Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RK4BaAowej2Q2

Cywilizacja Mezopotamii

Babilon
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
Już wiesz
  1. Wyjaśnij, czym była rewolucja neolityczna.

  2. Opisz, jak wyglądało życie w neolitycznych osadach i czym zajmowali się zamieszkujący je ludzie.

Kraina między rzekami

R1YDsY6kO30Ka1
Mezopotamia w III–II tysiącleciu p.n.e.
Krystian Chariza i zespół,

Prehistorycznego człowieka zostawiliśmy w chwili, gdy zajął się uprawą roli, udomowił dzikie zwierzęta i zaczął prowadzić osiadły tryb życia. Rozkwit rolnictwa wymagał wody, urodzajnych dolin rzek i żyznego mułu niesionego przez ich wylewy. Takim miejscem była Mezopotamia, czyli kraina leżąca między TygrysemEufratem – rzekami wypływającymi z położonych na północy gór i wpływającymi do Zatoki Perskiej. To właśnie tam powstała jedna z pierwszych cywilizacjitSZRJtDXen_000tp001cywilizacji.

W gorącej i suchej Mezopotamii deszcz był rzadkością, a same wylewy rzek nie wystarczały do nawodnienia wszystkich pól. Uprawa wymagała irygacjitSZRJtDXen_000tp002irygacji. Mieszkańcy Mezopotamii zbudowali w tym celu system kanałów nawadniających, które doprowadzały wodę z rzek do położonych niżej obszarów. Rzeki zapewniały również wodę pitną, ryby i ptactwo oraz stanowiły dogodne szlaki komunikacyjne i transportowe.

RiVHtcEapj3JE1
Starożytni rolnicy za pomocą żurawia nabierali z rzeki wodę, a następnie wlewali ją do kanałów.
Contentplus.pl sp. z o.o., Dariusz Bufnal, licencja: CC BY 3.0
Polecenie 1

Wskaż na ilustracji system kanałów nawadniających oraz pług, którym orano pole.

Stworzenie i kontrolowanie skomplikowanego systemu kanałów wymagało wysiłku i współpracy wielu ludzi. Tworzyli oni coraz lepiej zorganizowane wspólnoty, które były w stanie kontrolować bieg wody tak, aby zapewnić uprawom jak najlepsze nawadnianie. Regularny nadzór nad systemami irygacji zaczęli sprawować przedstawiciele elit społecznych, z władcami na czele. W ten sposób ukształtowały się najstarsze miasta.

tSZRJtDXen_000tp001
tSZRJtDXen_000tp002
tSZRJtDXen_0000001A

Pierwsze miasta‑państwa

Pierwsze miasta zakładano w IV tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie. W Mezopotamii zbudowali je Sumerowie. Miasta sumeryjskie były niezależnymi ośrodkami, które kontrolowały okoliczne wsie i tereny uprawne, dlatego nazywamy je miastami‑państwami. Zwykle otoczone były murami, od innych zasiedlonych terenów oddzielał je pas błot albo pustynia. Powstawały przede wszystkim pomiędzy Eufratem i Tygrysem lub wzdłuż tych rzek.

Polecenie 2

Odczytaj nazwy miast sumeryjskich położonych między Eufratem i Tygrysem.

RnJzKPVYXzFYX1
Sumer IV–III tysiąclecie p.n.e.
Krystian Chariza i zespół,
tSZRJtDXen_0000001P

Pierwsze miasta‑państwa

Miasta sumeryjskie liczyły od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Początkowo najwyższą władzę sprawowali kapłani, którzy pośredniczyli między ludźmi a bóstwami oraz nadzorowali świątynie i zgromadzone w nich bogactwa. Ponadto czuwali nad przebiegiem irygacji. Poddani bogów i ich kapłanów, czyli zwykli rolnicy, mieli święty obowiązek wykonywać swą pracę i oddawać świątyniom to, co uprawiali.

RUSrWXotowyyq1
Sumerowie wierzyli w wielu bogów. Każde miasto miało swoje bóstwo opiekuńcze. Świątynie stawiano na szczytach konstrukcji zwanych zigguratami. W Mezopotamii trudno było o kamień, więc zikkuraty budowano z glinianych, suszonych na słońcu cegieł. Sumerowie wierzyli w wielu bogów. Każde miasto miało swoje bóstwo opiekuńcze. Świątynie stawiano na szczytach konstrukcji zwanych zigguratami. W Mezopotamii trudno było o kamień, więc zikkuraty budowano z glinianych, suszonych na słońcu cegieł. Źródło: domena publiczna.
Sumerowie wierzyli w wielu bogów. Każde miasto miało swoje bóstwo opiekuńcze. Świątynie stawiano na szczytach konstrukcji zwanych zigguratami. W Mezopotamii trudno było o kamień, więc zikkuraty budowano z glinianych, suszonych na słońcu cegieł.
domena publiczna

Bogów czczono w wielkich świątyniach, nad którymi górowały wieże w kształcie piramid z cegły, zwane zigguratami. Prawdopodobnie na ich wierzchołkach znajdowały się miejsca kultu, do których wstęp mieli tylko kapłani.

