Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R32EtpvNRIyvd1

Cechy muzyki na tle kultury barokowej

Źródło: online-skills, cc0.

Ważne daty

1570 – ukazanie się przekładu Retoryki Arystotelesa

1598 – prapremiera pierwszej opery – Dafne – we Florencji

1624 – Combattimento di Tancredi e Clorinda – pojawienie się po raz pierwszy stile concitato

1567‑1643 – lata życia Claudio Monteverdiego

1678‑1741 – Antonio Vivaldi – lata życia

1685‑1750 – lata życia Jana Sebastiana Bacha

1685‑1759 – lata życia Georga Friedricha Haendla

1725 – publikacja Czterech pór roku Anotnia Vivaldiego

1749 – powstaje Der Kunst de Fuge Jana Sebastiana Bacha

m7aa442c84df02867_0000000000043
1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R1HVY3t0eeWAq1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: Szymon Stec, cc0.
m7aa442c84df02867_0000000000046

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

5. Barok. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:

c) szczyt rozwoju polifonii związany z twórczością Jana Sebastiana Bacha,

4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.

m7aa442c84df02867_0000000000053
Nauczysz się

charakteryzować muzykę baroku pod względem różnorodności stylów, form, gatunków, technik kompozytorskich;

wymieniać nazwiska ważniejszych kompozytorów barokowych

przedstawiać poszczególne formy i gatunki muzyczne powstałe w baroku oraz krótko je opisać.

wymieniać nazwy ważniejszych instrumentów epoki baroku i krótko je scharakteryzować.

Fundamenty świadomości artystycznej baroku

Epoka baroku można opisać za pomocą dwóch słów: bogactwo i różnorodność. Z tego względu dokonanie charakterystyki muzyki tego okresu jest niezwykle skomplikowane. Zanim jednak do tego przystąpimy, należy zauważyć, że barok to nie tylko okres od około 1580 do około 1750 r., stanowiący jeden z ważniejszych etapów dziejowych, ale również – styl i postawa wobec świata oraz – wobec dzieła sztuki. U źródła tej postawy leży praktyka retorykiRetorykaretoryki, która – po wydaniu przekładu Retoryki Arystotelesa (w 1570 r.) – stała się fundamentem świadomości artystycznej zarówno twórców, jak i odbiorców muzyki. Dominującą zasadą retoryki stała się perswazja kierowana do uczuć, woli i rozumu odbiorcy. Artysta epoki baroku miał więc dwa nadrzędne cele do zrealizowania: przekonać (czyli persuaderePersuaderepersuadere) oraz poruszyć (czyli permoverePermoverepermovere) odbiorcę ekspresją i znaczeniem dzieła sztuki. Aby osiągnąć te cele, sięgał po niespotykaną wcześniej wyrazistość, intensywność, czy różnorodność środków.

Rz1e4F9a41zwy
Ilustracja interaktywna przedstawia: Jan Miense Molenaer „Muzykująca rodzina”, ok. 1635 r., Muzeum Frans Hals w Holandii. Część osób trzyma instrumenty. Portret został wykonany w pomieszczeniu, o biało-czarnej podłodze. Na pierwszym planie widocznych jest dziewięć osób. Na drugim planie widoczne są dwie osoby, oraz kilka portretów. Na pierwszym planie widoczni są muzycy - kobieta oraz trzech mężczyzn. Ubrani są w stroje z epoki. Większość ma nakrycia głowy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Mandolina, 2. Lutnia, 3. Skrzypce, 4. Viola da Gamba.
Jan Miense Molenaer „Muzykująca rodzina”, ok. 1635 r., Muzeum Frans Hals w Holandii, wikimedia.org, domena publiczna

Związek retoryki z muzyką zauważono już w starożytności, jednak to właśnie między XVI a XVIII w. powstało wiele traktatów teoretycznych odnoszących się do tego zagadnienia. Z retoryką muzyczną nierozerwalnie związana jest teoria afektów, stanowiąca fundament barokowej sztuki muzycznej. Wywodzi się ona z renesansowej koncepcji imitazione della naturaKoncepcja imitazione della naturaimitazione della natura, której korzenie sięgają antycznej doktryny mimesis. Muzyka naśladuje naturę, również tę odnoszącą się do stanów emocjonalnych. W baroku panowało zatem przeświadczenie, że muzyka dysponuje tak wielką siłą, że jest w stanie naśladować stany psychiczne, namiętności i uczucia człowieka. Do ich wyrażenia potrzebne były figury retoryczno‑muzyczne złożone z odpowiednio dobranych struktur muzycznych. Wśród podstawowych figur znajdują się dwie kategorie: figury emfatyczne, które wyrażały silne emocje oraz figury naśladowcze, które naśladowały zjawiska pozamuzyczne. Celem ich stosowania było przede wszystkim przekonanie odbiorcy do konkretnych uczuć, zjawisk. Teoria afektów nie odnosiła się jednak tylko do sfery muzyki. Była również powiązana ze sztukami pięknymi – w malarstwie, czy rzeźbie emocje kodyfikowano w oparciu o wyraz twarzy, gestykulację postaci.

Muzyka baroku

Rw8HPLFrKTiHG1
Źródło: Szymon Stec.

Muzyka baroku wyraźnie odbiega stylem od muzyki z epoki poprzedzającej. W miejsce jedności stylistycznej, która była domeną renesansu, mamy do dyspozycji dwa odmienne style muzyczne: Stile antico (inaczej: prima practica) oraz stile moderno - basso continuoBasso continuobasso continuo (secondo practica).

Stile antico odznacza się doskonałością konstrukcji muzycznej, która była podporządkowana tekstowi dzieła. Kompozytorzy tworzyli w oparciu o reguły renesansowej polifonii a cappella w stylu palestrinowskim. Z kolei dominujący w późniejszym baroku stile moderno, czyli secondo practica, wyróżniał się nowoczesnymi rozwiązaniami, czego przejawem były:

  • basso continuoBasso continuobasso continuo,

  • monodia akompaniowana,

  • styl koncertujący.

