej grupie należy wyróżnić uchodzącą za pierwsze oratorium w muzyce polskiej kompozycję Audite Mortales oraz koncert kościelny na dwa soprany, alt, tenor, bas, violone i basso continuoBasso continuobasso continuo Dulcis amor Jesu.

Ważnym instrumentem realizującym basso continuo był pozytyw – małe organy.

Prezentacja Pozytyw

R1d1BkNXtrqUf
Prezentacja 3D przedstawia Pozytyw, będący popularnym barokowym instrumentem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następująca informacja: Pozytyw szkatulny powstały prawdopodobnie ok 1630 r. lub ok. 1640 r. Obecnie przechowywany jest w Galerii Sztuki Zdobniczej na Zamku Królewskim w Warszawie. Instrument składa się z dwóch skrzyń – górnej zawierającej piszczałki, mechanizm, klawiaturę i włączniki rejestrowe oraz dolnej zawierającej miechy. Pozytyw posiada 4 głosy.
Źródło: AMFN, licencja: CC0.

Poprzednikiem Pękiela na stanowisku kapelmistrza katedry wawelskiej był, wykształcony we Włoszech pod kierunkiem Girolama Frescobaldiego, Franciszek Lilius. W I poł XVII w. ważną postacią polskiego życia muzycznego, był znany także poza granicami kraju Marcin Mielczewski (zm. 1651). Po wieloletniej pracy jako muzyk na dworze królewskim uzyskał stanowisko kapelmistrza na dworze biskupa płockiego Karola Ferdynanda Wazy – najmłodszego brata króla Władysława IV. Pozostawił po sobie liczne kompozycje wokalne, wokalno‑instrumentalne m.in. koncert solowy Deus in nomine tuo na bas solo i instrumenty oraz instrumentalne, wśród nich Canzona prima a due, do której wysłuchania serdecznie zapraszam.

RWT3UFr7JVDxK1
Utwór: M Mielczewski, Canzona prima a due. Canzona prima a due to utwór na duet skrzypiec i grupę basso continuo. Dzieło posiada umiarkowane tempo i zmienną fakturę: homofoniczną, polifoniczną. Cechuje się wesołym, skocznym, lekkim charakterem.

Następcą na stanowisku kapelmistrza na dworze królewskim po Bartłomieju Pękielu był Jacek Różycki, pełniący tę funkcję od ok. 1657 r. aż do początku XVIII w., kiedy to działa na dworze Augusta II Mocnego. W jego dorobku znajdujemy motety i koncerty religijne m.in. Exultemusomnes, hymny oraz litanie.

Zamiłowanie Wazów do muzyki, zwłaszcza syna Zygmunta III Wazy – Władysława IV zaowocowało powstaniem w 1635 r. sceny operowej na dworze królewskim. Teatr władysławowski wzmagał swą aktywność zwłaszcza w karnawale. W 1637 r. urządzono na zamku warszawskim stałą salę teatralną. Wystawiano utwory dramatyczne z muzyką, drammi per misica oraz popularne na dworach europejskich od II poł. XVI w. balety.

Mało informacji zachowało się na temat Stanisława Sylwestra Szarzyńskiego, zakonnika (cystersa lub benedyktyna), kompozytora działającego na przełomie XVII i XVIII w. Zachowane w bibliotece kolegiaty w Łowiczu kompozycje wskazują na związki kompozytora z tym ośrodkiem. Jedynym znanym jego dziełem instrumentalnym jest Sonata na dwoje skrzypiec i basso continuo

R1BZrEh9MJp891
Utwór: S. S. Szarzyński, Sobata na dwoje skrzypiec i Basso continuo. Sonata na dwoje skrzypiec i basso continuo złożona jest z dwóch części - wolnej i szybkiej..Posiada instrumentalną fakturę polifoniczną. Pierwsza część cechuje się smutnym, kontemplacyjnym charakterem, druga - wesołym, skocznym.
R1TWG19APzoWi1
Saturnin Świerzyński "Widok na chór i nawę główną katedry na Wawelu" 1880, CC BY 3.0

Wśród dzieł wokalno‑instrumentalnych popularność zyskały koncerty solowe na głos z towarzyszeniem 2 skrzypiec i organów – m. in. Jesu spes mea.

RGaR5y4UtAdJd1
Utwór: S.S Szarzyński, Jesu spes mea. Jesu spes mea to utwór na sopran, dwoje skrzypiec i grupę basso continuo. Posiada umiarkowane tempo i wokalno - instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się modlitwenym, spokojnym charakterem.

Najwybitniejszym kompozytorem polskim I poł. XVIII w. był urodzony na Śląsku Grzegorz Gerwazy Gorczycki (ur. między 1665‑67 zm. 1734). Obok licznych funkcji wynikających z jego stanu kapłańskiego piastował stanowisko kapelmistrza katedry wawelskiej. Komponował zarówno motety wzorowane na polifonii renesansowej. Wśród licznych jego dzieł religijnych szczególne miejsce zajmują Laetatus sum oraz Completorium – 7‑częściowy cykl, będący koncertem wokalno‑instrumentalnym. Proponuję wysłuchanie ostatniej części, będącej muzycznym opracowaniem tekstu Kantyku Symeona - Nunc dimittis. Obsadę tej części stanowią: sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, 2 clarini, basso continuoBasso continuobasso continuo.

