Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R1Js3DD52c1I1

Człowiek wobec totalitaryzmu i autorytaryzmu

Strajk w sierpniu 1980 w Stoczni Gdańskiej im. Lenina
Zygmunt Błażek, licencja: CC BY-SA 3.0
Ćwiczenie 1

Wykonajcie zadanie, pracując w kilkuosobowych grupach.

  • Zaprojektujcie plakat adresowany do młodzieży waszej szkoły, promujący wartości demokratyczne. Zastanówcie się nad jego tytułem i hasłami, które powinien zawierać. Zaprezentujcie efekty waszej pracy pozostałej części klasy.

R1XLfgDnWQUbh11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
taihzBWjFx_0000000N

Człowiek wobec totalitaryzmu i autorytaryzmu

R1Js3DD52c1I1
Strajk w sierpniu 1980 w Stoczni Gdańskiej im. Lenina
Zygmunt Błażek, licencja: CC BY-SA 3.0
Co potrafię?
  • wskazać prawa przysługujące człowiekowi w państwie demokratycznym;

  • wyjaśnić, co to znaczy być obywatelem w państwie demokratycznych;

  • przedstawić negatywne skutki skrajnego nacjonalizmu/szowinizmu.

Nauczysz się
  • odróżniać system demokratyczny od niedemokratycznego;

  • porównywać sytuację człowieka w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym;

  • wyjaśniać, na czym polegała zbrodnia Holocaustu.

taihzBWjFx_0000001D

Polska droga do demokracji

R1VUA7AHLCgLy
Brama nr 2 Stoczni Gdańskiej im. Lenina podczas strajku w sierpniu 1980 r. Przemawia Lech Wałęsa
autor nieznany ("Znak", 1980, nr 8-9), domena publiczna

W latach 1944–1989 społeczeństwo polskie podlegało narzuconej z zewnątrz władzy komunistycznej. Obywatele zostali pozbawieni wpływu na decyzje władz, a ich wolność została ograniczona. Przeciwnicy systemu byli represjonowani. Władze tłumiły wszelkie formy społecznego oporu, aktywności i niezależności.

Z Archiwum TVP

RfNnYMus9eWyJ1
Film 5 Źródło: TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.

Powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” rozpoczęło długą drogę do demokratycznego, niezależnego państwa.

R158W39mevOsT
Logo Solidarności
Logo Solidarności, tylko do użytku edukacyjnego
Uchwała programowa I Krajowego Zjazdu Delegatów Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”
Uchwała programowa I Krajowego Zjazdu Delegatów Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność"

NSZZ „Solidarność” powstał z ruchu strajkowego 1980 roku – największego ruchu masowego w dziejach Polski. Ruch ten, zrodzony wśród robotników wielkich zakładów pracy w różnych regionach naszego kraju, znalazł swój historyczny punkt zwrotny w sierpniu 1980 roku na Wybrzeżu. Ogarnął on w ciągu roku wszystkie środowiska świata pracy: robotników i rolników, inteligencję i rzemieślników. (...) Związek nasz wyrósł z buntu społeczeństwa polskiego doświadczonego w ciągu przeszło trzech dziesięcioleci łamaniem praw ludzkich i obywatelskich; z buntu przeciwko dyskryminacji światopoglądowej i wyzyskowi ekonomicznemu.

taihzBWjFx_00000_BIB_001Uchwała programowa I Krajowego Zjazdu Delegatów Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.
taihzBWjFx_00000023

Stan wojenny

Chcąc zahamować rosnącą aktywność i niezależność społeczeństwa polskiego, 13 grudnia 1981 r. władze komunistyczne wprowadziły w Polsce stan wojenny. Ograniczono podstawowe prawa obywatelskie, np. wprowadzono godzinę policyjną, zawieszono działalność związków zawodowych. Przywódcy „Solidarności „ zostali internowani.

Internowanie
Definicja: Internowanie

Forma represji, polegająca na przymusowym odosobnieniu osób, uznanych przez władze za niebezpieczne dla państwa, np. członków opozycji politycznej.

R1U2jWqY21weO1
Krzyż upamiętniający 9 górników poległych podczas pacyfikacji KWK Wujek w 1981
Ahorcado, licencja: CC BY-SA 2.0[online], dostępny w internecie: wikimedia
RtIO3mmwr9mur
Tablica upamiętniająca poległych górników podczas strajków
Michał Bulsa, Tablica upamiętniająca poległych górników podczas strajków, licencja: CC 0

Na wieść o wprowadzeniu stanu wojennego w Kopalni Węgla Kamiennego „Wujek” doszło do protestu. Strajkujący górnicy domagali się między innymi uwolnienia wszystkich aresztowanych działaczy NSZZ „Solidarność”. Strajk został brutalnie stłumiony. Zginęło wówczas 9 górników, a 24 zostało rannych.

R5HUccHIW2O7q1
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Ćwiczenie 2

Porozmawiaj z dziadkami i rodzicami o okresie stanu wojennego. Podaj przykłady praw człowieka (innych niż w tekście), które były łamane przez władze komunistycznej Polski.

taihzBWjFx_0000002V

Autorytaryzm

W autokratycznych systemach politycznych obywatele są całkowicie pozbawieni (totalitaryzm) lub mają ograniczoną możliwość (autorytaryzm)

  • udziału w wolnych wyborach najważniejszych organów władzy w państwie;

  • wpływu na sposób sprawowania rządów i decyzje podejmowane przez władze;

  • swobodnego tworzenia organizacji społecznych i politycznych;

  • swobodnego wyrażania poglądów, w tym poglądów politycznych.

Autokracja
Definicja: Autokracja

System, w którym władza skupiona jest w rękach jednego człowieka lub niedużej grupy ludzi i nie podlega żadnej kontroli społecznej.

Ciekawostka

W 1941 r. z inicjatywy Eleonory Roosvelt (żony prezydenta USA, Franklina Delano Roosvelta) powstała organizacja Freedom Hause zajmujaca się badaniem stanu demokracji i wolności w państwach na całym świecie. Na jej stronie internetowej dostępne są wyniki corocznych raportów w tej sprawie.

taihzBWjFx_0000003G

Totalitaryzm

Totalitaryzm
Definicja: Totalitaryzm

System polityczny, w którym władza dąży do całkowitego podporządkowania sobie społeczeństwa; uzyskania pełnej kontroli nad publicznym i prywatnym życiem ludzi.

R1crUXDLk265m
Adolf Hitler
Das Bundesarchiv, licencja: CC BY-SA 3.0

Adolf Hitler był przywódcą III Rzeszy Niemieckiej - państwa o ustroju totalitarnym, które odwoływało się do idei skrajnego nacjonalizmu (szowinizmu).

RG74WHmUxwEHy
Józef Stalin
U.S. Signal Corps photo., domena publiczna

Józef Stalin był przywódcą Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich - państwa o ustroju totalitarnym.

Ciekawostka

Współcześnie istniejącym państwem o systemie totalitarnym jest Korea Północna.

taihzBWjFx_00000047

Holocaust (Zagłada, Szoah)

R1VWYk7v0vRrn1
Marsz żywych w Oświęcimiu 2015 r.
Piotr Drabik, Marsz żywych w Oświęcimiu 2015 r., licencja: CC BY 2.0

Państwa totalitarne niszczyły naturalne więzi społeczne: rodzinne, sąsiedzkie, narodowe. Władze, przez powszechne stosowanie terroru, nie tylko naruszały elementarne prawa człowieka, ale także doprowadzały do eksterminacji jednostek i całych społeczności. Wszelkie wartości społeczne wypierało ślepe posłuszeństwo wodzowi, wszechobecny strach niszczył zaufanie i wzmagał wzajemną wrogość.

Holocaust
Definicja: Holocaust

(Zagłada, Szoah) to zagłada 6 milionów Żydów europejskich dokonana przez III Rzeszę Niemiecką podczas II wojny światowej.

Podczas II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne zmusiły ludność żydowską do życia w gettach. Największe z nich znajdowało się w Warszawie. Ograbieni z majątków, stłoczeni na niewielkiej przestrzeni ludzie masowo umierali z głodu i szerzących się chorób. Padali ofiarą bezkarnych mordów dokonywanych przez niemieckich nazistów. W 1942 r. władze III Rzeszy przystąpiły do realizacji planu całkowitej zagłady narodu żydowskiego. Rozpoczęto deportacje mieszkańców gett do obozów zagłady.

Fragment ulotki „Protest” organizacji Front Odrodzenia Polski (1942 rok )
Fragment ulotki "Protest" organizacji Front Odrodzenia Polski (1942 rok )

W getcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. Nie istnieje dla nich nadzieja ratunku, nie nadchodzi znikąd pomoc. Ulicami przebiegają oprawcy, strzelając do każdego, kto się ośmieli wyjść z domu. Strzelają podobnie do każdego, kto stanie w oknie. Na jezdni walają się niepogrzebane trupy. (...) To samo co w getcie warszawskim, odbywa się od pół roku w stu mniejszych i większych miasteczkach i miastach polskich. (...)
Tego milczenia dłużej tolerować nie można. Jakiekolwiek są jego pobudki – jest ono nikczemne. Wobec zbrodni nie wolno pozostawać biernym. Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala.

Fragment ulotki „Protest” organizacji Front Odrodzenia Polski (1942 rok )

RHhr20Md6LBIh1
Dzieci - więźniowie obozu Auschwitz-Birkenau
Dzieci - więźniowie obozu Auschwitz-Birkenau, licencja: CC 0
auschwitz.org
auschwitz.org

Obóz Auschwitz stał się dla świata symbolem terroru, ludobójstwa i Szoah. Utworzony został przez Niemców w połowie 1940 r. na przedmieściach Oświęcimia (...). Obóz koncentracyjny Auschwitz (...) był największym hitlerowskim obozem koncentracyjnym, czyli miejscem stopniowego wyniszczania więźniów i równocześnie największym ośrodkiem natychmiastowej, bezpośredniej zagłady Żydów.

Niemieccy naziści deportowali do Auschwitz co najmniej 1,3 mln osób ponad 20 narodowości. Żydzi stanowili 85% wszystkich deportowanych i 90% ogółu zamordowanych.

taihzBWjFx_00000_BIB_003auschwitz.org.

Przed wybuchem II wojny światowej Polska była państwem wielonarodowym i wieloreligijnym. Społeczność żydowska stanowiła około 3 mln osób, czyli prawie 10% obywateli państwa. Wojnę zdołali przetrwać tylko nieliczni. Według danych zebranych w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań przeprowadzonym w 2011 r. około 2 tysiący obywateli Polski deklaruje żydowską tożsamość narodową jako jedyną.

taihzBWjFx_0000004Y

Sprawiedliwi są wśród nas

Naród żydowski nie zapomniał o tych, którzy z  narażeniem życia ratowali go w  czasach II wojny światowej. Instytut Pamięci Yad Vashem w  Jerozolimie ustanowił medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznawany za ratowanie Żydów w  okresie II wojny światowej. Do 1 stycznia 2012 r. przyznano 24 355 takich odznaczeń, z czego 6339 otrzymali Polacy. Wyróżnieni otrzymują specjalnie wybity medal i dyplom uznania. Ich nazwiska uwiecznione są na Ścianie Honoru w Ogrodzie Sprawiedliwych w Yad Vashem, w Jerozolimie.

Pamiętaj, że na ziemiach polskich w okresie okupacji osobom, które pomagały ludności żydowskiej, groziła kara śmierci. Niemcy stosowali odpowiedzialność zbiorową, karząc za ukrywanie Żydów również rodzinę, a często i sąsiadów ukrywającego.