Rozwiązania te nie negowały renesansowych ukształtowań – to właśnie polichóralność minionej epoki była źródłem stylu koncertującego. Zanim jednak powiemy o tym stylu, wyjaśnijmy sobie, czym są basso continuo i monodia akompaniowana – jedne z ważniejszych wyznaczników muzyki barokowej.

Basso continuo

Basso continuo (lub inaczej – bas cyfrowany) to linia głosu basowego zapisana przez kompozytora, będąca podstawą struktury harmonicznej utworu. Wykonawca najczęściej uzupełniał ją w sposób improwizacyjny. W zapisie nutowym widniała w postaci oznaczeń cyfrowych, które wymagały od grającego dużej wiedzy z zakresu harmonii i kontrapunktu. Uzupełnianie linii melodycznej przybierało różne kształty – od akordowego do urozmaiconego konstrukcjami ornamentalnymi, polifonicznymi. Wiele jednak zależało od umiejętności wykonawcy, od rodzaju muzyki oraz składu wykonawczego. Instrumentami melodycznymi basowymi były w baroku przede wszystkim: viola da gambaViola da gambaviola da gamba, kontrabas, fagot, wiolonczela, natomiast instrumentami, które wypełniały harmonię, były głównie instrumenty klawiszowe oraz harfa, lira, lutnia lub gitara.

Polecenie 1

Spójrz ponownie na zapis nutowy Sonaty G‑dur na skrzypce i basso continuoBasso continuobasso continuo Jana Sebastiana Bacha i zwróć uwagę na cyfry występujące pomiędzy dwiema pięcioliniami każdego systemu – to właśnie jest bas cyfrowany. Posłuchaj nagrania tego utworu.

Partię dolnego głosu wykonuje instrument basowy melodyczny – viola da gamba, natomiast partię zapisaną cyframi – instrument wypełniający harmonię – klawesyn. Skrzypce grają główny temat dzieła.

R11SDJh4qcOse
Utwór muzyczny: J.S. Bach, Sonata G-dur. Wykonawca: Katja Katanova, Julian Grahsl, Sonja Leipold. Kompozycja posiada spokojne tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.

Pobierz zapis nutowy utworu klikając na przycisk „Pobierz”.

R1PkHCquZ8Pbn
W prostokątnym polu znajduje się napis „Pobierz”. Jest to przycisk pozwalający na wyświetlenie, pobranie i zapisanie pliku zawierającego scenariusz lekcji - dokument w formacie pdf.

Stile moderno – monodia akompaniowana

RkKIBFgseF4iu1
Bernardo Strozzi, portret Claudio Monteverdi, ok. 1630 r., Muzeum Tyrolean State w Austrii

Przejdźmy zatem do kolejnego wyznacznika stile moderno – „monodii” akompaniowanej. Termin monodia wywodzi się z greckiego monos, czyli jeden i ode, czyli śpiew. Podążając za dosłownym tłumaczeniem oznacza „śpiew przeznaczony dla jednego wykonawcy”. Narodziny monodii akompaniowanej to jedna z niezwykle rewolucyjnych zmian w historii muzyki, która doprowadziła do skrystalizowania się wzoru nowej faktury – homofonii.

Założeniem monodii była faktura polegająca na nadrzędności jednego głosu wokalnego (solowego) nad akompaniamentem instrumentalnym w postaci basso continuo. Z monodii akompaniowanej wyrasta podstawowa cecha stylistyczna wczesnego baroku – styl monodyczny, który charakteryzuje się:

  • śpiewem solowym z akompaniamentem basso continuo,

  • muzycznym opracowaniem podporządkowanym słowu i intonacji mowy ludzkiej, czego skutkiem była nieregularna, gwałtowna lub wyciszona linia melodyczna,

  • rezygnacją z rytmiki ustalonejRytmika uregulowanarytmiki ustalonej na rzecz swobodnej,Rytmika swobodnaswobodnej, uzależnionej od ekspresji tekstu.

W obrębie monodii akompaniamentowej, możemy wyróżnić aż trzy podkategorie stylistyczne:

  • stile rappresentativo, który ukazuje akcję sceniczną poprzez gest, mimikę i śpiew,

  • stile recitativo, będący deklamacyjnym śpiewem,

  • stile esspresivo, którego wyraźnie zaznaczona linia melodyczna jest nacechowana dużą ilością dysonansów wywołujących silne napięcia, co dodatkowo wzmaga ekspresję melodii.

Na gruncie ekspresji muzyki baroku Monteverdi zdecydował się wyróżnić trzy style:

  • stile temperato – styl umiarkowany,

  • stile molle, czyli styl łagodny,

  • stile concitato – styl wzburzony, którego twórcą jest właśnie Monteverdi.

Polecenie 2

Wysłuchaj dwóch przykładów monodii akompaniowanej. Pierwszym będzie fragment Lettera amorosa Claudio Monteverdiego. Zwróć uwagę na akompaniament, który dzięki swojej ograniczonej roli wzmacnia doskonałość przekazu tekstu głosu solowego. Zastanów się też, w którym z poznanych przed chwilą stylów zachowany jest ten utwór – stile temperato, molle, czy może stile concitato? Podziel się swoimi spostrzeżeniami z nauczycielem.

R7EpbiabbPjnx
Utwór muzyczny: Claudio Monteverdi, Lettera amorosa: Se’i languidi miei sguardi. Wykonawca: Muzycy z akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy (AMFN). Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

Drugim przykładem jest utwór Claudio Monteverdiego Combattimento di Tancredi e Clorinda, czyli Pojedynek Tankreda z Kloryndą, który powstał w 1624 r. To właśnie w tym dziele Monteverdi po raz pierwszy posługuje się stylem wzburzonym, który dodatkowo podkreślany jest szybkimi repetycjami dźwięków.

RMrsUUbQNAMyL
Utwór muzyczny: Claudio Monteverdi, Combattimento di Tancredi e Clorinda. Wykonawcy: Werner Hollweg, Trudeliese Schmidt, Kurt Equiluz. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się wirtuozerskim charakterem.