RT7wjpJEQ3PLR
Jednym z najważniejszych zigguratów Mezopotamii była świątynia Etemenanki w Babilonie
Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
Polecenie 3

Wskaż na ilustracji ziggurat. Zwróć uwagę na jego położenie w mieście. O czym może ono świadczyć?

Ciekawostka

Według Biblii ludzie zaczęli budować po potopie wieżę Babel, która miała sięgać nieba. Sprzeciwił się temu Bóg i ukarał ich pychę: pomieszał im języki, a tym samym uniemożliwił dokończenie budowli. Być może opowieść tę zainspirowały wielkie świątynie starożytnego Sumeru, zwane zigguratami, oraz wznoszące je wielojęzyczne rzesze budowniczych.

RWTDD1EPsfsD6
Scena budowy wieży Babel według niderlandzkiego malarza Pietera Bruegla (starszego). Obraz przechowywany jest obecnie w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu
Pieter Bruegel (starszy), Budowa wieży Babel, 1563, domena publiczna
tSZRJtDXen_0000002J

Pierwsze miasta‑państwa

REvLDyjVCLIIe1
Gudea, władca sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Posążek przechowywany obecnie w Luwrze w Paryżu.
domena publiczna

Z czasem władza stała się świecka. Przywódcy armii wybrani przez wspólnotę na czas wojny, którzy wsławili się wielkimi czynami i zyskali autorytet, mogli po zakończeniu zmagań wojennych zdobyć nowe uprawnienia i zwiększyć swoje wpływy. Zostawali królami, którzy stanowili prawo. Państwo rządzone przez króla nazywamy monarchiątSZRJtDXen_000tp003monarchią. Władzę po królach dziedziczyli ich synowie. W ten sposób powstawały dynastie.

Świątynie sumeryjskie zwykle znajdowały się pośrodku miast, pałace królów zaś nieco na uboczu. Domyślamy się więc, że władza sumeryjskich królów była późniejsza. Z czasem królowie przejęli kontrolę także nad świątyniami i uznali się za ich przedstawicieli lub zarządców, a nawet za synów bogów na ziemi.

tSZRJtDXen_000tp003
tSZRJtDXen_0000002W

Społeczeństwo Mezopotamii

RdH0qGPzSXJ66
Piramida społeczna Mezopotamii
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Najliczniejszą grupą społeczną w miastach‑państwach Mezopotamii byli wolni, pełnoprawni obywatele. Należeli do niej właściciele wielkich posiadłości ziemskich i osoby sprawujące władzę (królowie, kapłani, urzędnicy, dowódcy wojskowi), a także bogaci chłopi, rzemieślnicy oraz biedota miast i wsi.

Zamożnymi ludźmi byli często rzemieślnicy i kupcy, ponieważ handel stanowił ważną gałąź gospodarki w Mezopotamii. Choć kraina ta miała bardzo żyzne ziemie, brakowało tu surowców naturalnych, nawet tak podstawowych jak drewno czy metale.

Niżej sytuowała się ludność zależna, która – w obawie przed utratą wolności – szła na służbę u wysoko postawionych obywateli. Większość ludności zależnej stanowili chłopi, którzy uprawiali ziemię w królewskich, świątynnych i prywatnych majątkach ziemskich, oraz w podobny sposób funkcjonujący rybacy. Dopiero z czasem pojawili się wolni rolnicy, którzy najmowali się do pracy za wynagrodzenie.

Najsłabszą pozycję mieli niewolnicy, zazwyczaj usługujący w domach arystokracji, urzędników czy kapłanów. Wielu z nich pochodziło z górskich plemion spoza Mezopotamii. Byli kupowani lub trafiali do niewoli jako jeńcy wojenni.

tSZRJtDXen_0000003D

Społeczeństwo Mezopotamii

W II tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie ludzie zaczęli wykorzystywać w celach wojennych konie. Zaprzęgano je do rydwanów bojowych, służących do przewozu żołnierzy, a wśród nich – łuczników. Pojazdy te były również przenośnymi platformami strzelniczymi. Oprócz tego korzystano z nich w czasie parad i pochówków przedstawicieli władz.