Zobacz także

Wyszukaj w Internecie i wysłuchaj utworu pt. Completorium Gerwazaego Gorczyckiego

R1ebNwDNz4Dnr1
Fragment „Completorium”, completorium.republika.pl, CC BY 3.0
mddea9cbeaacc4e31_1510744376334_0
R1LyKiPxQgMuH
Ćwiczenie 1
Wskaż nazwiska kompozytorów działających w Polsce w epoce baroku. Możliwe odpowiedzi: 1. Marco Scacchi, 2. Claudio Monteverdi, 3. Marcin Leopolita, 4. Marcin Mielczewski, 5. Girolamo Frescobaldi, 6. Jacek Różycki
RcurV0sRIQ7Fd
Ćwiczenie 2
Które miasto, obok Krakowa, stanowiło wiodący ośrodek muzyki religijnej w epoce baroku w Polsce. W mieście tym działała kapela prymasowska. Możliwe odpowiedzi: 1. Warszawa, 2. Łowicz, 3. Poznań
R14YsWVtcM7y3
Ćwiczenie 3
Ułóż w kolejności chronologicznej wybranych władców Polski panujących w epoce baroku. Elementy do uszeregowania: 1. August II Mocny, 2. Jan III Sobieski, 3. Jan Kazimierz, 4. Władysław IV, 5. Zygmunt III Waza
R1QGGb4TaFvKK
Ćwiczenie 4
Dopasuj tytuł utworu/zbioru utworów do nazwiska jego twórcy: Adam Jarzębski Możliwe odpowiedzi: 1. Laetatus sum, 2. Canzoni e concerti, 3. Audite mortales, 4. Jesu spes mea Grzegorz Gerwazy Gorczycki Możliwe odpowiedzi: 1. Laetatus sum, 2. Canzoni e concerti, 3. Audite mortales, 4. Jesu spes mea Stanisław Sylwester Szarzyński Możliwe odpowiedzi: 1. Laetatus sum, 2. Canzoni e concerti, 3. Audite mortales, 4. Jesu spes mea Bartłomiej Pękiel Możliwe odpowiedzi: 1. Laetatus sum, 2. Canzoni e concerti, 3. Audite mortales, 4. Jesu spes mea
R1Z03v1FJ6lBF1
Ćwiczenie 5
Przyporządkuj zdania do odpowiedniej grupy, tj. Prawda lub Fałsz. Prawda Możliwe odpowiedzi: 1. Bartłomiej Pękiel był nie tylko słynnym kompozytorem, ale i cenionym organistą, 2. W pierwszych dekadach XVII w. stanowisko kapelmistrza na dworze królewskim pełnili Francuzi, 3. Grzegorz Gerwazy Gorczycki działał w Łowiczu w pierwszej poł. XVIII w., 4. Wielu kompozytorów w epoce baroku komponowało zarówno w stylu dawnym, jak i stylu nowym, 5. Pierwsza scena operowa w Polsce powstała na Zamku Królewskim na Wawelu Fałsz Możliwe odpowiedzi: 1. Bartłomiej Pękiel był nie tylko słynnym kompozytorem, ale i cenionym organistą, 2. W pierwszych dekadach XVII w. stanowisko kapelmistrza na dworze królewskim pełnili Francuzi, 3. Grzegorz Gerwazy Gorczycki działał w Łowiczu w pierwszej poł. XVIII w., 4. Wielu kompozytorów w epoce baroku komponowało zarówno w stylu dawnym, jak i stylu nowym, 5. Pierwsza scena operowa w Polsce powstała na Zamku Królewskim na Wawelu
RT4h7yBRxpSsW
Ćwiczenie 6
W słynnej kompozycji Bartłomieja Pękiela Missa Paschalis kompozytor wykorzystuje melodię pieśni: Możliwe odpowiedzi: 1. Chrystus Pan zmartwychwstał, 2. Boże coś Polskę, 3. Z dawna Polski Tyś Królową
RaKH2tkbwNXH2
Ćwiczenie 7
Wymień główne ośrodki życia muzycznego w Rzeczypospolitej w epoce baroku.

Słownik pojęć

Basso continuo
Basso continuo

Akompaniament akordowy w utworze barokowym notowany w sposób skrótowy – linia basu opatrzona była cyframi wskazującymi pozostałe składniki akordu

Canzona
Canzona

Utwór instrumentalny wywodzący się z wokalnej chanson, popularny na przełomie XVI i XVII wieku. Z canzony w epoce baroku wykształciła się sonata

Prospekt
Prospekt

Zewnętrzna część organów wyróżniająca się zwykle bogatym zdobieniem

Stile antico
Stile antico

Styl dawny. Styl muzyczny w epoce baroku bazujący na renesansowej polifonii

Stile moderno
Stile moderno

Styl nowy. Styl muzyczny w epoce baroku oparty na monodii akompaniowanej i technice koncertującej

Technika koncertująca
Technika koncertująca

Technika polegająca na współzawodniczeniu poszczególnych partii w utworze

1. Opracowanie autora.

mddea9cbeaacc4e31_1516473873399_0

Galeria dzieł sztuki

Biblioteka muzyczna

RWT3UFr7JVDxK1
R1BZrEh9MJp891
RGaR5y4UtAdJd1
Przewiń
Głośność