Stile moderno – styl koncertujący

R6FzmNQS00M7C1
Gerard von Honthorst, „Koncert”, ok. 1623 r., Narodowa Galeria Sztuki w Waszyngtonie w USA

Przejdźmy zatem do trzeciego przejawu stile moderno, czyli do stylu koncertującego. Słowo „koncertujący” pochodzi od łacińskiego terminu concertare, co oznacza „współzawodniczyć, spierać się”. Istotą stylu koncertującego jest kontrast. W jego ramach możemy wyróżnić dwa style:

  • stile concertatoStile concertatostile concertato – występujący we wczesnym baroku. Jego estetyka to przede wszystkim częste różnice w zakresie tempa, rytmikiRytmikarytmiki, faktury, typu melodii, dynamiki, harmoniki, czy też obsady wykonawczej. W wyniku wprowadzania takich zmian odbiorca zostaje zaskoczony różnorodnością architektoniczną i ekspresyjną;

  • stile concertoStile concertostile concerto – występujący w późnym baroku, będący rezultatem przejęcia wybranych cech stylu concertato i rozwijania ich na gruncie krystalizującego się systemu dur‑moll oraz dominującego wówczas wirtuozostwa. Odznacza się przede wszystkim:

  • - kontrastowym zestawianiem brzmień,
    - stosowaniem homofonii continuo,
    - częstymi zmianami harmonicznymi,
    - eksponowaniem wirtuozerii,
    - tematami o wyrazistym kształcie melodii, będącymi podstawą do snucia motywicznego.

m7aa442c84df02867_0000000000127

Bel canto

Kolejnym stylem charakteryzującym muzykę baroku jest styl bel canto. Zrodził się około połowy wieku XVII i rozwijał na gruncie muzyki wokalnej. Bel canto było negacją nadrzędności tekstu i apoteozą pięknego śpiewu. Dzięki temu melodia stała się płynna, prosta, oparta o powracający schemat rytmiczny. W opozycji do bogatej harmonii stylu monodycznego, w bel canto operowano prostą, a nawet uporczywie powtarzającą się, harmoniką.

Polecenie 3

Wysłuchaj arii Possente spirito z trzeciego aktu opery Orfeusz Monteverdiego. Jest to aria sławiąca moc muzyki. Zwróć uwagę na płynność melodii i bogactwo jej zdobienia, co podkreśla przesłanie utworu.

RowyPcuA7fRyC
Claudio Monteverdi, Aria „Possente spirto” z opery „Orfeusz”, mcgautreau.com, CC BY 3.0
R1WqteR2Hh5ZD
Utwór muzyczny: Claudio Monteverdi, Possente spirto. Wykonawcy: Anthony Rolfe Johnson, English Baroque Soloist, Monteverdi Choir. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się wirtuozerskim charakterem.
m7aa442c84df02867_0000000000131

Trzy style muzyki wg Marco Scacchi’ego

Mówiąc o cechach muzyki baroku nie sposób pominąć słów Marco Scacchi’ego – teoretyka muzyki i kompozytora epoki baroku. Napisał on: Uważam, że w muzyce mamy w ogóle trzy style: pierwszy kościelny, drugi kameralny, trzeci sceniczny, czyli teatralny.

Do stylu kościelnego należały utwory przeznaczone na 4–8‑głosowe zespoły wokalne, z towarzyszeniem organów, czy też utwory polichóralne. Muzyka zachowana w tym stylu odznaczała się powagą, była mniej ekspresyjna, a jej celem było nakłonienie odbiorcy do pobożności. Z kolei styl kameralny, czyli komnatowy, obejmował utwory świeckie, takie, jak: madrygały, utwory wokalne z towarzyszeniem basso continuo lub z towarzyszeniem zespołu instrumentalnego. Domeną tego stylu było podporządkowanie muzyki tekstowi. Do ostatniego stylu wyznaczonego przez Schacci’ego, stylu teatralnego, należały utwory oparte o stile rappresentativo, czyli utwory dramatyczne z przeznaczeniem dla sceny, w których wymaga się od wykonawcy gestykulacji i mimiki celem wyrażenia wszystkich afektów zawartych w tekście.

Muzyka baroku przepełniona jest niezliczoną ilością różnych stylów. Warto też pamiętać o  różnorodności stylów narodowych. Istniały wówczas dwa najważniejsze: styl włoski i styl francuski oraz dwa silnie zależne od ich wpływów: styl niemiecki i angielski. Uogólniając – muzyka francuska charakteryzowała się delikatnością, elegancją, ograniczeniem w wyrażaniu uczuć oraz umiarem w bogactwie wirtuozerii. Z kolei muzyka włoska była bardziej afektowana, przepełniona silnymi kontrastami i wirtuozerią. To właśnie we Włoszech narodziły się najważniejsze zjawiska definiujące styl barokowy i to właśnie tutaj zapoczątkowano rozwój niezależnej muzyki instrumentalnej.

m7aa442c84df02867_0000000000146

Różnorodność strukturalna barokowych kompozycji

RMXBG14MKRAWc1
Johann Sebastian Bach, około 1725 r., fthmb.tqn.com, CC BY 3.0

Nowatorskie rozwiązania kompozytorskie przekładały się wprost na strukturę utworów. Mowa tutaj o różnorodności fakturalnej, która przejawiała się w doborze środków wykonawczych, w wielkości obsady oraz w sposobie koordynacji poszczególnych głosów.

W baroku kompozytor określał wielkość i rodzaj obsady wykonawczej. Wraz z narodzinami monodii akompaniowanej wykształciła się faktura solowa, która z uwagi na warstwę solową i akompaniującą, była też nazywana fakturą a due. Stała się bodźcem do powstania faktury kameralnej, a w szczególności – faktury triowej, czyli dwóch głosów i basso continuo. Posłuchajmy teraz fragmentu utworu Sonata in dialogo Detta la Viena Rossiego. Jest to przykład faktury triowej.