Polecenie 4

Wskaż na poniższej ilustracji rydwan i opisz funkcję, jaką spełniał. Jak sądzisz, jakie znaczenie miało wynalezienie koła?

R1H3hqplWXSfR1
Sztandar z Ur, strona wojenna Sztandar z Ur, strona wojenna Źródło: LeastCommonAncestor, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Sztandar z Ur, strona wojenna
LeastCommonAncestor, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
tSZRJtDXen_0000003Q

Co jeszcze zawdzięczamy Sumerom?

Sumerowie rozbudowali wodny transport śródlądowy. Najprawdopodobniej wymyślili napędzaną siłą wiatru łódź żaglową.

Jako pierwsi na szerszą skalę używali wozów ciągniętych przez bydło.

Stworzyli koło garncarskie, obracane na platformie napędzanej stopami lub rękoma. Za jego pomocą można było szybko wytwarzać naczynia, w których przechowywano i przewożono żywność i towary.

Zapewne wynaleźli szkło.

Przyczynili się do rozwinięcia metalurgii, czyli produkcji metali. Sumerowie wytapiali je z różnych minerałów. Szczególnym metalem był brąz, będący połączeniem miedzi i cyny. Wytwarzano z niego coraz lepszą broń i narzędzia: najpierw był roztapiany, a następnie wlewany do form z wypalonej gliny. Wynalezienie i upowszechnienie brązu było bardzo istotne dla rozwoju cywilizacji, dlatego okres historii Bliskiego Wschodu od V do II tys. p.n.e., który nastąpił po epoce kamienia, badacze nazywają epoką brązu. Na ten czas przypada szczyt cywilizacji sumeryjskiej Mezopotamii.

Mieszkańcy Mezopotamii położyli też fundamenty pod rozwój nauk ścisłych, w tym matematyki. Na tabliczkach zachowały się świadectwa dość skomplikowanych obliczeń. Sumerowie zwykle stosowali sześćdziesiątkowy system liczbowy. Jego ślady zachowały się w naszym podziale godzin na 60 minut, a minut na 60 sekund. Jako pierwsi do pomiarów pól i planowania budowli stosowali geometrię. Dokonywali pierwszych, wnikliwych obserwacji nieba i ciał niebieskich, dając początek astronomii. Umieli sporządzać mapy konstelacji, a nawet 12‑miesięczny kalendarz oparty na cyklach Księżyca.

1
Ćwiczenie 1
RhtkLOO6sNe4h1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tSZRJtDXen_0000004C

Architektura Sumerów

RfzXMfDzpoppP1
Ruiny Babilonu Ruiny Babilonu Źródło: domena publiczna.
Ruiny Babilonu
domena publiczna

Wznoszenie murów, świątyń i pałaców – po raz pierwszy na wielką skalę – przyczyniło się do rozwoju architekturyinżynierii. Głównym budulcem były cegły z gliny, suszone na słońcu albo wypalane w piecu dla nadania im twardości, często łączone z trzciną.

Budowle z cegły po jakimś czasie zaczynały się rozsypywać, dlatego dziś pozostały po nich tylko wzgórza złożone z gliny i piasku, czyli tzw. telle.

Sumerowie nauczyli się konstruować łukisklepienia. Mezopotamscy budowniczowie, chcąc ustabilizować konstrukcję zigguratów, pomiędzy warstwy cegieł kładli maty z trzciny. Stały się one wzorem dla dzisiejszych dźwigarów, czyli podpór przenoszących obciążenia, stosowanych podczas wznoszenia wysokich budowli.

tSZRJtDXen_0000004S

Kodeks Hammurabiego

RmloJMW5lE7ma1
Prawa Hammurabiego zostały wyryte na kamiennym słupie, który obecnie znajduje się w Luwrze w Paryżu
Musée du Louvre, licencja: CC BY 3.0

