Ważne daty

Wprowadzenie

Epoka baroku wyróżnia się szczególnie bogatym i zróżnicowanym katalogiem form i gatunków muzycznych uprawianych przez ówczesnych kompozytorów. Obok form i gatunków przejętych z epoki renesansu pojawiają się również nowe formy i gatunki, które zdominują literaturę muzyczną baroku oraz odegrają ważną rolę w następnych epokach.

Zapoczątkowany w renesansie rozkwit muzyki instrumentalnej znajduje kontynuacje w epoce baroku. W zainteresowaniu kompozytorów nadal pozostają popularne w XVI w. formy i gatunki, takie jak canzona, ricercar, capriccio, fantazja, toccata, wariacje oraz tańce. Niektóre z nich odegrają kluczową rolę w powstaniu reprezentatywnych form i gatunków muzyki instrumentalnej baroku: z canzony wykształci się sonata, z ricercaru fuga, zaś praktyka zestawiania tańców zaowocuje powstaniem suity.

Rozwój muzyki instrumentalnej był możliwy dzięki bogatemu instrumentarium.
Do najbardziej popularnych instrumentów solowych należały: lutnia, klawesyn, organy, gitara. Wśród instrumentów przeznaczonych do muzykowania zespołowego ważne miejsce zajmowały: viole, szałamaje, pomorty, kornety, flety, a także trąbki i puzony. W XVI w. budowano w różnych wielkościach instrumenty należące do jednej rodziny, pozwalało to uzyskać jednorodne brzmienie, stanowiące odpowiednik brzmienia zespołów wokalnych.

Canzona, sonata barokowa, koncert

Canzona to utwór instrumentalny będący w swych początkach, czyli w I połowie XVI w., transkrypcjąTranskrypcjatranskrypcją pieśni świeckiej zwanej chanson, na lutnię bądź instrument klawiszowy. Pod koniec epoki renesansu canzona wyzwoliła się od bezpośrednich wpływów muzyki wokalnej.

Canzony zbudowane są zwykle z wielu skontrastowanych względem siebie odcinków. Kontrasty te uzyskiwane są poprzez zmiany w zakresie faktury, tempa, rytmu, metrum oraz typu melodii. Usamodzielnienie się tych odcinków doprowadziło do powstania wieloczęściowej sonaty da chiesa – sonaty kościelnej, co miało miejsce już w epoce baroku. Obok canzon przeznaczonych na instrumenty solowe odnaleźć można także te przeznaczone na zespoły kameralne oraz duże zespoły instrumentalne. Canzona była chętnie komponowana zwłaszcza przez przedstawicieli szkoły weneckiej, a także przez wybitnych twórców przełomu renesansu i baroku – m. in. Girolamo Frescobaldiego.

RJ2zIcJiI2rwf1

Rycina przedstawiająca portret Girolamo Frescobaldiego. Postać ma na sobie strój z jasnym kołnierzem, zapinany na maleńkie guziki. Jego twarz ukazuje powagę i skupienie. Girolamo na rycinie jest mężczyzną w średnim wieku, z lekkim zarostem i wąsami. Postać okala jasna rama z napisami.

RNgCiama3QCxy1

Zapis nutowy autorstwa Girolamo Frescobaldiego pt. „Canzona Quarta” z „II Księgi Toccat”.

Wykształcona z canzony wczesna sonata barokowa, przeznaczona do wykonywania zespołowego, nie posiadała podziału na części, lecz podobnie jak jej pierwowzór, wyróżniała się wewnętrznym rozczłonkowaniem na kontrastujące odcinki. Ważnym momentem w ewolucji tego gatunku było odkrycie faktury triowejFaktura triowafaktury triowej, co nastąpiło już ok. 1610 r. za sprawą włoskiego kompozytora Giovanniego Paolo Cimy, jednakże pełny rozkwit sonaty nastąpił dopiero w II połowie XVII w., zwłaszcza za sprawą wielkiego skrzypka Arcangela Corellego.