RyCmOUbBaIXWN
Utwór muzyczny: Salomone Rossi, Sonata in dialogo Detta la Viena Wykonawcy: Elisabeth Champollion, Franciska Hajdu, Dávid Budai, Alon Sariel. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się tajemniczym charakterem.

Drugim przejawem różnorodności strukturalnej dzieła jest: mnogość technik kompozytorskich, z których najważniejszymi są formy polifoniczne (m. in. technika przeimitowaniaTechnika przeimitowaniatechnika przeimitowania), polichóralneTechnika polichóralnapolichóralne, koncertująceTechnika koncertującakoncertującewariacyjneTechnika wariacyjnawariacyjne.

Mistrzem muzyki polifonicznej epoki był bez wątpienia Jan Sebastian Bach – autor Das Wohltemperierte Klavier oraz Kunst der Fuge. W swoich kompozycjach, podobnie jak Georg Friedrich Haendel, dokonał wielkiej syntezy stylistycznej baroku. Posłuchajcie teraz Drugiej Fugi d‑moll Bacha ze wspomnianego zbioru Kunst der Fuge. Zwróć uwagę na nagromadzenie technik polifonicznych, a po wysłuchaniu podzielcie się między sobą spostrzeżeniami.

Warto zapamiętać to, że muzyka baroku to także różnorodność związana z melodyką, czy rytmiką. Istniały wówczas kompozycje oparte na rytmice swobodnej, zależnej od tekstu literackiego oraz kompozycje wykorzystujące rytmikę uregulowaną. Nie bez znaczenia pozostawał tu wpływ tańców barokowych, których bogactwo agogiczne i rytmiczne oddziaływało na kompozycje. Co ciekawe, w muzyce baroku powstawały również utwory instrumentalne, w których kompozytor rezygnował z zapisu wartości rytmicznych, zostawiając tym samym pełną swobodę wykonawcy. Jednym z takich utworów jest Prelude non mesure F‑dur Louisa Couperina.

RIgtDFBMiEBVw
Utwór muzyczny: Louis Couperin, Prelude non mesure (no 13, Fa majeur). Wykonawca: Stanislav Heller. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

Gatunki i formy muzyczne baroku

RuIfi7QXUwydm1
François Morellon la Cave, Antonio Vivaldi, około 1723 r., Muzeum Muzyki w Bolonii, Włochy

Bogactwo gatunków i form muzycznych epoki baroku jest imponujące. Był to pierwszy okres w historii muzyki, kiedy to kreatywność kompozytorów w zakresie ich wykształcania niemal nie znała granic. Większość kompozycji cechowała cykliczna budowa i to właśnie owa wieloczęściowość pozwała na wzrost znaczenia każdego z elementów muzycznych. Dzięki temu uzyskiwano mocniejszy kontrast pomiędzy częściami. Na kształt kompozycji, jak niedawno wspomniano, wpływ miały tańce, które w epoce baroku były wszechobecne.

Oprócz gatunków przejętych z poprzedniej epoki (mowa tu m. in. o madrygałach, motetach, mszach, pasjach, wariacjach, tańcach), krystalizowały się dotąd niespotykane formy. Najbardziej rozpowszechnionymi, wśród nowych form cyklicznych muzyki baroku, były:

Suita, czyli zestaw tańców: allamande, courante, sarabande, gigue, pomiędzy którymi występowały części nietaneczne. Cechą charakterystyczną suity było stosowanie zasady kontrastu przy zestawianiu tańców (na ogół był to kontrast agogiczny, rytmiczny) oraz jedność tonacji. Suity były pisane przede wszystkim na instrumenty klawiszowe, a ich największymi twórcami byli m. in. Georg Friedrich Telemann, Dietrich Buxtehude czy też Johann Pachelbel.

Sonata, czyli utwór instrumentalny przeznaczony na instrument solo lub mały zespół instrumentalny z towarzyszeniem basso continuo. Początkowo nie była zachowana w formie cyklicznej, jednak w ostatniej fazie baroku to właśnie forma cykliczna ją zdominowała. Istniało wiele rodzajów sonat, m. in. sonata da cameraSonata da camerasonata da camera, sonata da chiesaSonata da chiesasonata da chiesa. Za mistrzów sonaty uznaje się Domenico Albertiego, Domenico Scarlattiego oraz Antoniego Vivaldiego.

Trzecią formą cykliczną był koncert, złożony z kilku części kontrastujących pod względem tempa i charakteru. Powstanie koncertu związane było z techniką koncertującą, a fundamentem tej formy był kontrast między zespołem orkiestrowym a instrumentem solowym. Za najwcześniej ukształtowany koncert uznaje się concerto grossoConcerto grossoconcerto grosso, którego twórcą był Archangello Corelli. Z kolei Antonio Vivaldi, choć także specjalizował się w formie concerto grosso, skomponował około 450 koncertów solowych, doprowadzając tym samym formę do perfekcji. Wysłuchaj jednego z jego ponad 230 koncertów skrzypcowych – Koncert skrzypcowy a‑moll, część pierwsza – Allegro.

R11Syk6AXpze9
Utwór muzyczny: Antonio Vivaldi, Violin Concerto in A Minor. RV356. Wykonawcy: Tafelmusik Baroque Orchestra, Elizabeth Wallfisch. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.

Formami instrumentalnymi, które narodziły się w baroku są również:

  • fuga [wł., łac.] – forma polifoniczna wykorzystująca technikę imitacyjną;

  • rondo [fr. łac.],  którego istotą jest kilkakrotne powracanie materiału muzycznego (tak zwanego refrenu), na przemian zestawionego z innym materiałem (czyli z kupletami);

  • uwertura [fr.], która jest instrumentalnym wprowadzeniem do opery, oratorium lub do baletu; w baroku wykształciły się jej dwa rodzaje: włoska, zawierająca na ogół trzy części zestawione na zasadzie kontrastu agogicznego oraz francuska, będąca formą dwuczęściową, o pompatycznym charakterze.