Na przełomie XVIII i XVII wieku p.n.e. panował w Babilonie władca o imieniu Hammurabi, który stworzył jeden z najstarszych zbiorów wyroków i orzeczeń sądowych. Zbiór ten nazywany jest od imienia swego autora Kodeksem Hammurabiego. Wiele z zawartych w nim przepisów prawa przewidywało okrutne kary fizyczne (np. ucinanie rąk, łamanie kości), włącznie ze śmiercią. Dyktowała je zasada „oko za oko, ząb za ząb”, czyli stosowanie kary, która miała odpowiadać szkodzie, np. kara śmierci za zabójstwo, wybicie oka za wybicie oka. Najsurowiej byli karani ludzie należący do niższych klas. Z naszego punktu widzenia Kodeks Hammurabiego był pod wieloma względami niesprawiedliwy i niehumanitarny. Jego celem było narzucenie społeczeństwu dyscypliny, koniecznej dla sprawnego funkcjonowania wielkiego systemu irygacji. Prawdopodobnie Hammurabi chciał w ten sposób ujednolicić prawa i zwyczaje różnych ludów, które znalazły się pod jego panowaniem. Idea uporządkowania prawa sama w sobie była już osiągnięciem: do tej pory kary wymierzano często wedle uznania, teraz zaś wszyscy musieli przestrzegać pewnych nadrzędnych reguł. Wiele praw Hammurabiego dotyczyło spraw związanych z rodziną i małżeństwem. Kobiety miały być chronione przez prawo, jednak zajmowały dużo niższą pozycję niż mężczyźni. Od żony oczekiwano, że będzie posłuszna i wierna mężowi. Społeczeństwo ówczesnej Mezopotamii było społeczeństwem patriarchalnymtSZRJtDXen_000tp004społeczeństwem patriarchalnym, czyli całkowicie zdominowanym przez mężczyzn.

tSZRJtDXen_000tp004
tSZRJtDXen_00000056

Rewolucyjny wynalazek

To w Mezopotamii pod koniec IV tys. p.n.e. ludzie zaczęli się posługiwać pismem. Znaki zapisywano na wilgotnych i miękkich glinianych tabliczkach za pomocą przyciętej trzciny. Następnie tabliczki utwardzano, susząc na słońcu lub wypalając w piecu. Dzięki temu wiele z nich zachowało się do naszych czasów. Pismo stworzone przez Sumerów nazywamy pismem klinowym ze względu na charakterystyczne, podobne do klinów trójkątne znaki, które pozostawiała trzcina odciskana w glinie.

R1I3eoT734pRi
Sumeryjska tabliczka z kontraktem handlowym dotyczącym sprzedaży pola i domu (znaleziona w Szuruppak w dzisiejszym Iraku), przechowywana obecnie w paryskim Luwrze
domena publiczna
tSZRJtDXen_0000005I

Początkowo pismo sumeryjskie odnosiło się do ściśle określonych przedmiotów i służyło do prowadzenia rejestru majątków świątynnych. Za jego pomocą można było odnotować liczbę wozów, zwierząt hodowlanych czy innych dóbr należących do danego majątku. Znaki pisma stały się następnie symbolami obiektów danego typu, czyli np. nie konkretnych owiec będących w posiadaniu świątyni, lecz owiec w ogóle. Narysowana noga nie oznaczała już tylko kończyny, ale również skojarzone z nią czasowniki, takie jak „iść”, „biec”, „kopać” itd. Ostatnim etapem rozwoju tego pisma było przypisanie znakom określonych dźwięków, co pozwalało na zapis bardziej skomplikowanych pojęć. Aby to uzyskać, posługiwano się znakami sylabowymi: składano je dla oznaczenia jakiegoś słowa. Mechanizm ten można przyrównać do zasad układania rebusów, w których suma dwóch wyrazów odnosi się do zupełnie innego pojęcia. Przykładowo: wynikiem połączenia wyrazów „niebo” i „rak” będzie „nieborak”.

Pismo klinowe obejmowało aż kilkaset znaków. Jego opanowanie wymagało wielu lat nauki i praktyki, dlatego pisarze należeli do ścisłej elity społeczeństwa Mezopotamii. Dopiero po wielu wiekach pismo klinowe zastąpił wynaleziony przez Fenicjan doskonalszy sposób zapisu głosek, czyli alfabet. Nazwa ta pochodzi od dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego – alfy i bety.

Wynalezienie pisma kończy prehistorię człowieka, a rozpoczyna epokę starożytności.

RwfazcKwMApxE1
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Polecenie 5

Przyjrzyj się uważnie powyższej ilustracji. Zastanów się, czy ewolucja pisma klinowego świadczy o jego uproszczeniu, czy też przeciwnie – skomplikowaniu. Które ze znaków łatwiej było narysować za pomocą trzciny?

1
Ćwiczenie 2
R1Wip18SJd8dy1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tSZRJtDXen_00000063

Literatura Sumeru

Na początku pismo miało charakter praktyczny – administracyjny i handlowy. Z czasem człowiek zaczął stosować pismo do tworzenia tekstów, takich jak listy czy prawa, a także do uwieczniania modlitw i zaklęć oraz opisywania własnej historii.