Szczególne miejsce w barokowej literaturze muzycznej zyskał koncert. Gatunek ten oparty został na technice koncertującej, polegającej na dialogowaniu instrumentu solowego albo instrumentów solowych z orkiestrą lub kilku grup instrumentalnych wewnątrz orkiestry. Technika ta rozwinęła się na gruncie muzyki wokalnej – barokowe koncerty wokalne wykształciły się z madrygałów koncertujących, a następnie była stosowana w formach i gatunkach muzyki instrumentalnej. Koncerty instrumentalne wywodzą się z zespołowych i solowych sonat, canzon i sinfonii wczesnobarokowych. Intensywny rozwój tego gatunku nastąpił w II poł. XVII w. w postaci concerto grosso, szczególnie w twórczości Arcangelo Corellego. Mistrzem koncertów solowych był m. in. Antonio Vivaldi, którego najsłynniejsze dzieło – Cztery pory roku należy do tego gatunku.

Ricercar i toccata

Ricercar należy do ważniejszych form muzyki instrumentalnej XVI i XVII w. Wyróżnić można ricercary imitacyjne, wywodzące się z wokalnego motetu przeimitowanego, które zapowiadają formę fugi, oraz ricercary swobodne oparte na bogatych figuracjach. Z biegiem czasu ricercar usamodzielnił się od wokalnego pierwowzoru. Podobnie jak w przypadku canzony kluczową rolę w ewolucji tej formy odegrali przedstawiciele szkoły weneckiej, m. in. Giovanni Gabrieli, a także wybitny włoski organista Girolamo Frescobaldi. W północnej części kontynentu gatunek ten uprawiał amsterdamski organista Jan Piterszoon Sweelinck. Warto zaznaczyć, że ówcześni kompozytorzy dosyć swobodnie nazywali swoje kompozycje, stąd terminy ricercar, capriccio, fantazja bywały stosowane zamiennie. Ograniczenie liczby tematów w ricercarze oraz przemiany w zakresie tonalności doprowadziły do powstania fugi – jednej z najbardziej reprezentatywnych form w muzyce baroku.

Ważną formą muzyczną omawianego okresu, przeznaczoną na instrumenty klawiszowe, była toccata. Wyróżnia ją wewnętrzne rozczłonkowanie na odcinki akordowe, figuracyjne, w późniejszym okresie także imitacyjne. Spopularyzowana została w XVI w. w twórczości przedstawicieli szkoły weneckiej, później zaś stała się obiektem zainteresowania większości kompozytorów tworzących na organy, klawesyn, klawikord. Wśród najwybitniejszych twórców tej formy należy wskazać: Andreę Gabrielego, Claudio Merulo, Girolamo Frescobaldiego, Johanna Jacoba Frobergera oraz w II poł. XVII w. Georga Muffata.

R5pGOYRVzdl8c1

Zapis nutowy autorstwa Girolamo Frescobaldiego pt. „Toccata Terza” z „I Księgi Toccat”.

Formy wariacyjne, tańce

Epoka renesansu przyniosła niezwykłą popularność technice wariacyjnej oraz formie wariacji, zwłaszcza w twórczości przeznaczonej na lutnię, vihuelę oraz instrumenty klawiszowe. Należy podkreślić szczególne zasługi wirginalistów angielskichWirginaliści angielscywirginalistów angielskich w popularyzacji tej formy. We wczesnym baroku ważną rolę odegrała twórczość ojca niemieckich szkół organowych, wybitnego amsterdamskiego organisty Jana Pieterszoona Sweelincka. W swych wariacjach klawiszowych sięga on zarówno po tematy świeckie, jak i religijne. W literaturze muzycznej epoki baroku odnajdujemy także wariacje ostinatoweOstinatoostinatowe, oparte zwykle na stałej formuje basowej. Najdoskonalszym ich przykładem jest słynna Passacaglia c‑moll Jana Sebastiana Bacha.