Epoka baroku to także okres, w którym szczególnie interesowano się formami dramatycznymi, a to z kolei przyczyniło się do powstawania wielkich form wokalno‑instrumentalnych, takich jak:

  • opera [wł. łac.], czyli utwór sceniczny, którego budowa jest skutkiem ścierania się dramatu, muzyki, tańca oraz scenicznej oprawy. Pierwszą operą była Dafne Jacopo Peri, a do rozwoju gatunku mocno przyczynił się Claudio Monteverdi;

  • oratorium [łac.] – niesceniczny utwór wokalno‑instrumentalny. Ważnymi wyróżnikami gatunku są: partia narratora, nazywanego w baroku testoTestotesto oraz pozbawienie ruchu scenicznego i scenografii.

Polecenie 4

W I połowie XVIII w. Georg Friedrich Haendel skomponował ponad 20 oratoriów, m. in. Mesjasz, którego fragment zaraz odsłuchasz. Czy wiesz, jaki tytuł nosi ta część?

R1d5W86EFA5FU
Georg Friedrich Haendel, utwór do polecenia nr 4, Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego. Kompozycja posiada spokojne tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.
RWPEQFM1wNepv

Podsumowanie

R1bWSsySueY0T
Ilustracja interaktywna przedstawia: Obraz przedstawia muzyków skupionych wokół stołu. Jeden z mężczyzn trzyma zapisy nutowe. Pozostałe osoby trzymają instrumenty. Postaci w barwnych strojach, z pogodnymi wyrazami twarzy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Viola da Gamba, 2. Klawikord, 3. Skrzypce, 4. Lutnia.
Nicolas Tournier, Muzycy baroku, 1630‑1635 r., Luwr, Paryż, Francja, wikimedia.org, domena publiczna

Cechy muzyki baroku wynikały wprost z postawy ówczesnych twórców. To przekonanie, że odbiorca musi być zaskakiwany zrodziło w kompozytorach dążenie do coraz to większego zróżnicowania zarówno w sferze stylów muzycznych, jak i w sferze struktury dzieła, gatunków, czy form. Nie bez znaczenia pozostawał również rozwój instrumentarium baroku, wraz z którym muzyka instrumentalna stawała się bardziej samodzielna.

Sztukę barokową cechuje bogactwo, obfitość w kontrasty, nadmierna dekoracyjność i przepych. Estetyka epoki odznacza się odrzuceniem renesansowego ładu i harmonii, przyjmując w jej miejsce napięcia i dysonanse. Ludzie żyjący w czasach baroku upodobali sobie iluzję, która zacierała granice pomiędzy rzeczywistością a sztuką. Chcieli doświadczać jak najwięcej emocji. Ponadto oczekiwali, że muzyka będzie na przemian pobudzała i uspokajała ich namiętności. Podobnie było w sztukach pięknych, gdzie emocje były ujmowane w wyrazie twarzy postaci. Muzyka barokowa cechuje różnorodność – począwszy od mnogości stylów muzycznych, a skończywszy na liczbie gatunków i form. Przytłoczeni bogactwem środków, nie możemy jednak zapomnieć, że barok to również okres, w którym skrystalizował się system dur‑moll. To właśnie dzięki niemu muzyka zyskała większą energetykę i napięcia harmoniczne.

Podsumowując – style, z jakimi spotykali się twórcy barokowi to przede wszystkim: stile antico, stile moderno, z którego wyrasta basso continuo, monodia akompaniowana wraz z podkategoriami stylistycznymi, styl koncertujący oraz styl bel canto. Barok to również różnorodność w zakresie obsady wykonawczej, w sposobie koordynacji poszczególnych głosów, technik kompozytorskich. To wszystko wpłynęło na narodziny nowych gatunków i form muzycznych, takich jak między innymi: sonata, koncert, suita, opera, oratorium, fuga, uwertura. Za symboliczny koniec epoki uważa się datę śmierci Jana Sebastiana Bacha – wielkiego kompozytora, który zmarł w 1750 r.

W dalszej części materiału zostanie zaprezentowane instrumentarium epoki baroku.

Instrumentarium baroku

Muzyka epoki baroku to nieopisana różnorodność i dążenie do zaskakiwania odbiorcy. Wymagało to sięgania po coraz nowsze środki wyrazu. Również po nowe instrumenty, których właściwości sprostałaby oczekiwaniom kompozytorów i których śpiewność dorównywałaby ludzkiemu głosowi. Nie bez znaczenia pozostawała również ich skala oraz możliwości dynamiczne.

Przeniesiemy się teraz do świata barokowych instrumentów. Poznacie najważniejsze z nich, dowiecie się, jaką pełniły rolę oraz czym się charakteryzowały i jak wyglądały.

W początkowych latach baroku największą popularnością cieszyły się instrumenty smyczkowe z rodziny viol (szczególnie viola da gamba). Z czasem jednak wykształciła się również rodzina skrzypiec, która stawała się pożądana przez coraz to większe grono odbiorców. Viole różniły się od skrzypiec proporcjami. Z reguły posiadały 5 strun, choć zdarzały się również 7‑strunowe. Strojono je w kwartach lub tercjach, a ich brzmienie było delikatne, intensywne.

W baroku było wiele odmian instrumentów z rodziny viol. Tymi najbardziej popularnymi były między innymi: viola dyszkantowa (najmniejsza, o najwyższym brzmieniu), viola basowa (odmiana basowa violi, o niskim brzmieniu), viola kontrabasowa (najniższa odmiana violi, o bardzo dużych rozmiarach, służąca do realizowania basso continuo).

Ciekawą odmianą była także viola d’amore o rozmiarach skrzypiec. Posiadała od 5 do 7 strun melodycznych oraz od 7 do 14 strun rezonansowych, które biegły pod gryfem i podstawnikiem. Warto dodać, że struny rezonansowe nie służyły do grania, lecz jedynie wydawały delikatny dźwięk powstający pod wpływem drgań).

RBfXgdcdzMFSV
Ilustracja interaktywna przedstawia violę. Instrumenty w kolorze brązowym leżą na szarym tle. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Viola d’amore wyróżniała się pięknym brzmieniem i dużymi możliwościami wirtuozowskimi, dlatego realizowała partie solistyczne.
Andrew Plumb (fot.), Viola d'amore w gablocie, muzeum w Monachium, wikimedia.org, CC BY 2.0
R18CH2HWX7uRo11
Ilustracja interaktywna przedstawia ludzi stojących na scenie. Od lewej strony, starszy mężczyzna w jasnej koszuli i spodniach, dwie kobiety z instrumentami i po prawej stronie grubszy młody mężczyzna ubrany na czarno. Postaci są uśmiechnięte i mają przyjazny wyraz twarzy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Viola da Gamba realizowała partie solowe, była wykorzystywana w muzyce kameralnej oraz realizowały linię basową w postaci basso continuo.
Scott Mason (fot.), Jack Ashworth, Tina Chancey, Lisa Terry, Phillip Serna (z Viola da gamba) na sali koncertowej Uniwersytetu Delaware, Newark, Stany Zjednoczone, northcountrypublicradio.org, CC BY 3.0

Instrumenty z rodziny skrzypiec zyskiwały popularność powoli, ujmując jej tym samym violom. Ich rozwój był powiązany przede wszystkim z włoskimi ośrodkami lutniczymi. Najsłynniejszym lutnikiem był Antonio Stradivari, którego skrzypce można w dzisiejszych czasach wynegocjować za około dziesięć milionów złotych. Obok wspomnianego już Stradivariego we Włoszech w lutnictwie prężnie działały rodziny Amati (działający w Cremonie), Guarneri (działający w Cremonie, Wenecji i Mantui) oraz Guadagnini (Piacenza, Mediolan, Parma, Turyn). Wśród polskich lutników należy wymienić Baltazara Dankwarta (działającego w Wilnie) oraz Marcina Groblicza (działającego w Krakowie.).

Instrumenty te posiadały na ogół cztery struny, które były strojone kwintami, czyli inaczej niż w przypadku viol. Gdybyśmy porównali brzmienie ówczesnych skrzypiec do nam współczesnych, zauważylibyśmy, że podstawową różnicą jest natężenie dźwięku. Barokowe skrzypce są cichsze, ale przy tym bardziej ostre. Podobnie, jak w rodzinie viol, w baroku istniało kilka odmian, m. in.:

  • altówka – jej rozmiary były większe niż skrzypiec, a przez to, podobnie jak dzisiaj, była strojona o kwintę niżej w porównaniu ze skrzypcami;

  • wiolonczela, które wykorzystywana była do realizacji basso continuo.

  • skrzypce kieszonkowe, których rozmiary umożliwiały chowanie ich do kieszeni. Służyły przede wszystkim nauczycielom tańca.

RiTnNwAZIepKM
Ilustracja interaktywna przedstawia: Altówka (po lewej) oraz skrzypce (po prawej). Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: dźwięk altówki. Kompozycja cechuje się tajemniczym charakterem.
Altówka (po lewej) oraz skrzypce (po prawej), online-skills, CC BY 3.0; Dźwięk altówki, wikimedia.org, CC BY 2.5 (dźwięk)
R1EgakgbGUEWG
Ilustracja interaktywna przedstawia: Muzyk grający na wiolonczeli. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: dźwięk wiolonczeli. Kompozycja cechuje się tajemniczym charakterem.
Muzyk grający na wiolonczeli, online-skills, CC BY 3.0 (ilustracja); Dźwięk wiolonczeli, wikimedia.org, CC BY 3.0
R1OH1NRDYbALg
Ilustracja interaktywna przedstawia: Muzyk grający na skrzypcach kieszonkowych (surdynkach). Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: dźwięk skrzypiec kieszonkowych.
Muzyk grający na skrzypcach kieszonkowych (surdynkach), targowiskoinstrumentow.pl, CC BY 3.0 (ilustracja); Dźwięk skrzypiec kieszonkowych, youtube/Orchestra of the Age of Enlightenment, CC BY 3.0

Instrumenty szarpane w okresie baroku pełniły bardzo ważną rolę – nie tylko służyły do gry solowej, ale także realizowały basso continuo. Najbardziej popularnymi były: lutnie, mandoliny, cytary i harfy. Lutnie posiadały od 6 do 16 strun i pełniły przede wszystkim funkcję instrumentów akompaniujących.

RITmYtng0J65m1
Ilustracja interaktywna przedstawia: Fot. nieznany, Michel Cardin z teorbanem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Szczególnie popularnym instrumentem wśród rodziny lutni był teorban. Ponadto warto zapamiętać, że w baroku, a w szczególności we Włoszech, uznaniem cieszyły się zespoły złożone z rozmaitych odmian mandolin.
Fot. nieznany, Michel Cardin z teorbanem, 2010, michelcardin.com, CC BY 3.0

Instrumenty dęte w okresie baroku były reprezentowane przez flety, oboje i fagoty. Każdy z tych instrumentów posiadał swoje odmiany. Ich brzmienie było jednak dalekie od tego, z jakim mamy do czynienia w dzisiejszych czasach. Wynikało to głównie z innej konstrukcji – były wykonane z innego materiału, posiadały inne ustniki, stroiki, czy też nie było klap oktawowych.

Ówczesne instrumenty dęte drewniane charakteryzowały się brakiem spójności brzmienia. Największą popularnością cieszyły się flety proste, flautino (najwyżej brzmiące) oraz – od końca XVII w. – flety poprzeczne, które były przeznaczone do gry solowej z uwagi na miękkie i delikatne brzmienie.

RuII2gjKMuGx0
Ilustracja interaktywna przedstawia: Mussklprozz (fot.), Różnej wielkości flety proste, wikimedia.org. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jan Sebastian Bach, dźwięk fletu prostego na przykładzie „II Suity orkiestrowej h-moll”. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Mussklprozz (fot.), Różnej wielkości flety proste, wikimedia.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Jan Sebastian Bach, dźwięk fletu prostego na przykładzie „II Suity orkiestrowej h-moll” BWV 1067, Menuet, Badinerie (fragment), youtube/molcanyi, CC BY 3.0 (dźwięk)
RiDVP8986OTNp
Ilustracja interaktywna przedstawia: Aviad2001 (fot.), Boaz Berney, rekonstrukcja fletu barokowego na podstawie fletu Thomasa Lota z 1740 roku. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Partita a-moll BWV 1013, Allemnade (fragment), autorstwa Jana Sebastiana Bacha.
Aviad2001 (fot.), Boaz Berney, rekonstrukcja fletu barokowego na podstawie fletu Thomasa Lota z 1740 roku, wikimedia.org, CC BY 3.0 (ilustracja); jan Sebastian Bach, „Partita a-moll” BWV 1013, Allemnade (fragment), youtube/Voices of Music, CC BY 3.0

Instrumentami podwójnostroikowymi były, podobnie jak dzisiaj, oboje i fagoty. Ich barokowe brzmienie było jednak znacznie ostrzejsze, niż współczesne. Fagot, realizując partię basso continuo, bardzo dobrze współbrzmiał z wiolonczelą i klawesynem. Dlatego też często je łączono, przez co uzyskiwano wyraźną linię melodyczną basu. Wśród odmian instrumentów podwójnostroikowych znajdowały się: obój miłosny, obój myśliwski, kontrafagot.

W grupie instrumentów dętych blaszanych epoki baroku szczególną rolę odgrywała trąbka. Była bowiem używana w niemal każdym rodzaju muzyki. Trąbki nie posiadały wentyli (oznacza to, że były instrumentami naturalnymi), a to ograniczało zasób dźwięków, jakimi dysponowały.

RRWoPoVJoYf2j1
Ilustracja interaktywna przedstawia: Laboratoire (fot.), Łukasz Rafiński w czasie gry na trąbce barokowej. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Trąbki barokowe były znacznie dłuższe, niż w czasach dzisiejszych. Z grupy trąbek wykształcił się puzon, który pełnił ważną rolę w operach – na ogół brzmienie puzonów wiązało się ze scenami grozy.
Laboratoire (fot.), Łukasz Rafiński w czasie gry na trąbce barokowej, wikimedia.org, CC BY 3.0

Interesującymi instrumentami były także te wywodzące się z rodziny cynków. Mogły być budowane z kości słoniowej, przez co dysponowały bardziej miękkim, delikatniejszym brzmieniem. Z tego względu kompozytorzy chętnie łączyli różnego rodzaju cynki z zespołami wokalnymi.

Najważniejszymi instrumentami w baroku były instrumenty klawiszowe. To im powierzano zarówno partie solistyczne, jak i partie realizujące podstawę harmoniczną

RbpJEmOVmaQIF1
Ilustracja interaktywna przedstawia: Klawesyn produkcji Jeana Paula Rouaud'a, 1707. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Klawesyn – instrument będący fundamentem zespołu orkiestrowego. Klawesyny różniły się między sobą między innymi liczbą klawiatur – niektóre były wyposażone w jedną klawiaturę, a inne – w dwie. Barwa klawesynu była jasna, intensywna. Niestety, czas wybrzmiewania dźwięku był na tyle krótki, że rozróżnienie rytmiczne było praktycznie niemożliwe. Co więcej – niemożliwe było także uzyskanie jakichkolwiek zmian dynamicznych, dlatego pogłębianie ekspresji osiągano poprzez wprowadzanie kontrastów tempa. Za odmianę klawesynu uznaje się szpinet – instrument o mniejszych rozmiarach, posiadający jedną klawiaturę. Il suita a moll, autorstwa Louisa Couperina. Utwór wykonuje Karolina Danek.
Klawesyn produkcji Jeana Paula Rouaud'a, 1707, wikimedia.org, domena publiczna

Zadania

R5wwSDsc95ihC
Ćwiczenie 1
R1AxNfAnFiNjx
Ćwiczenie 2
Zadanie interaktywne
Inna wersja zadania

Wyjaśnij pojęcie Sonata da camera.

RILFX3oecIE3x
Ćwiczenie 3
R15S3feUaWiJC
Ćwiczenie 4
R1OJrtRoqiy9J
Ćwiczenie 5
Przyporządkuj gatunek/formę muzyczną do definicji. Fuga. Możliwe odpowiedzi: 1. zestaw tańców przedzielonych częściami nietanecznymi. 2. niesceniczny utwór wokalno-instrumentalny, charakteryzujący się obecnością narratora. 3. forma polifoniczna wykorzystująca technikę imitacyjną. 4. forma instrumentalna, której ogniwami są refreny oraz kuplety. Rondo. Możliwe odpowiedzi: 1. zestaw tańców przedzielonych częściami nietanecznymi. 2. niesceniczny utwór wokalno-instrumentalny, charakteryzujący się obecnością narratora. 3. forma polifoniczna wykorzystująca technikę imitacyjną. 4. forma instrumentalna, której ogniwami są refreny oraz kuplety. Oratorium. Możliwe odpowiedzi: 1. zestaw tańców przedzielonych częściami nietanecznymi. 2. niesceniczny utwór wokalno-instrumentalny, charakteryzujący się obecnością narratora. 3. forma polifoniczna wykorzystująca technikę imitacyjną. 4. forma instrumentalna, której ogniwami są refreny oraz kuplety. Suita. Możliwe odpowiedzi: 1. zestaw tańców przedzielonych częściami nietanecznymi. 2. niesceniczny utwór wokalno-instrumentalny, charakteryzujący się obecnością narratora. 3. forma polifoniczna wykorzystująca technikę imitacyjną. 4. forma instrumentalna, której ogniwami są refreny oraz kuplety.
RfcnKiN2KQzMy
Ćwiczenie 6
R1R7O0pVzrp08
Ćwiczenie 7
R1La0BsWrLawM
Ćwiczenie 8
Wysłuchaj fragment utworu Claudio Monteverdiego i wskaż jego tytuł. Możliwe odpowiedzi: 1. Possente spirto, 2. Combattimento di Tancredi e Clorinda, 3. Lettera amorosa: Se’i languidi miei sguardi
Utwór do zadania 8, Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy (AMFN), CC BY 3.0
Inna wersja zadania

Wyjaśnij pojęcie Faktura a due.

Polecenie 5

Czym różniła się monodia akompaniowana od bel canta? Porównaj znaczenie tekstu w obu stylach.

RVulxOTdSZpDE
m7aa442c84df02867_0000000000352

Słownik pojeć

Basso continuo
Basso continuo

(lub inaczej – bas cyfrowany) to linia głosu basowego zapisana przez kompozytora za pomocą oznaczeń cyfrowych, będąca podstawą struktury harmonicznej utworu.

Concerto grosso
Concerto grosso

jest to jeden z rodzajów koncertu, którego istotą jest przeciwstawienie dużego zespołu instrumentalnego (ripieno lub tutti) małemu zespołowi (concertino).

Faktura a due
Faktura a due

faktura wyróżniona ze względu na wielkość obsady, złożona z jednego głosu wraz z towarzyszeniem basso continuo.

Homofonia continuo
Homofonia continuo

faktura wyróżniana ze względu na sposób koordynacji głosów, w homofonii continuo występowały dwa głosy skrajne – głos najwyższy oraz głos basowy, które dodatkowo były uzupełnione basso continuo. W tego rodzaju homofonii system modalny tracił na znaczeniu na rzecz coraz większej roli przebiegu harmonicznego.

Koncepcja imitazione della natura
Koncepcja imitazione della natura

koncepcja renesansowa, zgodnie z którą sztuka jest imitacją natury.

Permovere
Permovere

z języka łacińskiego – poruszyć. Pojęcie odnosi się do jednego z celów, którym powinien kierować się barokowy twórca – poruszyć odbiorcę sztuki prezentowaną treścią dzieła i jego ekspresją.

Persuadere
Persuadere

z języka łacińskiego – przekonywać. Pojęcie odnosi się do jednego z celów, którym powinien kierować się barokowy twórca – przekonać odbiorcę sztuki do znaczenia i ekspresji dzieła.

Retoryka
Retoryka

sztuka i teoria wygłaszania mów

Rytmika
Rytmika

1. obejmuje wszystko co dotyczy rytmu w utworze. Wiąże się z metrum, służy do wyznaczania miary czasu, porządkuje przebiegi rytmiczne przy pomocy regularnie powtarzających się akcentów. 2. Nauka o rytmie.

Rytmika swobodna
Rytmika swobodna

Nie jest związana z określonym metrum, jest podporządkowana akcentom mowy. Przykładem takiej rytmiki jest pieśń Bogurodzica.

Rytmika uregulowana
Rytmika uregulowana

Występują w niej stałe, określone jednostki rytmiczne.

Sonata da camera
Sonata da camera

inaczej – sonata kameralna, salonowa: jest to sonata świecka o pochodzeniu tanecznym, na ogół złożona z 3‑6 części.

Sonata da chiesa
Sonata da chiesa

inaczej – sonata kościelna: jest to sonata o poważnym, nabożnym charakterze. Na przełomie XVII/XVIII w. ustalono czteroczęściowy model tej sonaty.

Stile concertato
Stile concertato

jest to styl koncertujący występujący we wczesnym baroku, zakładający częstą zmienność elementów dzieła muzycznego.

Stile concerto
Stile concerto

jest to styl koncertujący występujący w późnym baroku, zakładający kontrastowe zestawianie brzmień, stosowanie homofonii continuo, eksponowanie wirtuozerii oraz wyrazistymi tematami muzycznymi.

Stile concitato
Stile concitato

jeden ze stylów wypowiedzi muzycznej wyróżniony przez Monteverdiego, charakteryzuje się głęboką, wzburzoną ekspresją.

Stile esspresivo
Stile esspresivo

styl monodii akompaniowanej wyróżniający się śpiewnością i mocno egzaltowanym charakterem.

Stile molle
Stile molle

jeden ze stylów wypowiedzi muzycznej wyróżniony przez Monteverdiego, charakteryzuje się łagodną ekspresją.

Stile rappresentativo
Stile rappresentativo

styl monodii akompaniowanej ukazujący akcję sceniczną przy wykorzystaniu śpiewu, gestu i mimiki.

Stile recitativo
Stile recitativo

styl monodii akompaniowanej opierający się na deklamacyjnym śpiewie.

Stile temperato
Stile temperato

jeden ze stylów wypowiedzi muzycznej wyróżniony przez Monteverdiego, charakteryzujący się umiarkowaną ekspresją.

Technika koncertująca
Technika koncertująca

technika występująca w stylu koncertującym; w stile concertato jest główną zasadą budowy dzieła i dotyczy zestawiania kontrastowego elementów, dzięki czemu decyduje o podziale formalnych kompozycji; natomiast w stile concerto – jest jedną z technik wpływających na kształt dzieła, uwydatniającą się poprzez współzawodniczenie/współdziałanie poszczególnych głosów.

Technika polichóralna
Technika polichóralna

technika, zgodnie z którą architektura formy uzależniona jest od naprzemiennego zestawiania zespołów wokalnych lub wokalno‑instrumentalnych.

Technika przeimitowania
Technika przeimitowania

jest to technika polegająca na imitacyjnym opracowaniu fragmentów tekstu – każdy wyodrębniony tekst miał własny materiał dźwiękowy, który był następnie przeprowadzany imitacyjnie we wszystkich głosach.

Technika wariacyjna
Technika wariacyjna

technika, której istotą jest wprowadzanie zmian w odcinku muzycznym; zmiany te mogą dotyczyć melodyki, rytmiki lub harmoniki.

Testo
Testo

narrator objaśniający tło akcji oraz sytuację dramatyczną w barokowym oratorium.

Viola da gamba
Viola da gamba

instrument smyczkowy, wywodzący się z renesansu, budowany w różnych wielkościach.

m7aa442c84df02867_0000000000355

Źródło:

sjp.pwn.pl

m7aa442c84df02867_0000000000370

Galeria dzieł sztuki

Biblioteka muzyczna