Talmud
Talmud

KTO RATUJE JEDNO ŻYCIE, RATUJE CAŁY ŚWIAT

taihzBWjFx_00000_BIB_004Talmud.
RFmROltrq2FsQ1
Medale i dyplomy Sprawiedliwy wśród Narodów Świata w Senacie RP
Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Medale i dyplomy Sprawiedliwy wśród Narodów Świata w Senacie RP, licencja: CC BY-SA 3.0
Ćwiczenie 3

Przygotuj krótką prezentację, w której przedstawisz jedną z osób, ratującą z narażeniem życia ludność żydowską w okresie II wojny światowej.

taihzBWjFx_0000005E

Wiek XX - wiekiem ludobójstwa?

Pojęcie „zbrodni przeciwko ludzkości” jest często używane zamiennie z pojęciem ludobójsta, bowiem oba odnoszą się do przypadków radykalnego łamania podstawowego prawa człowieka, jakim jest prawo do życia. Jednak zbrodnia przeciwko ludzkości jest pojęciem o szerszym znaczeniu i obejmuje także sytuacje, w których podejmowane działania nie polegają na bezpośrednim zadawaniu śmierci, lecz często do niej prowadzą (np. łagry w Związku Radzieckim).

Szczególnie wiele zbrodni o takim charakterze miało miejsce w wieku XX. Zalicza się do nich, oprócz Holocaustu, także:

  • wymordowanie ludności plemion Herero i Namaqua przez wojska Cesarstwa Niemieckiego (lata 1904‑1905, ówczesna Niemiecka Afryka Połodniowo‑Zachodnia, dzisiajsza Namibia);

  • ludobójstwo Ormian, dokonane przez Turków w latach 1915‑1918 r.;

  • Wielki Głód na Ukrainie, gdzie w wyniku planowej działalności władz ZSRR doszło w latach 1932 - 1933 do śmierci kilku milionów ludzi;

  • zbrodnię w Nankinie, gdzie w grudniu 1937 r. i w styczniu 1938 r., Cesarska Armia Japonii wymordowała chińskich mieszkańcow miasta;

  • zbrodnię katyńską, czyli rozstrzelanie polskich oficerów na skutek decyzji władz ZSRR;

  • eksterminację plemienia Tutsi przez plemię Hutu w Rwandzie (1994 r.);

  • masakrę w Srebrenicy, dokonaną przez serbskie bojówki (1995 r.).

Ważne!

Zbrodnie przeciwko ludzkości - jedna z kategorii zbrodni wojennej, pojęcie szersze niż ludobójstwo. Do zbrodni przeciwko ludzkości zalicza się: ludobójstwo, morderstwa, eksterminację, deportację, prześladowania i inne czyny dokonywane z zamiarem zniszczenia całości lub części grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej.

taihzBWjFx_00000060

Podsumowanie

Wiek XX nazywa jest wiekiem totalitaryzmów, które pochłonęły kilkadziesiąt milionów ofiar. Przywódcy państw autorytarnych i totalitarnych nie wahali się stosować  przemocy na masową skalę, aby osiągać zamierzone cele. Obozy koncentracyjne i zbiorowe zbrodnie spotykały ze strony sił militarnych III Rzeszy i ZSRR zarówno własnych obywateli, jak też przedstawicieli innych narodowości. Podczas II wojny światowej Niemcy pod wodzą Adolfa Hitlera zaplanowali i rozpoczęli eksterminację całego narodu żydowskiego - Holocaust. Zginęło co najmniej 6 milionów europejskich Żydów. Mimo doświadczeń z poprzedniego stulecia współczesny świat nie jest wolny od autokratycznych systemów politycznych.

1
Ćwiczenie 4
Rf6GHEi022ozo1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RLX4wVFNptfPy1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Literatura uzupełniająca

Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1993.
Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, rozdz. VI, B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006.

Przydatne linki

www.auschwitz.org
AUSCHWITZ - OBÓZ KONCENTRACYJNY I ZAGŁADY - Lekcja