RnY6N7rmC6ThR1

Czaro-biały portret przedstawiający Jana Pieterszoona Sweelincka. Postać ukazana w charakterystycznym stroju z kryzą, czyli wysokim, falbaniastym kołnierzem. Na głowie posiada przyległy czepek. Mężczyzna posiada gęsty zarost i wąsy. Jego dłonie są uniesione, a ich ułożenie może sugerować, że postać wyjaśnia jakiś problem.

W XVI‑wiecznej Europie spopularyzował się sposób łączenia zróżnicowanych pod względem metrum, tempa i charakteru tańców. Były to najczęściej pawana i gagliarda. Pod koniec wieku coraz częściej dołączano trzeci taniec i kolejne. Intensyfikacja tego procesu doprowadziła do wykształcenia się w XVII w. suity – ważnego gatunku muzyki solowej lub orkiestrowej epoki baroku. Solowa suita przeznaczona na instrumenty klawiszowe uzyskała dojrzały kształt w twórczości wybitnego ucznia Girolamo Frescobaldiego – Johanna Jacoba Frobergera. Obok części tanecznych, wśród których szczególną rolę odgrywały cztery tańce: allemande, courante, sarabanda i gigue, wprowadzano do suity także części nietaneczne, takie jak uwertura czy aria. Włoskim odpowiednikiem suity była sonata da camera.

Gatunki wokalne i wokalno‑instrumentalne: madrygał, opera, oratorium, kantata, pasja

Terenem znaczących przemian w zakresie stylu muzycznego była także muzyka wokalna i wokalno‑instrumentalna. Szczególne znaczenie pod koniec renesansu zyskał włoski madrygał. Stał się on wówczas gatunkiem elitarnym, uprawianym zwłaszcza w kręgach arystokracji (musica reservata). Dążenie do ekspresyjnego oddania sensu wyśpiewywanych słów zachęcało kompozytorów do sięgania po nowatorskie rozwiązania z zakresu faktury, harmoniki. W dorobku wybitnego kompozytora przełomu renesansu i baroku – Claudio Monteverdiego prześledzić można drogę tego gatunku od pięciogłosowego wokalnego madrygału, zakorzenionego stylistycznie w twórczości wielkich mistrzów XVI w., takich jak Orlando di Lasso, przez przełomową Piątą księgę madrygałów, w których odnaleźć można madrygały z basso continuo, po będące w istocie koncertami wokalnymi madrygały zawarte w Siódmej księdze madrygałów zatytułowanej Concerto, powstałej już w weneckim okresie twórczości kompozytora.

RsAmCzzCmJnyJ1

Portret przedstawiający Claudio Monteverdiego trzymającego maskę w dłoniach. Postać ma ciemne, kręcone włosy oraz siwą brodę i wąsy. Strój typowy dla epoki, kolorystyka stonowana, raczej ponura. Wyraz twarzy spokojny, poważny.

Piątą księgę madrygałów zamyka niezwykły 9‑głosowy utór Questi vaghi concenti, w którym obok głosów wokalnych i basso continuo pojawia się niewielki zespół smyczkowy, będący na równorzędnej pozycji z partią wokalną. Kompozycja ta posiada cechy kantaty.

Zestawienie kilkunastu madrygałów dramatycznych, których elementem spajającym był wspólny temat i postacie, doprowadziło do powstania komedii madrygałowej, wewnętrznie podzielonej na akty i sceny. Stanowiła ona jedną z poprzedniczek opery. Ewolucja renesansowych gatunków wokalnych, dokonująca się pod wpływem przemian stylistycznych w ostatnich dekadach XVI w., doprowadziła do powstania najważniejszego gatunku muzyki wokalno‑instrumentalnej epoki baroku – opery. Pierwsze przykłady tego typu kompozycji odnaleźć można na przełomie XVI i XVII w. w twórczości Jacopo Periego i Giulio Cacciniego, wówczas jeszcze nie nazywano ich terminem opera, lecz określeniem dramma per musica. W najstarszych operach dominował monodyczny styl recytatywny. Obok licznych recytatywów, w których warstwa muzyczna podporządkowana była akcentom i intonacji słów, pojawiały się madrygałowe chóry oraz instrumentalne ritornele i tańce. Szczególnie ważne miejsce w historii opery zajmuje dzieło Claudio Monteverdiego – Orfeusz, skomponowane w Mantui w 1607 r.

