Czy sztuki przemawiania można się nauczyć?
Scenariusz zajęć
IV etap edukacyjny, język polski, zakres podstawowy
Temat: Czy sztuki przemawiania można się nauczyć?
Treści kształcenia:
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
1. Czytanie i słuchanie. Uczeń:
5) wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym, dokonuje jego logicznego streszczenia.
Cele operacyjne:
Uczeń:
Zna pojęcia typowe dla retoryki,
Wylicza rodzaje wypowiedzi związane ze sztuką przemawiania, potrafi je zdefiniować,
Wie, że argumentacja jest sednem wypowiedzi perswazyjnej,
Zna różne rodzaje argumentów i stosuje je w wypowiedzi perswazyjnej,
Ocenia topos ojczyzny‑matki i ojczyzny‑okrętu,
Streszcza historię Demostenesa na podstawie opowiadania Marii Wielopolskiej,
Interpretuje upersonifikowaną wersję retoryki,
Zna fragment „Kazania wtórego” Piotra Skargi i ocenia autora jako oratora,
Wskazuje na związek między funkcją językową a gatunkiem wypowiedzi,
Określa rolę retoryki we współczesnym świecie,
Zna zasady dobrego przemówienia.
Nabywane umiejętności:
Rozumienia roli funkcji perswazyjnej,
Dobierania trafnych argumentów na poparcie jakiejś tezy,
Tworzenia wypowiedzi argumentacyjnych,
Rozpoznawania argumentów erystycznych,
Dostrzegania struktury artystycznej utworu,
Wyszukiwania w tekście argumentacyjnym kluczowych pojęć,
Uzasadniania swoich ocen i opinii,
Wykorzystywania różnych źródeł w celu uzyskania informacji,
Improwizowania na zadany temat.
Kompetencje kluczowe:
Porozumiewanie się w języku ojczystym,
Umiejętność uczenia się,
Kompetencje społeczne i obywatelskie,
Świadomość i ekspresja kulturalna.
Środki dydaktyczne:
Komputer podłączony do Internetu,
Zasób multimedialny: film „Retoryka Piotra Skargi”,
Fragment opowiadania Marii Wielopolskiej „Meter”Indeks górny 11,
Słowniki: terminów literackich i wyrazów obcych.
Metody pracy:
Problemowe: rozmowa, heureza, dyskusja „burza mózgów”, drama,
Eksponująca: film,
Praktyczna: praca z tekstem.
Formy pracy:
Zbiorowa,
Grupowa indywidualna.
Przebieg zajęć:
Etap przygotowawczy
W ramach zadania domowego nauczyciel poleca uczniom wypisanie wyrazów bliskoznacznych do rzeczowników: „perswazja”, „argument”, „konkluzja”, „teza”, „oracja”, „retor” i użycie ich w zdaniach. Prosi również chętnych uczniów o przeczytanie opowiadania Wielopolskiej „Meter”, wyszukanie w internecie wizerunku upersonifikowanej retoryki, zapisanie krótkiej informacji o Demostenesie.
Etap wstępny
Nauczyciel wita się z uczniami, przedstawia cele lekcji, a następnie prosi o dokończenie zdania: „Do przemówień należą kazania,… (laudacje, wystąpienia w parlamencie, mowy okolicznościowe, obrończe)” oraz o udzielenie odpowiedzi na pytanie (na zasadzie „burzy mózgów”): „W jakich sytuacjach we współczesnym świecie przydaje się znajomość retoryki i umiejętność wygłaszania oracji?”.
Prowadzący po podsumowaniu, ewentualnie uzupełnieniu wypowiedzi, dodaje, że w starożytności Demostenes był mistrzem w wygłaszaniu mów politycznych. Następnie uczniowie, którzy przygotowywali się do zajęć, prezentują zdobyte wiadomości, np. jeden podaje encyklopedyczną informację o greckim mówcy, drugi w kilku zdaniach streszcza opowiadanie Wielopolskiej (relacjonuje, w jaki sposób starożytny mówca grecki z IV wieku p.n.e. – Demostenes – pozbył się wady wymowy. Nauczyciel dodaje, że przyszły orator, aby dbać o mowę ciała, tu: nie podrzucać nerwowo ramieniem, zawiesił nad nim ostry miecz).
Następnie prowadzący zajęcia czyta fragment opowiadania Wielopolskiej „Meter” (Matka), eksponując zdanie: „Wygrywał wojny, dyktował prawa i rozkazy, nawiązywał i rozwiązywał traktaty”:
„A po latach wyrósł ów chłopak, który nad zatoką Sarońską w Pireusie ćwiczył się w języku greckim, który siłą woli, niezwalczonym uporem pokonywał w sobie i błędy wymowy, nerwowe podrzucanie ramionami, i nieopanowaną trwogę zabierania publicznie głosu. Przeszedł już wszystkie stopnie chwały i tryumfu. Wygrywał wojny, dyktował prawa i rozkazy, nawiązywał i rozwiązywał traktaty. Raz chciał ludowi wytłumaczyć, jak proste jest pochodzenie miłości do ojczyzny, jak łatwe i zrozumiałe. Wymówił słowo »patris« gładko i płynnie i … zatrzymał się nagle w środku zdania. Demostenesowi przypomniał się taki sam wieczór, a potem szum słodki Sarońskiej Zatoki i matka. I naraz zrozumiał, że dlatego właśnie tak płynnie, dźwięcznie i czule wymawia słowo »PATRIS«, iż potrafił ongiś zdobyć się na nadludzki wysiłek, aby z równą miłością, tak samo płynnie i dźwięcznie, wyrzec słowo »METER«. Bo czymże jest uczucie dla kraju, jeżeli nie wyolbrzymionym uczuciem dla matki? I czymże trwoga o losy własnego kraju, jeżeli nie wyolbrzymioną troską o los matki, o jej zdrowie i życie? To też powiedział Demostenes ludowi ateńskiemu. I nam”.
Po przeczytaniu prosi uczniów, by opisali, w jaki sposób personifikowano retorykę (piękna kobieta, w zbroi i koronie na głowie, z mieczem podniesionym do góry). Potem kieruje do klasy pytanie: „Jak myślicie – dlaczego tak wyobrażono sobie retorykę?”. (Spodziewane wyjaśnienia: „Retoryka jest piękna, ale i groźna, bo ma siłę zniewalania słuchacza”). Nauczyciel dyktuje teraz zdanie z tekstu opowiadania: „Bo czymże jest uczucie dla kraju, jeżeli nie wyolbrzymionym uczuciem dla matki? I czymże trwoga o losy własnego kraju, jeżeli nie wyolbrzymioną troską o los matki, o jej zdrowie i życie?”; podkreśla, że Demostenes dowodzi, iż METER = PATRIS. Informuje, że także dla pewnego wybitnego polskiego krasomówcy z XVI wieku, który troszcząc się o dobro kraju, występował przeciwko samowoli szlacheckiej, prywacie i zrywaniu sejmów, ojczyzna była matką i okrętem. Uczniowie zaraz go poznają.
Etap realizacji
Nauczyciel prosi uczniów, aby uważnie obejrzeli film edukacyjny dotyczący „Kazań sejmowych” Piotra Skargi z komentarzem historyka literatury. Przed emisją pyta o znaczenie słowa „kazanie” i dodaje, że ukształtowało się ono na wzorach antycznej retoryki. W okresie odrodzenia rozbudziło się życie polityczne, dlatego uległa poszerzeniu funkcja i tematyka kazań. Dyktuje krótką notatkę, np.:
„Najważniejszym zadaniem, jakie retoryka stawia przed mówcą, jest sztuka perswadowania, przekonywania, oddziaływania dydaktycznego, emocjonalnego i estetycznego na odbiorcę, aby osiągnąć zamierzony cel poprzez pouczanie, wzruszanie, zachwycanie. Skuteczność perswazji zależy od siły argumentów, które powinny dotrzeć do rozumu i serca odbiorców. Muszą być zatem logiczne, emocjonalne, oparte na wiedzy i doświadczeniu”.
Prosi uczniów, by zanotowali, jakie środki perswazyjne w przemówieniach Skargi wskazuje mówiący w filmie, jak opisuje on argumentację (podaje jej cechy).
Po emisji materiału uczniowie swobodnie wypowiadają się na temat wartości edukacyjnej filmu, odpowiadając na pytania: „O ile film pomógł wam w zrozumieniu, jak ważna jest sztuka argumentowania i perswazji?”, „Czy argumenty, jakich używają mówcy z IV w . p.n.e. i XVI n.e., aby uzasadnić tezę, że ojczyzna jest najwyższą wartością, są przekonujące?”.
W kolejnym etapie zajęć nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy, z których każda otrzymuje to samo zadanie napisania „recepty” na dobrą przemowę. W razie potrzeby prowadzący zajęcia pomaga w ułożeniu zasad budowania przemowy, np.:
Przemyśl temat i cel mowy,
Zgromadź materiał i dobrze go rozplanuj,
Pamiętaj o wstępie z apostrofą, stylu, argumentach, twierdzeniach, kluczowych pojęciach, które powinny wbić się w pamięć, a więc zawierać obrazowe, docierające do świadomości odbiorcy przykłady, środki artystyczne i taką siłę perswazji, by przekonać go do głoszonych prawd.
Po kilkunastu minutach chętna grupa prezentuje swoją pracę; pozostali uczestnicy zajęć komentują i uzupełniają podane informacje.
Etap końcowy
Prowadzący rozdaje grupom kartki z poleceniami. Nie daje uczniom czasu na przygotowanie, prosi o improwizacje na zadane tematy:
I grupa
„Za i przeciw zapisaniu się do kółka Z retoryką za pan brat” – rozmowa nauczycieli z uczniami na zasadzie budowania argumentów i kontrargumentów (drama);
II grupa
„Retoryki można się nauczyć – podanie dwóch argumentów”; jeden z nich powinien zawierać logiczne streszczenie, opowiadanie;
III grupa
„Retoryki warto się uczyć, bo jest potrzebna we współczesnym świecie” – należy podać, w jakich dziedzinach najczęściej jest potrzebna perswazja;
IV grupa
Celem niektórych przemówień parlamentarnych jest prowadzenie sporów z politycznymi przeciwnikami, co często doprowadza do nieuczciwej, nieetycznej argumentacji. Wskażcie przykłady takiej argumentacji erystycznej (erystyka = sztuka prowadzenia sporów). W przypadku braku argumentów nauczyciel zwraca uwagę na ataki personalne, obrażanie czyichś uczuć, np. religijnych).
Po improwizowanych wypowiedziach grup nauczyciel zadaje zadania domowe do wyboru:
Jak przygotować dobrą mowę? – opracowuję własną receptę w dowolnej formie.
Przygotowuję mowę o potrzebie uczenia się retoryki, uwzględniającą zespół czynników: inventio, compositio, elocutio, memoria (wyjątkowo nie jest konieczne opanowanie pamięciowe), prenuntiatio (nauczyciel wcześniej wyjaśnia znaczenie pojęć).
Proponowane źródło: Maria Jehanne Wielopolska, Meter, [w:] Krystyna Skalska, Hanna Budzykowa, Język polski, Podręcznik dla klasy pierwszej zasadniczej szkoły zawodowej, WSiP, Warszawa 1994, s. 146–149.↩