Sumerowie stworzyli własną literaturę. W dużej części składała się na nią bardzo rozbudowana mitologia, czyli opowieści o bogach. Najsławniejszym dziełem literatury sumeryjskiej, przełożonym na wiele języków i wciąż czytanym, jest tzw. Epos o Gilgameszu, sięgający początków II tys. p.n.e. Jest to obszerny poemat o życiu tytułowego bohatera – króla miasta Uruk, który zyskał sławę dzięki mądrości, odwadze, sile i wspaniałym czynom.

RCEX5A66LIBXW
Najsłynniejsza z tabliczek Eposu o Gilgameszu zawierająca opis potopu. Obecnie znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie
Mike Peel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0

Opowieść o Gilgameszu zawiera mit o pradawnym potopie, który bogowie sprowadzili na ludzkość i z którego uratowała się tylko garstka ludzi na statku. Był to motyw bardzo popularny w literaturze Bliskiego Wschodu, dlatego kolejną wersję tej historii znajdujemy w Biblii.

Ciekawostka

Język Sumerów, nawet gdy przestał być używany jako język mówiony, nadal funkcjonował w Mezopotamii aż do około I w. p.n.e. jako język tekstów pisanych. Z czasem pismo klinowe uległo zupełnemu zapomnieniu i długo nikt nie umiał go odczytać. Dopiero europejscy badacze w XIX wieku rozpoczęli żmudne prace nad rozszyfrowaniem jego znaków. Kiedy czterech naukowców ogłosiło, że są w stanie to zrobić, poddano ich w Londynie w 1857 roku sprawdzianowi. Wręczono im tekst zapisany pismem klinowym z prośbą o jego niezależne tłumaczenie. Następnie porównano, czy teksty przekładów się zgadzały. Okazało się, że w kluczowych fragmentach tłumaczenia były niemal identyczne. Po dwóch tysiącach lat ludzie znowu potrafili odczytać pismo starożytnych Sumerów.

tSZRJtDXen_0000006K

W co wierzyli Sumerowie?

Sumerowie wierzyli w różne bóstwa i demony, ich religia była więc politeistycznatSZRJtDXen_000tp005politeistyczna (z gr. polýs – liczny, théos – bóg). Bogowie, choć podobni do ludzi, byli od nich potężniejsi i nieśmiertelni. Aby zjednać łaskę boga, składano w świątyniach ofiary.

Ciekawostka

Niektóre z imion sumeryjskich bogów weszły do popkultury. Na przykład Adam Darski, kontrowersyjny polski muzyk, przybrał pseudonim Nergal, które to imię należało do sumeryjskiego boga podziemi, uważanego również za boga zarazy, odpowiedzialnego za zsyłanie chorób i epidemii.

Na jednej z tabliczek zawierających mity sumeryjskie zachował się słynny opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun. W tej krainie szczęśliwości miała przebywać para wielkich bogów, stworzycieli świata i wszystkich bóstw.

RDG38oR7euEbb
Opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun czyta Bartosz Woźny Opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun czyta Bartosz Woźny Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., tylko do użytku edukacyjnego.
Opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun
Opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun

[...] W Dilmun kruk nie kracze,
kania nie krzyczy głosem kani,
lew nie zabija,
wilk nie porywa jagnięcia,
nie znany jest dziki pies pożerający koźlę,
nie znany jest dzik pożerający zboże.
Ptak niebieski nie zna sideł,
gołąb nie osiedla się koło człowieka,
choroba oczu nie mówi: „Jestem chorobą oczu”,
choroba głowy nie mówi: „Jestem chorobą głowy”.

tSZRJtDXen_00000_BIB_001Opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun, tłum. K. Szarzyńska, K. Łyczkowska.
Polecenie 6

Wytłumacz, na czym miało polegać szczęście panujące w sumeryjskim raju.

tSZRJtDXen_000tp005
tSZRJtDXen_00000076

Podsumowanie

Polecenia

  1. Wytłumacz, jaki wpływ na powstanie cywilizacji Mezopotamii miały warunki naturalne.

  2. Opisz, w jaki sposób powstały mezopotamskie miasta‑państwa.

  3. Wymień i scharakteryzuj grupy społeczne w miastach‑państwach Mezopotamii.

  4. Przedstaw osiągnięcia cywilizacji mezopotamskiej. Wybierz jedno z nich, twoim zdaniem najważniejsze, i uzasadnij swój wybór.