R5h8ViO5UE5SE1

Tytułowa strona „Orfeusza” Claudio Monteverdiego. Obraz czarno biały. Strona obramowana zdobnym ornamentem. U góry znajdują się informacje tytułowe, a po środku obraz przypominający bramę otoczoną ornamentem.

Także w 1600 r. wystawiono w Rzymie nowatorską kompozycję Emilia de’ Cavalieri – Rapresentatione di Anima et di Corpo, która dała początek ważnemu barokowemu gatunkowi – oratorium. Podobnie jak pierwsze opery była ona odpowiedzią na postulaty głoszone przez Cameratę florenckąCamerata florenckaCameratę florencką. Termin oratorium w muzyce pojawia się ok. 1640 r., a najwybitniejszym twórcą tego gatunku w XVII w. był Giacomo Carissimi. U schyłku baroku literatura muzyczna wzbogaciła się o niezrównane oratoria Georga Friedricha Haendla.

RKXjmBYchdl7n1

Strona tytułowa „Rapresentatione di Anima et di Corpo” Emilia de’ Cavalieri. Obraz czarno-biały. W centralnej części znajduje się rys przypominający herb otoczony kwadratową ramką zdobioną ornamentem.

Na przełomie renesansu i baroku ważne miejsce zajęła kantata. Pod tym pojęciem kryją się solowe lub zespołowe kompozycje wokalne z basso continuo. O popularności tego typu utworów świadczy mnogość nazw jakimi opatrywali jej kompozytorzy: concerto, dialogo, motetto, oda, psalm, actus funebris, anthem, symphonia sacra, geistliches Konzert. We wczesnym baroku gatunek ten uprawiali m. in. G. Caccini, J. Peri, w późniejszych latach G. Carissimi i L. Rossi. Kantata przyjęła odmienną postać w twórczości kompozytorów protestanckich, o czym świadczy m. in. dorobek Jana Sebastiana Bacha.

Pasję motetową epoki renesansu zastąpiła w XVII w. pasja oratoryjno‑kantatowa. Jest to wyjątkowy gatunek, oparty na ewangelicznym opisie męki i śmierci Chrystusa. Nowe środki muzyczne jakimi dysponowali twórcy barokowi pozwoliły spotęgować wymowę tekstu. Najwybitniejsze kompozycje należące do tego gatunku odnaleźć można w twórczości Jana Sebastiana Bacha – Pasja według św. Jana oraz Pasja według św. Mateusza.

Podsumowanie

Około roku 1600 dokonał się jeden z największych przełomów w historii muzyki. Wraz ze stylem monodycznym pojawiły się nowe gatunki, takie jak opera, kantata, oratorium. Jednocześnie nadal komponowano utwory wokalne według utrwalonych w epoce renesansu zasad. W celu odróżnienia stylu tradycyjnego od nowatorskiego posługiwano się pojęciami prima pratica i seconda pratica. W muzyce instrumentalnej obok form i gatunków przejętych z renesansu, uprawianych zwłaszcza przez kompozytorów żyjących na przełomie XVI i XVII w., pojawiają się nowe, które zdominują twórczość muzyczną w dojrzałym baroku – sonata, suita, koncert. Kolejnego tak znaczącego zwrotu w historii muzyki należy upatrywać dopiero za 300 lat. Te symboliczne ramy czasowe (1600–1900) to okres dominacji systemu harmonicznego dur moll, który kształtując się na przełomie renesansu i baroku znacząco wpłynął na powstające wówczas formy i gatunki muzyczne.

Zadania

Słownik pojeć

Źródło:

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna